ادامزاتتى قورشاعان ورتا تۋرالى وننان اسا ىرگەلى كىتاپ جازعان، بەلگىلى امەريكالىق عالىم بيلل مككيببەننىڭ (Bill McKibben) باستاماسىمەن توپتاستىرىلعان «جەر جاھاننىڭ قىزۋى جايلى بايان» («The Global Warming Reader») اتتى زاماناۋي جيناق الدىمەن 2011 جىلى اقش-تا سودان سوڭ اراعا ءبىر جىل سالىپ، Penguin Books باسپالار جۇيەسى ارقىلى اعىلشىن ءتىلدى الەمنىڭ وننان اسا ەلدەرىندە جارىق كورگەن-ءدى.
ءوز كەزەگىندە بۇل كوكەيكەستى تۋىندىنى جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرۋ سەبەپتەرى مەن سول قۇبىلىستىڭ كۇللى بيوسفەراعا تيگىزىپ وتىرعان كەرى اسەرىن XIX عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىنان بەرى قاراي زەرتتەپ-زەردەلەگەن ايتۋلى ەكولوگ عالىمدار تۇيىندەگەن دايەكتى دە دالەلدى تۇجىرىمدارىنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اتالمىش قۇبىلىسقا قاتىستى پايىمدالعان ساياسي وي-پىكىرلەر مەن كوزقاراستاردىڭ دا انتولوگياسى دەۋگە لايىق، ويتكەنى جيناققا ەنگەن ماقالالار توپتاماسى وسى پىكىردىڭ دۇرىستىعىنا ءجون سىلتەيدى. بۇل ورايدا، ەڭ الدىمەن، بيلل مككيببەنگە اتالمىش جيناقتى قۇراستىرۋعا تۇرتكى بولعان نەگىزگى سەبەپتەرگە توقتالعان ارتىق بولماس.
بىرىنشىدەن، مككيببەنگە 2011 جىلدىڭ مامىر ايىندا اقش-تىڭ وڭتۇستىك ايماعىن ويرانداپ، جۇزدەگەن ادامنىڭ ءومىرىن جالماپ كەتكەن الاپات قۇيىن-تورنادولاردىڭ كەيىنگى كەزدەردە تىم جيىلەپ ءارى كۇشەيىپ كەتۋى مەن تەحاس شتاتىندا بولعان سۇراپىل قۇرعاقشىلىقتىڭ سالدارىنان تۋىنداعان الاپات ءورتتىڭ سول شتاتتىڭ وراسان اۋماعىن شارپىپ كەتكەنى دە تەرەڭ وي سالعان.
ەكىنشىدەن، ادەتتە 100 جىلدا ءبىر-اق رەت ارناسىنان اسىپ جايىلاتىن ميسسيسيپي وزەنى سوڭعى 20 جىلدىڭ ىشىندە قاتارىنان ءۇش رەت قاتتى تاسىعان.
ۇشىنشىدەن، الەم ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، 2010 جىل كۇللى عالامشارداعى ەڭ ىستىق جىل بولىپ سانالعان بولاتىن، سەبەبى ءدال سول جىلى الەمنىڭ 19 ەلىندە ەڭ جوعارعى انومالدى تەمپەراتۋرا ءتىركەلگەن. سونىڭ سالدارىنان اركتيكا مۇزدارىنىڭ ەرۋ قارقىنى دا تىم جىلدامداعان. ءدال سول جىلى بولعان الاپات قۇرعاقشىلىقتىڭ سالدارىنان ەگىستىك جەردەن الىناتىن ءونىمى كۇرت قۇلدىراپ كەتكەن رەسەي وزگە ەلدەرگە استىق ەكسپورتتاۋدى كىلت توقتاتقان.
ۇشىنشىدەن، 2010 جىلى اۋستراليادان باستاپ پاكىستان ارالىعىنا دەيىنگى مەملەكەتتەردىڭ ءبارى دەرلىك سۇراپىل سۋ تاسقىندارىنان زارداپ شەككەن. سوندىقتان دا الگى جىلدىڭ سوڭىندا الەمدەگى ەڭ ءىرگەلى ساقتاندىرۋشى Munich Re كومپانياسى مىنانداي مالىمدەمە جاساعان: «اۋا رايىمەن بايلانىستى بولىپ وتىرعان الاپات اپاتتار سانىنىڭ تىم جيىلەپ كەتۋىنىڭ ءبىر عانا ناقتى سەبەبى بار، ول – كليماتتىڭ وزگەرۋى. دەمەك، اۋا رايىنىڭ شەكتەن تىس قۇبىلۋى مەن سول قۇبىلىستىڭ جيىلەۋى جەر جاھاننىڭ قىزۋ ۇدەرىسىمەن تىكەلەي بايلانىستى دەگەن ءپىكىردىڭ بۇلتارتپايتىن نەگىزى بار. ءويتكەنى بۇل بۇگىنگى عىلىم مەن ءبىلىم نەگىزدەمەلەرىمەن دە سايكەس كەلەدى».
