"...جۇرەگىنە ءاز-ۇلتى ءۇشىن ءبىلىم نۇردى جيناعان،
كەۋدەسىنە سار دالانىڭ ۇلىلىعىن جيناعان،
جيناعانىن جومارتتىقپەن ءوز حالقىنا سىيلاعان،
سوندا-داعى ءوز حالقىنىڭ ماڭدايىنا سىيماعان...
قاسيەتتى، و، ءور-تۇلعا، جان احاڭ!
قاۋىشتىڭ-اۋ، قاۋىشتىڭ-اۋ، حالقىڭمەنەن،
وعان-داعى مىڭ ءتاۋبا!!!" - دەپ، الاش كوسەمىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ىزدەنىسىم العاش باستالعاندا جازىلعان تولعانىس ەدى.
بۇل 7 جول شۋماقتى تاريحي تۇلعانىڭ قيلى تاعدىرىنا ارنالعان "عاسىر ساڭلاعى..." اتتى كىتابىمنىڭ بەتاشارى رەتىندە بەرگەنمىن.
ەندى وسى الەۋجەلىدە كىتاپتىڭ العاشقى تاراۋىن ءبولىپ-ءبولىپ ۇسىناتىن بولامىن.
****
ءى.1. ومىرباياندىق دەرەكتەر
احمەت بايتۇرسىنۇلى 1872-ءشى جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ 5-ءى كۇنى قوستاناي وكرۋگى، تورعاي ۋەزى، توسىن بولىسىنىڭ 5-ءشى اۋىلىنا قاراستى سارىتۇبەك ەلدىمەكەنىندەگى داۋلەتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن [1, 2, 3, 4, 5]. تورعاي دالاسى – قازاقتىڭ كەڭ بايتاق ولكەسىنىڭ القيسسادان ايگىلى، ءارى اتاقتى جەرلەرىنىڭ ءبىرى. نەگىزىنەن، بۇل اتاۋ سول وڭىردەگى تورعاي وزەنىنىڭ اتىمەن بايلانىستى قويىلعان بولۋى كەرەك. تورعاي اڭعارى – سارىارقانىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى ۇلىتاۋدان باستاۋ الىپ، سۋ جىلىمىعى شالقاردىڭ سورىنا بارىپ قۇيادى. ەل ىشىندەگىلەر «...قاراتورعاي، سارىتورعاي، ۇلىجىلانشىق» دەگەن اتاۋلارعا يە بولعان تورعاي اڭعارىنىنىڭ ۇزىندىعى كول-كوسىر، سۋ اياعى قۇردىمعا قۇلايدى» دەيدى ەكەن. وسى ەجەلدەن كيەلى مەكەن تورعاي اتاۋىنىڭ مارتەبەسى دە ادامزات ومىرىندەگى ءار ءتۇرلى قوعامنىڭ اۋىسۋىنا وراي، ارقالاي وزگەرتىلىپ وتىرعانى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى.
مەملەكەتتىك مۇراعاتتارداعى تاريحي جىلنامالىق مالىمەتتەردى نەگىزگە الساق، الماعايىپ قازاق جەرى ورىس پاتشالىعىنا تاۋەلدى بولعان تۇستا، وسى ارقا دالاسىندا 1868-ءشى جىلى «تورعاي ۋەزى» قۇرىلىپ، ول ۋەزدىك قالا اتانىپ، وبلىستىق مارتەبەگە يە بولعان. ال كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە «تورعاي قالاسى» دەپ، ودان «اۋدان» بولىپ وزگەرتىلگەن ەكەن. وداقتاس رەسپۋبليكالارعا كىندىك ۇكىمەت ماسكەۋدەن بيلىك جۇرگىزىلگەن كەزەڭدە، وسى 5-ءشى اۋىلعا «يۋجنىي» دەگەن ورىسشا اتاۋ بەرىلگەن. جاڭا اتاۋعا يە بولعان اۋىل سوۆحوز بولىپ ۇيىمداستىرىلىپ، ءارى شارۋاشىلىعى كەڭەيتىلىپ، مۇندا بايىرعى قازاق جۇرتىمەن قاتار، وزگە ۇلت وكىلدەرى دە قونىستاندىرىلادى. بىراق، ناعىز قازاقى اۋىلدى، قازاقى ورتانى جەرسىنبەگەن «جات جۇرتتىقتار» بۇل ولكەدە ۇزاق تۇراقتامايدى. ءبىر عاجابى، وسى موماقان اۋىل سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن وداقتان «ولجالاعان» ورىسشا اتاۋىن قالتقىسىز ساقتاپ كەلدى. تەك بەرەگىرەكتە، 1990-شى جىلى اقپاننىڭ 26-سى كۇنى قازاق كسر-ءى ۇكىمەتىنىڭ №78-ءشى قاۋلىسىمەن