قازاق دالاسىنا VI-VIII عع. باستاپ يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىمەن بىرگە كەلگەن اراب جازۋى سان عاسىرلار بويىنا وزىندىك فۋنكتسياسىن اتقارىپ كەلدى. XXع. باسىندا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، قازاق ءتىل ءبىلىمى عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عالىم ا. بايتۇرسىنۇلى اراب نەگىزدى جازۋدىڭ قازاق ءتىلى ءۇشىن ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگىن باعامدادى. وسى ماقالا اياسىندا بۇگىنگى قوعامدا ءالىپبي تۇزۋشىلەردىڭ الدىنان ءجيى كەزىگىپ تۇراتىن «قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرىپ، جازۋ رەفورماسىن جاساۋ بارىسىندا قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن تۇگەل قامتىعان ا.بايتۇرسىنۇلى ءالىپبيى ەشبىر وزگەرىسسىز سول قالپىندا نەگە الىنبايدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيمىز.
ا.بايتۇرسىنۇلى ءالىپبيى (بۇگىنگى قولدانىستاعى كيريلمەن بەرگەندە): ا، ر، ز، ل، س، ت، و، ن، ق، ب، ۇ، ج، ش، ى، م، ع، د، پ، ڭ، ي، ۋ، ءو، ءۇ، ءى، ءا، ە، ك، گ دىبىستارىن بەرەتىن اراب نەگىزدى تاڭبالاردان قۇرالدى (اراب جازۋىندا باس ءارىپتىڭ جوق ەكەنى بەلگىلى). بۇل ءالىپبي – قازىرگى قىتاي، اۋعانستان جەرىندە تۇراتىن قازاق دياسپورالارى قولدانىپ جۇرگەن توتە جازۋ دەپ اتالاتىن اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي. كادىمگى قازاق دالاسىنا يسلام دىنىمەن بىرگە كەلىپ، عاسىرلار بويىنا تۇراقتاعان اراب جازۋىن مۇسىلمانشا حات تانۋعا قولايلى بولعانمەن، جاپپاي ساۋات اشۋعا قولايسىز دەپ تانىپ، ا. بايتۇرسىنۇلى 1910 ج. ارابتىڭ 28 ارىپتەن تۇراتىن ءالىپبيىن قازاق تىلىنە يكەمدەۋدى قولعا الادى. 1912 ج. وسى «توتە جازۋ جۇيەسىمەن» «وقۋ قۇرالى» دەپ اتالاتىن تۇڭعىش كىتابى جارىققا شىعادى. ىشىندە ەشبىر بوگدە دىبىسى جوق، قازاقتىڭ ۇلتتىق ءالىپبيى قولدانىسقا ەنگىزىلەدى.
اراب جازۋى «ءابجات» دەپ اتالاتىن تەك قانا داۋىسسىزداردان تۇراتىن جازۋ جۇيەسىنە جاتادى. ا. بايتۇرسىنۇلى بۇل ءالىپبيدى
قازاق جازۋىنا قالاي يكەمدەدى؟ ءالىپبي 24 تاڭبادان جانە ءبىر دايەكشەدەن تۇردى. ارابتىڭ 28 ءارپىنىڭ ىشىنەن 8 تاڭبانى قولدانۋعا قولايسىز دەپ تانىپ، ولاردىڭ ورنىن ءوزى قازاق بالاسى ءۇشىن قولايلى كەلەدى دەگەن 8 تاڭبامەن الماستىردى، ياعني 16 تاڭبانى دايىن كۇيىندە الىپ، 8 تاڭبانى عالىمنىڭ ءوزى قوسادى. اراب الىپبيىندەگى داۋىستى دىبىستاردى تاڭبالايتىن فاتقا، كاسرا، دامما دەگەن سياقتى ءارىپۇستى، ءارىپاستى دياكريتيكالىق ۇستەمەلەرىن الىپ تاستايدى. اراب تىلىندەگى /ت/-نىڭ، /س/-نىڭ، /د/-نىڭ 2-3-تەن قولدانىلاتىن تاڭبالارىن ا.بايتۇرسىنۇلى ءبىر-بىردەن قالدىرادى. قوسار داۋىسسىزداردى اراب جازۋىندا w-عا ۇقساس ءارىپۇستى تاڭبامەن بەرسە، ونى اشىپ، قوس ارىپپەن جازاتىن ەتىپ جەڭىلدەتەدى. دايەكشەگە ۇقساس «ءھامزا» دەگەن قوسالقى بەلگى اراب ءتىلىنىڭ وزىندە دە بار، ونى ا.بايتۇرسىنۇلى داۋىستىلاردى جىڭىشكە قىلىپ وقۋ ءۇشىن ء/و/, ء/ۇ/, ء/ى/, ء/ا/ دىبىستارىنىڭ ورنىنا ءسوز الدىنا قويىپ، ۇندەستىك زاڭىن ساقتاپ جازۋعا ۇتىمدى قولدانادى. تۇردى - تۇردى، ءتۇردى – ءتۇردى (مىسال الىنعان دەرەككوز: https://massaget.kz/blogs/23884).