تورتىنشىدەن، اتالمىش جيناقتى جارىققا شىعارۋعا بيلل مككيببەندى يتەرمەلەگەن نەگىزگى سەبەپتەردىڭ جانە ءبىرى تومەندەگىدەي: عىلىمي قاۋىمداستىقتار مەن ساقتاندىرۋشى كومپانيالار، سونداي-اق اقش-تىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ اگەنتتىگى دە قوسا دابىل قاعىپ، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ءتونىپ تۇرعان ەڭ ۇلكەن قاتەردىڭ كليماتولوگيالىق كاتاكليزمدەرمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن جانە بۇل قۇبىلىستىڭ ءتۇپ-تامىرى ادامزاتتىڭ ءوز ءىس-ارەكەتىنەن تۋىنداپ جاتقانىن ەسكە سالا وتىرىپ، اتالعان سىن-قاتەرلەردىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان ارنايى زاڭ قابىلداۋ كەرەكتىگىن اقش كونگرەسىنىڭ نازارىنا جەتكىزگەن بولاتىن. الايدا كونگرەسس ءتيىستى زاڭ قابىلداۋعا ىقىلاس بىلدىرگەنىمەن، شەشىم قابىلداۋعا كەلگەندە دەپۋتاتتاردىڭ 184-ءى عانا اتالمىش زاڭ جوباسىن قولداپ داۋىس بەردى. ال 240 دەپۋتات، ياعني كونگرەستىڭ باسىم كوپشىلىگى قارسى شىعىپ، ماڭىزدى زاڭدى قابىلداتپاي تاستاعان بولاتىن.
جيناققا توپتاستىرىلعان ماقالالاردى بيلل مككيببەننىڭ اسا ىجداھاتتىلىقپەن ىرىكتەپ الىپ، ءۇش بولىمگە جىكتەپ ورنالاستىرعانى كورىنىپ تۇر. جيناقتىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى حرونولوگيالىق تۇرعىدان ءبىر عاسىردىڭ ىشىندە جارىق كورگەن عىلىمي ماقالالاردى قامتىسا، ەكىنشى ءبولىمى الەمدىك ەكولوگيالىق ءمانى زور ماسەلەلەردىڭ تۇپكىلىكتى شەشىلمەۋىنىڭ ساياسي استارىن اشاتىن ماتەريالدارعا ارنالعان، ال ءۇشىنشى ءبولىمى كليماتولوگيالىق كاتاكليزمدەردىڭ الەمدىك سالدارىن سيپاتتايتىن ماقالالار توبىن قۇرايدى.
جيناق اسا دارىندى شۆەد عالىمى، ماتەماتيك ءارى 1903 جىلى حيميا سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىمەن ماراپاتتالعان سۆانتە اررحەنيۋستىڭ (Svante Arrhenius) «اتموسفەراداعى كومىرقىشقىل گازىنىڭ توپىراق تەمپەراتۋراسىنا تيگىزەتىن اسەرى» دەگەن ماقالاسىمەن باستالادى. ايتسا ايتقانداي-اق، سۆانتە اررحەنيۋس 1896 جىلدىڭ وزىندە-اق تاسكومىر جانعاندا ءبولىنىپ شىعاتىن ۋلى گازدىڭ كولەمى اتموسفەرادا تىم كوبەيىپ كەتەتىن بولسا، بىرتە-بىرتە بۇل ۇدەرىس جەر قىزۋىن 5 نەمەسە 6 گرادۋسقا دەيىن كوتەرەتىن بولادى دەگەن كوكەيگە قونىمدى بولجام جاساعان.