سوۆحوزعا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمى بەرىلدى [6]. قاۋلىدا مۇنان باسقا: «كورنەكتى مادەنيەت قايراتكەرى، اعارتۋشى، عالىم-لينگۆيست احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمىن ۇرپاقتاردىڭ جادىندا ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا، قوستاناي، ارقالىق قالالارى مەن تورعاي سەلوسىنىڭ ءبىر-ءبىر كوشەلەرىنە، شىمكەنت قالاسىندا ءبىر ورتا مەكتەپ پەن ءبىر كوشەگە، قىزىلوردا قالاسىندا ءبىر ورتا مەكتەپ پەن ءبىر كوشەگە، سەمەي قالاسىنداعى ءبىر كوشەگە ەسىمىن بەرۋ جانە عالىم قىزمەت جاساعان اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ عيماراتىنا ونىڭ بەينەسىمەن مەموريالدىق تاقتا ءىلۋ» جونىندە ماسەلەلەر كوتەرىلىپ، ءىس جۇزىنە اسىرىلدى. مۇنداي يگى شارالارعا نەگىز بولعان – 1988-ءشى جىلعى قاراشا ايىنىڭ 4-ءى كۇنگى الاش ارداگەرى احاڭنىڭ اياۋلى ەسىمىنىڭ اقتالىپ، حالقىمەن قايتا قاۋىشتىرعان ۇكىمەتتىڭ شەشىمى بولاتىن! [7].
قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ايماق – قوستاناي وبلىسى، جانگەلدين اۋدانى، تورعاي ەلدىمەكەنى، احمەت بايتۇرسىنۇلى اۋىلى دەپ اتالادى. اۋىلعا كىرەر جولدىڭ قاقپاسىنا «احمەت بايتۇرسىنۇلى اۋىلى» دەگەن ماڭدايشا بەلگى قويىلعان. وسى ەلدەگى ۇمبەتەيدىڭ قىزىنان تۋعان، جيەنى نۇرماحانبەتۇلى توقتاسىن تاريحي تۇلعاعا ارناپ، اق-قىزىل كىرپىشتەن ەسكەرتكىش ورناتىپتى. ەسكەرتكىشتىڭ وڭتۇستىگىندە 1926-شى جىلى احمەتتىڭ ءوزى باسىن كوتەرگەن اتا-اناسى بايتۇرسىن مەن كۇڭشى، ۇلكەن اعاسى قاليدىڭ قورىمى جاتىر. اۋلەت قورىمىنىڭ باتىسىندا كەرىلىپ كوز ۇشىڭدا ساعىمدانا كورىنەتىن اۋىل، ادام الاقانىنا سىيىپ كەتكەندەي. ال تەرىسكەي جاقتا بايتۇرسىننىڭ كەنجە ۇلى ماشەننىڭ قىستاعىنىڭ ورنى «مەن مۇندالاپ» تالاي تاريحتى باۋىرىنا باسىپ جاتقانداي ەرىكسىز وزىنە تارتادى. قىستاۋدىڭ كەڭ جازىلعان قولتىعى تۇبەك دەسە دەگەندەي، ال ول كوڭىر كۇزدە ناعىز سارى تۇبەك. سارىتۇبەك… اتام قازاق قالاي ات قويۋعا شەبەر دەسەڭىزشى!
زامانىندا «ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى» اتانعان پروس-احاڭ تاريحتا ەسىمى ءماشھۇر تۇڭعىش تارحان جانىبەكپەن ءتۇبى ءبىر، تەكتى اتانىڭ بالالارى. قوشقار ۇلى جانىبەكتىڭ اتاسى – كوشەي، باباسى – شاقشاق. جانىبەك پەن احمەتتى تاراتىپ الاتىن ءتۇپ-تەگىمىز دە، وسى ۇلى بابا شاقشاقتان باستاۋ الادى. جانىبەك باتىر شاقشاقتىڭ شوبەرەسى بولسا، ال احمەت – شاقشاقتىڭ توعىزىنشى تارماقتاعى ءۇرىم-بۇتاعى، ياعني جالعاستى ۇرپاعى [8, 9]. احمەتتىڭ اكەسى بايتۇرسىن بەس اعايىندى. ولار: اقتاس، بايتۇرسىن، دانيار (كەيبىر دەرەكتەردە سابالاق ەسىمىمەن ءمالىم. مۇنى نەگىزىنەن، عۇرىپ بويىنشا جەڭگەلەرى قويعان – ر.ي.), ەرعازى، ەرماعانبەت (كەيدە بەرماعامبەت). اتاسى شوشاق ون اعايىندى بولسا، باباسى تاڭباي جەتى اعايىندى ەكەن. تاڭبايدىڭ اكەسى ارالباي بەس اعايىندى. ۇلكەن باباسى ارالباي ۇمبەتەي باتىردىڭ بەل بالاسى. بايسەيىتتەن ۇمبەتەي مەن سەيتىمبەت تۋعان.