«ءالىپبي قانداي بولۋ كەرەك؟» دەگەن ولشەمشارتقا سالىپ، ا. بايتۇرسىنۇلى «اراب ارپىمەن جاساپ العان الىپبيىمىزگە جەر جۇزىندە ءالىپبي بالاسى جەتپەيدى، اراب ارپىنەن تۇزگەن ەملەمىزگە بىزگە ءمالىم ەملەلەردىڭ ءبىرى دە جەتپەيدى. مۇنى ەشكىم بەكەر دەپ ايتا المايدى» (الاشتىڭ تىلدىك مۇراسى. ماقالالار جيناعى. قۇراست.: س.شۇكىرۇلى، ە.تىلەشوۆ، – الماتى: «كيە»لينگۆوەلتانۋ يننوۆاتسيالىق ورتالىعى. 2009) دەپ، ءوزىنىڭ تۇزگەن الىپبيىنە سەنىمدى تۇردە ءوزى باعاسىن دا بەرەدى. سولاي بولا تۇرعانمەن دە، ءبىز بۇل ءالىپبيدى بۇگىنگى كۇنى سول قالپىندا الا المايمىز. «بايتۇرسىنۇلى ءالىپبيىن دايىن قالپىندا الۋ كەرەك» دەگەن پىكىردە جۇرگەن ارىپتەستەر اراب جازۋىنا كوشۋ كەرەك دەگەن ويدى ايتىپ جۇرمەگەنى انىق، «لاتىن جازۋىنا كوشۋ بارىسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى ءالىپبيىنىڭ قۇرامىن سول قالپىندا الۋ» كەرەك دەپ، كيريل جازۋىندا قولدانىلىپ كەلگەن وزگەلىك دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەردى ءالىپبي قۇرامىنان تۇگەلىمەن شىعارۋدى ءجون سانايتىن پىكىرلەر جونىندە ايتىپ وتىرمىز.
وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، ا. بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ جەكە پوزيتسياسى تۇرعىسىنان لاتىن الىپبيىنە تۇبەگەيلى قارسى بولعان ادام. تەك قانا اراب گرافيكاسى ءجون دەپ تانىعان. بۇل جەردە سول كەزدەگى زيالى قاۋىمنىڭ (كوپشىلىگىنىڭ) دىنگە جاقىندىعى دا كورىنەدى. «اراب ءارپى يسلام دىنىمەن بىرگە كەلىپ، قازاققا ورناعان. دىنمەن بايلانىسقان جازۋ ءدىن جوعالماي جوعالمايدى» دەپ ايتادى «باستاۋىش مەكتەپ» دەگەن ماقالاسىندا. «مادەني-رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن اراب جازۋى يسلام دىنىمەن بىتە قايناسقاندىعىمەنەن بىزگە ارتىق» دەپ باسا كورسەتىپ وتىرادى. دەگەنمەن دە، 1926 ج. باكۋ قالاسىندا وتكەن تۇڭعىش بۇكىلكەڭەستىك تۇركولوگيا سيەزىندە «اراب جازۋى ما، لاتىن جازۋى ما؟» دەگەن سۇراق تارازىعا تۇسكەن ۋاقىتتا از داۋىسپەن بولسا دا لاتىن جاعىن قولداۋشىلار باسىپ كەتتى. ەندى بۇگىن ءبىر عاسىر ۋاقىتتى ارتقا تاستاپ، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋىمەن لاتىن گرافيكاسىنا دەگەن سۇرانىستىڭ بۇرىنعىدان دا بەتەر ارتقان شاعىندا (وسى لاتىن جازۋىنا كوشىپ جاتساق), ۇلت ۇستازى احمەتتىڭ الىپبيىندەگى 24 ءارىپ پەن دايەكشەسىن جانە ونىڭ بەرگى جاعىنداعى 1924 ج. قابىلدانعان 29 ارىپتەن تۇراتىن ەشقانداي كىرمە دىبىستى بەلگىلەيتىن ارتىق تاڭباسى جوق، تازا ۇلتتىق دىبىستىق جۇيەگە نەگىزدەلگەن لاتىن ءالىپبيىمىزدى دە