ءبىر عاجابى عالىمنىڭ الگى پايىمىن جەر قىزۋىن باقىلايتىن بۇگىنگى زاماننىڭ سۋپەركومپيۋتەرلەرى دە راستايتىنى جاسىرىن ەمەس. سوسىن، سۆانتە اررحەنيۋستىڭ الگى پىكىرى جيناقتىڭ ءبىرىنشى بولىمىنە ەنگەن وزگە عالىمدار مەن ايتۋلى عىلىمي ورتالىقتاردىڭ تاراپىنان دا قولداۋ تاپقان. ولاردىڭ ىشىندە انگليانىڭ ايگىلى عالىمى G.S. Callendar, الەمگە بەلگىلى امەريكالىق كليماتولوگ ءارى اقش-تىڭ NASA عىلىمي ورتالىعىنا قاراستى ىرگەلى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باسشىسى James Hansen, بۇۇ-نىڭ اياسىندا 1995 جىلى قۇرىلعان كليماتولوگتاردىڭ ۇكىمەتارالىق جۇمىسشى توبى، كاليفورنياداعى مۇحيتتاردى زەرتتەيتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى Roger Revelle مەن Hans E.Suess, سونىمەن قاتار 2000 جىلى حيميا سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىن العان Paul J.Crutzen مەن ونىڭ ارىپتەسى Eugene F.Stoemer سىندى ايتۋلى عالىمدار بار.
جيناقتىڭ ەكىنشى ءبولىمى اتاعى الەمگە ايگىلى ساياساتكەر، اقش-تىڭ 45-ۆيتسە-پرەزيدەنتى ءارى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى البەرت گوردىڭ 1992 جىلى جارىق كورگەن «Earth in the Balance» («تارازىعا تۇسكەن جەر») اتتى ىرگەلى تۋىندىسىنان الىنعان ۇزىندىمەن باستالاتىنى جايدان-جاي ەمەس. ويتكەنى، شىنتۋايتقا كەلگەندە، البەرت گور – جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرۋى مەن كۇللى الەمدە ءجيى-ءجيى قايتالانىپ جاتقان الاپات كليماتولوگيالىق كاتاكليزمدەردىڭ ءتۇپ-تامىرى ادامزات وركەنيەتىنىڭ وزىندە جاتقانىن، دەمەك، اتموسفەرانىڭ ۋلى گازدارمەن شەكتەن تىس لاستانۋىنا كىنالى ادامزاتتىڭ ءوزى عانا ەكەنىن جاسىرماي، سول شىندىقتى تۋ ەتىپ كوتەرگەن ءبىرىنشى ساياسي تۇلعا. بۇلاي دەۋگە تولىق نەگىز بار. ويتكەنى البەرت گور ءوزىنىڭ زاماناۋي ساياسي كوزقاراستارىن «قولايسىز شىندىق» جانە «بولاشاق» اتتى ناقتى دايەكتەر مەن شىنايى دەرەككوزدەرگە نەگىزدەلگەن عىلىمي-ەكولوگيالىق تۋىندىلارمەن دە دالەلدەپ شىققان بولاتىن.
ءدال سول 1992 جىلى ريو-دە-جانەيرودا بۇۇ-نىڭ «قورشاعان ورتا جانە دامۋ» اتتى تاقىرىپتىڭ اياسىندا وتكىزگەن كونفەرەنتسياسىنان كەيىن كليماتولوگيا عىلىمى جاندانا ءتۇسىپ، ەندى ناقتى ىستەرگە كوشۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلا باستاعان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە البەرت گوردىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتتىگى كەزىندە اتموسفەراعا كومىرقىشقىل گازى سەكىلدى ۋلى قالدىقتاردى ەڭ كوپ تاراتاتىن مەملەكەتتەردىڭ كوشباسىندا اقش، ودان كەيىن قىتاي، رەسەي جانە ءۇندىستان تۇرعان-دى. سوندىقتان دا ۋلى قالدىقتاردى جويۋعا نەمەسە بارىنشا ازايتۋعا باعىتتالعان ناقتى ءىس-ارەكەتتەردىڭ ءدال ۆاشينگتوننان باستالۋى الەم ءۇشىن ۇلگى رەتىندە وتە ماڭىزدى ەدى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، اقش كونگرەسى الگى كوكەيكەستى باستامانى قولداۋدىڭ ورنىنا جۇمعان اۋزىن اشپاي، مۇلدە ءۇنسىز قالدى.
سولايى سولاي بولعانمەن، اتالعان ۇنسىزدىكتىڭ جىمىسقى سىرىن Boston Globe گازەتىنىڭ رەپورتەرى Ross Gelbspan ايقارا اشىپ بەرگەن بولاتىن. بۇل ورايدا، اسىرەسە، ءجۋرناليستىڭ «The Heat is On» («ىستىق ءتونىپ تۇر») اتتى تۋىندىسىنان الىنعان ءارى بىزدەر تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان جيناققا ەنگەن ءۇزىندىنىڭ ءمانى وتە زور. ويتكەنى جۋرناليستىك تەرەڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدىڭ ناتيجەسىندە Ross Gelbspan كومىر، مۇناي، گاز سەكىلدى جەر قويناۋىنان وندىرىلەتىن بيوسفەراعا اسا زياندى ەنەرگەتيكا كوزدەرىنە يەلىك ەتىپ وتىرعان قالتالى مونوپوليستەردىڭ جىمىسقى ايلا-تاسىلدەرىنىڭ بەتپەردەسىن سىپىرىپ، الەمدىك قوعامداستىقتىڭ نازارىنا باتىل ۇسىنعان.