احمەتتىڭ ۇلى باباسى – ۇمبەتەي رۋ باسىنا اينالعان ۇلكەن اتا. بايسەيىت اتادان جالعىز، ونىڭ اكەسى قالقامان كوشەيۇلى (5 اعايىندى). قالقاماننىڭ سۇيەگى – ارعىن (6 اعايىندى). ۇلكەن اتا، رۋ اتىنا اينالعان ارعىن تايپاسىنان بەرى تاراتار بولساق: ارعىننان – ءتانبى سوپى (5), ودان – ەلەمەس (1). ەلەمەستەن – ەرمەن (1), ەرمەننەن – شاعىر (3), ودان – امانجول (3), امانجولدان – شاقشاق (3), شاقشاقتان – كوشەي (6) تۋعان. ەندى وتباسىلىق اۋلەت شەجىرەسى بويىنشا تاراتساق، احمەتتىڭ رۋى – ارعىن، ونىڭ ىشىندە ءتامبىسوپى بولادى. كەيدە ءتامبىسوپىنى وتكىرسوپى دەيتىن دە دەرەكتەر كەزدەسەدى. ءتامبىسوپىدان – ەلەمەس، ودان – ەرمەن، ەرمەننەن – شاعىر، ودان – امانجول، امانجولدان – شاقشاق، ودان – قالقامان، قالقاماننان – بايسەيىت، بايسەيىتتەن – ۇمبەتەي تۋادى [8, ب. 7-9; 9, ب. 21, 30, 34-35; 10].
ۇمبەتەي ۇلكەن اتا، ونىڭ ەسىمى ءوز زامانىندا-اق رۋ اتىنا اينالعان. ياعني، رۋ باسى، ەل بيلەگەن تۇلعا، ونىڭ ەل-جۇرتى قوستانايدىڭ ناۋىرىزىمى مەن تورعايدىڭ اقكولى ارالىعىن مەكەندەگەن. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ۇمبەتەي – باتىر. ول قازاق ەلى مەن قالماقتار سوعىسقان شايقاستا قول باستاعان. باتىردىڭ نەكەلەپ العان جەتى ايەلى بولعانى، ءارى ونىڭ ءار ايەلىنەن بەس-التى بالاسى، جيىنتىعى – 26 ۇرپاق سۇيگەنى جونىندە اۋلەت شەجىرەسىندە تولىق قامتىلعان [9, ب. 17-21, 85-ب.]. وسىلايشا ۇمبەتەي باتىردىڭ ءاربىر وشاعىن ۇستاعان، وسى وت-انالارىنان ونىڭ ۇرپاعى جالعاسىپ، ءۇرىم-بۇتاعى ارقا وڭىرىنە كەڭ تاراپ، سوندا قونىستانادى. ەلدەگى كونەكوزدەردىڭ ايتۋىنشا، ۇمبەتەي باتىر 97-ءى جاسىندا دۇنيەدەن وتەدى. سۇيەگى قوستانايعا قاراستى ناۋىرىزىم توڭىرەگىندەگى قارامايشى دەگەن جەردە. ارتىنداعى ۇرپاقتارى ۇلى بابا قابىرىنىڭ باسىنا قۇلپىتاس ورناتىپ، تاعزىم ەتەر كەسەنە تۇرعىزعان [9, 37-ب.، 10].
ۇمبەتەيدەن – ارالباي تۋادى، ودان – تاڭباي، تاڭبايدان – شوشاق تۋعان. شوشاقتىڭ بالاسى – بايتۇرسىن، بايتۇرسىننان – احمەت تۋعان. احمەت اكە-شەشەدەن ءتورت اعايىندى. ونىڭ وزىنەن ۇلكەن اعالارى: قالي (1868-1925) مەن كاكىش (1869-1924), كىشى ءىنىسى ماشەن (1873-1930) بولسا، ورتالارىندا جالعىز قارىنداستارى زيلياش 1876-شى جىلى دۇنيەگە كەلگەن [8, 8-ب.]. ءبىر عاجابى، زيلياش بايتۇرسىنقىزىنا توپىراق، تالايلارعا ارمان بولعان ارۋ شاھار الماتىداعى ايگىلى «كەڭساي» مۇسىلماندار زيراتىنان بۇيىرعان.