الا المايمىز. وعان سەبەپ – قازاق ءتىلىنىڭ ورىس ءالىپبيىن تۇتاستاي قامتىعان كيريل جازۋىن 82 جىل، عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى تۇتىنىپ، بىرنەشە ۇرپاق الماسقان وسى داۋىردە ءتىل ديناميكاسىنىڭ بىرتىندەپ ورىس تىلىنەن ەنگەن بىرقاتار تىلدىك قۇبىلىستاردى ءوزىنىڭ اجىراماس بولىگى بولاتىنداي دەڭگەيدە ءسىڭىرىپ الۋى. ماسەلەن، لاتىن جازۋىنا كوشۋگە ارناپ ءتىل ماماندارىنىڭ جاساعان «جەتىلدىرىلگەن ءالىپبيى» قۇرامىندا ورىس تىلىنەن ەنگەن 9 ءارىپ (يو، تس، چ، شش، ، ، ە، يۋ، يا) الىنىپ تاستالىپ، ورىندارى قازاقشالانسا، كەيبىر ۆ، ف سياقتى ارىپتەردىڭ تىلدەگى ورنىن «تولتىرۋ» ازىرگە مۇمكىن بولماي وتىر.
ۆ، ف ارىپتەرىنىڭ ساقتالۋ سەبەبى نەدە؟ بىرىنشىدەن, بۇل ۆ، ف ارىپتەرىنىڭ بۇگىنگى قازاق تىلىندە كەزدەسۋ جيىلىگىنە بايلانىستى، بۇلاردىڭ كەزدەسۋ جيىلىگى تىم جوعارى. ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى شىعارعان قازاق گرافەمالارىنىڭ پراكتيكالىق قولدانىستا كەزدەسۋ جانە جاناسۋ جيىلىگىن انىقتاعان ستاتيستيكالىق تالداۋدا ف – 33 ورىندا، ۆ – 34 ورىندا كورسەتىلگەن. باسقا كىرمە ارىپتەر (ە، ، يۋ، ھ، ، چ، شش، يو) 42-ءشى ورىنعا دەيىن وسى ەكى ارىپتەن كەيىن تىركەلەدى ( جۇبانوۆ ا.ق.، جاڭابەكوۆا ا.ءا.، توقمىرزاەۆ د.و. لاتىن جازۋىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋدىڭ ساتيستيكالىق نەگىزدەرى (ساتيستيكالىق جيناق). – الماتى. «ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى» باسپاسى. 2018 ج.) . ەكىنشىدەن, وزگە الىنىپ تاستالىپ جاتقان ارىپتەردىڭ ورنىن باسقا امالدارمەن قازاقشالاۋ اسا قيىندىق كەلتىرە قويمادى دەۋگە بولادى. مىسالى، بار-جوعى اششى، تۇششى، كەششە دەگەن ءۇش سوزدە كەزدەسەتىن شش-نى ەكى ش-مەن بەرسەك، جوعالتاتىن ەشتەڭەمىز جوق، يا – يا-مەن، يۋ – يۋ-مەن بەرىلەدى، تس – س-مەن الماستىرىلادى: سەمەنت، سيرك بولادى. ە – ە-مەن، اعىلشىن تىلىندەگىدەي ەلەكتر, ەلەمەنت بولادى، چ – ش-مەن بەرىلگەندە شامادان، شابادان نەمەسە شەمادان بولسا، بۇل ورفوگراممالاردىڭ ءبىر نۇسقاسى ادەبي نورما رەتىندە تۇراقتايدى، , – الىنىپ تاستالادى. ال يو ارپىمەن كەلەتىن قازاق تىلىندە مۇلدەم ءسوز جوق، سوزدىكتەرىمىزدە ءتىپتى بۇل ءارىپتىڭ استى بوس تۇرادى. اسا قاجەتتىلىك جاعدايىندا ونى دا يو-مەن بەرۋگە بولادى. ءبىر قىزىعى، بۇل ءارىپ ورىس حالقىنىڭ وزدەرىنە دە اسا قاجەت بولىپ وتىرعان جوق. 2004 ج. ورىس ءتىلىنىڭ ۇلكەن اكادەميالىق سوزدىگى جارىق كورگەن كەزدە يو ارپىنە ارنايى ورىن بەرىلمەدى. يوجيك، يولكا دەگەن سياقتى ساناۋلى سوزدەر ە ءارپىنىڭ استىنا تىركەلدى.