ماسەلەن، قورشاعان ورتانى شەكتەن تىس لاستاپ قانا قويماي، كليماتولوگيالىق كاتاكليزمدەرگە تىكەلەي ۇرىندىرىپ وتىرعان مونوپوليستىك يندۋستريانىڭ يەلەرى وزدەرىنە شاڭ جۋىتپاس ءۇشىن قارجىسى مول قور قۇرىپ الىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرىن ساتىپ الۋدان دا تايىنبايتىنىن، تەك ول عانا ەمەس، كليماتولوگيا عىلىمى اشىپ وتىرعان اششى شىندىقتى جوققا شىعارۋ ءۇشىن جەمقورلىققا ۇرىنعان ساياسي توپتاردىڭ وكىلدەرىمەن دە جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، جىمىسقى ارەكەتتەرىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ولاردى عالىمدارعا قارسى ايداپ سالاتىنىن، ءسويتىپ البەرت گور سەكىلدى نيەتى تازا ءارى شىنايى ساياساتكەر عالىمداردىڭ جانايقايىن تۇنشىقتىرىپ تاستاۋ ءۇشىن قارانيەت ارەكەتتەردىڭ بارىنە دە باراتىنىن پاش ەتەدى ءارى ولاردىڭ قۋلىق-سۇمدىقتارىنىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن جايىپ سالادى.
ءدال وسى تۇستا جيناققا ەنگەن عىلىمي كليماتولوگيالىق ساراپتامالاردىڭ كەيبىر قورىتىندىلارىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنعان ارتىق بولماس. ولار تومەندەگىدەي:
- 1995 جىلدان بەرگى ۋاقىتتا جەر قىزۋىنىڭ كوتەرىلۋىنىڭ سالدارىنان اركتيكا جازعى مۇز قىرتىسىنىڭ 25 پروتسەنتىنەن ايىرىلعان;
- گرەنلانديا مۇزداعى دا ۇلكەن جىلدامدىقپەن ەرىپ كەلەدى;
- گيدرولوگيالىق تسيكل تۇبەگەيلى بۇزىلعاندىقتان، الاپات قۇرعاقشىلىقتار مەن سۇراپىل نوسەرلەر دە تىم جيىلەپ بارادى;
- اتموسفەراعا تاراعان كومىرقىشقىل گازىن ءسىڭىرىپ الاتىندىقتان، مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردىڭ حيميالىق قۇرامى وزگەرىپ، كۇن وتكەن سايىن ولاردىڭ قىشقىلدانۋى ەسەلەپ وسۋدە;
- ورمان ورتتەرى بۇرىن بولماعان جىلدامدىقپەن ەتەك الىپ، ءتىپتى سۋباركتيكالىق ايماقتارداعى ءماڭگى جاسىل ورمانداردى دا قۇرت-قۇمىرسقالار جالماپ جاتىر. ادەتتە قىسى قاتتى جىلداردا مۇنداي قۇبىلىس مۇلدە بايقالمايتىن;
- استىق ونىمدەرىنىڭ كولەمى تۇراقسىزدانىپ، كەيبىر ايماقتاردا ەگىن القاپتارىن ىستىق ۇرىپ، جاپپاي جالماپ جاتىر;
- ماسا تاراتاتىن اۋرۋلار، اتاپ ايتقاندا، دەنگە دەپ اتالاتىن بەزگەكتىڭ ءبىر ءتۇرى بۇگىندە سولتۇستىك امەريكاعا دەيىن جەتىپ ءۇلگەردى;
- سۋ تاپشىلىعى، قۇرعاقشىلىق جانە وزگە سەبەپتەرمەن اتاقونىستارىن تاستاپ شىققان بوسقىندار لەگىمەن بايلانىستى تۋىنداعان قورقىنىش ساياسي قاقتىعىستارعا ۇلاسىپ، كەيبىر ەلدەردىڭ شەكاراسىنا ءزاۋلىم دۋالدار تۇرعىزىلا باستادى;
- تەڭىز دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋىنىڭ سالدارىنان الاسا ارالداردىڭ تۇرعىندارى تۇراقتارىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولىپ جاتىر.