ال بۇگىنگى قازاق تىلىندەگى ۆ، ف ارىپتەرىنە كەلسەك، ولاردىڭ ورنىن باسقا امالدارمەن تولىقتاي جابۋ مۇمكىندىگى ازىرگە تابىلماي تۇر. مىسالى، ءبىر جەرلەردە ۆ-نى قازاقشالاپ، ەۆروپانى – ەۋروپا، اۆتونى – اۋتو، ۆەبيناردى – ۋەبينار, ۆاتساپتى – ۋاتساپ دەپ قولدانۋعا بولاتىن بولسا، بۇل قۇلاققا دا جاعىمدى جانە اعىلشىن ءتىلىنىڭ، ياعني دونور ءتىلدىڭ وزىنە دە جاقىن، تەز تانىلادى. بىراق ۆاننا، ۆوكزال، ۆاگون، ۆولەيبول، ۆاليۋتا، پينگۆين، ترامۆاي، اكۆاريۋم، ت.ب – تىم كوپ، بۇلاردى تىلگە يكەمدەۋدىڭ ءالى وڭتايلى شەشىمى جوق.
اتى-جوندەرىمىزدە تۇرعان -وۆ-ەۆ/ -وۆا-ەۆا بولىپ، كوبىمىز الىپ تاستاي قويمادىق، دەگەنمەن، بۇل ۋاقىتشا قولدانىس ەكەنى انىق، بىرتىندەپ ىعىسىپ، بولاشاق اتى-جوندەرىمىزدەن وزدىگىنەن شىعىپ قالۋى ءتيىس. ەسىمدەرىمىزدىڭ قۇرامىندا ف ءارپى دە وسىلاي ءجيى ۇشىراسىپ جاتادى: ءال ءفارابيىمىز بار – پارابي دەيمىز بە، ءپارابي دەيمىز بە؟ فايزۋللا، عاريفۋللا، ءالفيا، زۋلفيا، فاريدا، فاريزالار بار. ءتىزىمدى جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. جۇزدەپ سانالاتىن فاتيمالارىمىز بار – ولاردىڭ بارلىعىنا «سەندەر بۇگىننەن باستاپ ءباتيماسىڭدار» دەپ حابارلاۋ الىپبيتۇزۋشىلەردىڭ قولىنان كەلە قويمايتىن شارا ەكەنى تۇسىنىكتى دە.
اراب-پارسىدان كەلگەن ف-مەن كەلەتىن ەسىمدەر قازىر ءدىننىڭ تارالۋىنا وراي كوبەيمەسە ازايىپ بارا جاتقان جوق. تەرميندەردەگى ورنى ءوز الدىنا، كوفەنى – كوپە دەپ، كافەنى – كاپە دەپ ايتا الامىز با؟ كافەنى – كاپە دەپ ايتۋ «مىنا كاپەدە توي بولىپ جاتىر» دەگەن سياقتى سويلەمدەردە قارت ادامداردىڭ قولدانىسىندا كەزدەسىپ جاتادى. فيزيكانى – پيزيكا دەۋگە دە ۇيرەنىپ كەتەتىن سياقتىمىز. الايدا، «قازاقتىكى ەمەس ارىپتەردى الىپبيدەن تۇگەل شىعارىپ تاستاۋ كەرەك» دەگەن پىكىردى ايتىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىمىزدىڭ ءوزى دە بۇگىنگى كۇنى پيلالوگيا، پانەتيكا، پانالوگيا دەپ ايتىپ وتىرا المايتىن سياقتى.
ءتىل جانى بار اعزا ىسپەتتى دامىپ، وزگەرىپ 500 جىلدا ءتىپتى تانىلماي كەتەدى ەكەن، قازىرگى اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىندەر وسى ءتىلدىڭ 500 جىل بۇرىنعى نۇسقاسىن تۇسىنبەيدى، انگلو-ساكسون تىلىندە ساقتالعان جازبا مۇراسى «بيۋلف» ('Beowulf’) دەپ اتالاتىن ەپيكالىق جىرىن قازىرگىلەر وقي المايدى. ءبىر عاسىر بۇرىنعى قازاق ءالىپبيى دە بوگدە دىبىستاردان امان، تۇنىعىن بۇزباعان تازا ءتىلدىڭ ءالىپبيى ەدى. سول كەزدەگى زيالى قاۋىمنىڭ زەرتتەۋ ماقالالارىن وقىپ وتىرساڭىز، ەنتەرناتسىيەنەل، ۇنستۇتى، پۇرەپەسىر سىنتاكسىس ت.ب دەگەن سوزدەر كەزدەسەدى. مىسالى، ن. رىبكيننىڭ «ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان گەومەتريادان ەسەپتەر جيناعىن» قازاقشاعا اۋدارعاندا ەلدوس ومارۇلى تەرميندەردى ءپىرامىدا، گىپەتەنۇزى، پەرپەندىكۇلەر، ءسىلىندر، سەنترى، پورمىسى دەپ قولدانعان. جاسىراتىنى جوق، تازا قازاقتىڭ «ۇنىمەن» بەرىلگەن سوڭ قۇلاققا جاعىمدى دا ەستىلەتىن سياقتى. بىراق قازاقشاعا يكەمدەلگەن ايتىلۋى بويىنشا جازىلعاندىقتان، بۇل قولدانىستار ءاردايىم ءبىرىزدى جازىلۋ نۇسقاسىن تابا الماعان، ءار كەزدەسكەندە تەرميندەر ءارتۇرلى جازىلىپ جۇرەدى.
دەگەنمەن دە، مۇنداي قولدانىستى قازىرگى قوعام قابىلداي الماي قالدى. قازىر ءبىر سويلەۋشى «ۇنستۇتتا پۇرەپەسىر» دەپ ءسوز الىپ وتىرسا، «مىنا كىسى نە ايتىپ وتىر دەپ؟» دەپ جاتسىنا، شوشىنا قارايدى. ويتكەنى بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ تۇرپاتى ورىس ءتىلىنىڭ ۇزاق جىلدارعى جانە كەيىنگى جاھاندانۋ جىلدارىنداعى اعىلشىن ءتىلىنىڭ دە اسەرىمەن وزىندىك ديناميكاسىن باسىنان كەشىرىپ وتىر. ال ونى ۇلتجاندىلىقتىڭ «تەزىنە» سالىپ، قولدان كەلگەن دەڭگەيگە دەيىن قالپىنا كەلتىرىپ، تۇزەتىپ الۋ ءۇشىن جازۋ رەفورماسى قاجەت. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «زاماننىڭ دۇبىرىنە ىلەسپەككە» دەيتىن سوزىمەن ايتقاندا، «الپاۋىت» تىلدەرمەن قاتار قازاقتىڭ ءتىلىن الداعى عاسىرلارعا قاراي الىپ ءوتۋ ءۇشىن لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي كەرەك. لاتىن جازۋى بىزگە قازىرگى زاماننىڭ دۇبىرىنە ىلەسپەككە كەرەك.
نۇرساۋلە ماقسۇتقىزى رساليەۆا
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى,
ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