جيناققا ەنگەن ماتىندەردەن تاعى دا بايقاپ وتىرعانىمىزداي، 1997 جىلى جاپونيانىڭ كيوتو قالاسىندا وتكەن جاھاندىق كليمات وزگەرىستەرىنە ارنالعان بۇكىلالەمدىك كونفەرەنتسياعا اقش-تىڭ اتىنان ۆيتسە-پرەزيدەنت البەرت گور قاتىسىپ، الگى فورۋمنىڭ ءمىنبەرىنەن الداعى جىلدارى اقش تاراپىنان اتموسفەراعا تارالاتىن كومىرقىشقىل گازىنىڭ ءمولشەرىن 35 پايىزعا قىسقارتاتىنىن مالىمدەپ قانا قويماي، كونفەرەنتسيا قابىلداعان كيوتو حاتتاماسىنا اقش-تىڭ اتىنان قول قويعان بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، پرەزيدەنت بيلل كلينتون مەن البەرت گور بيلىكتەن كەتكەننەن كەيىن اقش-تىڭ جاڭا پرەزيدەنتى مەن كونگرەسس اتالمىش حاتتامانى راتيفيكاتسيالاۋدان دا، كيوتودا كۇللى الەمنىڭ الدىندا قابىلداعان مىندەتتەمەلەرىنەن دە باس تارتقان بولاتىن.
ءدال وسىنداي قيسىنسىز قىلىق اقش تاراپىنان 2015 جىلى الەمدىك كليمات جونىندە پاريجدە وتكەن بۇكىلالەمدىك كونفەرەنتسيادان كەيىن دە اينا-قاتەسىز قايتالاندى. پاريج حاتتاماسىنا اقش پرەزيدەنتى باراك وباما قول قويىپ مىندەتتەمە العانىمەن، ودان كەيىن بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان پرەزيدەنت دونالد ترامپ 2017 جىلى ول كەلىسىمنەن باس تارتىپ، الەمدىك ءمانى بار حالىقارالىق قۇجاتتى اقش تاعى دا راتيفيكاتسيالاماي تاستادى. وكىنىشتى-اق!
دەي تۇرعانمەن، الەمدىك قوعامداستىقتىڭ الپاۋىتى ەكى مارتە سەرتتەن تايىپ كەتسە دە، وزگە مەملەكەتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى، ولاردىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار، قورشاعان ورتاعا قاتىستى كيوتو مەن پاريج كونفەرەنتسيالارىندا قابىلدانعان جاھاندىق ءمانى بار شەشىمدەردى ورىنداۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى. دەمەك، Bill McKibben جارىققا شىعارعان جيناقتىڭ الەمدىك قوعامداستىق نازارىنا ىلىگىپ، وندا كوتەرىلگەن جاھاندىق ءمانى بار ماسەلەلەردىڭ ادامزات ساناسىن وياتا باستاعانىنا داۋ جوق. بۇل پىكىردىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە بەلگيا، اۋستريا، پورتۋگاليا، دانيا، فينليانديا جانە ۇلىبريتانيا سىندى مەملەكەتتەردىڭ كومىردەن باس تارتۋعا بەت العانىن ايتۋعا بولادى.
سونىمەن قاتار وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىن عانا گەرمانيانىڭ كومىر وندىرەتىن ەڭ سوڭعى شاحتاسىن جاپقانىن دا قۇپتارلىق قادام دەپ قابىلداعان ءجون. الايدا وسى ايتىلعاندارعا قاراپ، الەمدىك كليماتقا قاتىستى تۇيتكىلدەر ءبىرجولاتا شەشىلدى دەۋگە ءالى ەرتەرەك ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا جاسىل ەنەرگەتيكالىق بالاما كوزدەرگە كوشۋ قارقىن الا باستاعانىنا قاراماستان، ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋدە كومىردىڭ الەمدىك ۇلەسى ءالى كۇنگە دەيىن ورتا ەسەپپەن العاندا 70 پايىزدى قۇراپ وتىر، ال وزا دامىعان كەيبىر الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ وزىندە بۇل كورسەتكىش ءالى كۇنگە دەيىن 80 پايىزعا جەتەدى. بۇل ارينە، كىمدى بولسا دا ويلاندىراتىن ماسەلە. دەمەك، تازا اۋا، تازا سۋ، تازا توپىراق، تازا بيوسفەرا، تازا سانا جانە تازا پيعىل ءۇشىن كۇرەس بولاشاقتا دا جالعاسا بەرمەك.
ءادىل احمەتوۆ،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