بايتۇرسىننىڭ كەنجە ۇلى، قاراشاڭىراقتىڭ يەسى ماشەننىڭ تاۋقىمەتتى تاعدىرى تۋرالى گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا «...ماشەن قاجىنىڭ سۇيەگى كەرەكۋ جەرىندە» دەگەن مالىمەتتى ايتقان بولاتىن، بۇل راس تا بولار. ويتكەنى، 1929-شى جىلى ا.بايتۇرسىنۇلىن «حالىق جاۋى» دەپ ۇستاعاندا، ونىڭ جاقىن تۋىستارى دا قۋدالاۋعا تۇسكەن. وسى تۇستا ماشەن قاجىنى ءوز تۋعان ەلىندە تۇرۋ قۇقىنان ايىرعان. «ماشەن بايتۇرسىنۇلى ايداۋدا قايتىس بولعان، كەيىن كيىم-كەشەگىن قىزى شولپانعا جىبەرگەن» دەيدى گۇلنار اپاي مىرجاقىپقىزى. وكىنىشتىسى، كەيىن رەسمي اقتالعانداردىڭ قاتارىندا ماشەن قاجى بولعان جوق.
زامانداس ءارى رۋحاني قالامداس ءىنىسى مۇحتار اۋەزوۆ 1923-ءشى جىلعى احمەتتىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان ماقالاسىندا، ونىڭ شىققان تەگى جونىندە: «...سۇيەگى – ارعىن، ونىڭ ىشىندە ۇمبەتەي بولادى. بەرگى اتالارى ۇمبەتەيدەن شىققان شوشاق، تۇبەك. اقاڭ شوشاقتىڭ نەمەرەسى. ءوز اكەسىنىڭ اتى – بايتۇرسىن» - دەگەن مالىمەت بەرەدى [11, 18-ب.]. وسىنداعى «تۇبەك» دەگەن كىسى ەسىمىندە ارىپتىك قاتە كەتكەن بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىز. ويتكەنى، اۋلەتتىك شەجىرەدە مۇنداي ەسىم كەزدەسپەيدى. مۇحتار ومارحانۇلى ايتقان تۇبەك، احمەتتىڭ اتالاس اعايىندارى ىشىندە ارالبايدان تارايتىن پۇشەك دەگەن كىسى. پۇشەك پەن احمەتتىڭ اراسىنداعى تۋىستىق: ولار ءۇش اتادان قوسىلاتىن اعايىندىلار.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ورىسشا ءوز قولىمەن جازعان «ومىردەرەگى» مەن تاسقا تەرىلگەن «ومىربايانىنداعى» مالىمەتتەرىمەن قاتار، باسقا دا مۇراعاتتىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ول 1882-1884-ءشى جىلدارى اۋىلداعى ساۋاتتى ادامداردان، ءارى كوشپەلى اۋىل مەكتەپتەرiندە 10 جاسىنان باستاپ ءدارiس العان. ياعني، بالا احمەتتىڭ العاشقى ءتىل سىندىرۋى قاراپايىم اۋىل مولداسىنىڭ «ءالىپتى تاياق» دەپ ۇيرەتۋىنەن باستالعان ەكەن. وسىلايشا كوك اسپاننىڭ استىندا كەرىلىپ جاتقان ارقانىڭ بەتپاق ساردالاسىنداعى قازاقى اۋىلدا قازاقى بالانىڭ قازاقشا قالىپپەن تانىمىنىڭ ىرگەتاسى قالىپتاسقان [12]. جالپى، قازاق جۇرتىنىڭ قازاق دالاسى تۋرالى تۇسىنىگى، ءوز تۋعان جەرىنىڭ، وسكەن اۋىلىنىڭ ولشەمىمەن ەسەپتەلۋى قالىپتى تابيعي قۇبىلىس. ال، قالادا تۋىپ-وسكەن بالا ءۇشىن «ساردالا» دەگەن ۇعىمدى كوز الدىنا ەلەستەتۋ مۇمكىن دە ەمەس. ءتىپتى، تۇسىنىكسىز بولىپ كورىنۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان احمەتتەي تۇلعانىڭ كىندىك قانى تامعان ەجەلگى تورعاي دالاسىنىڭ كەلبەتىن قىسقاشا سيپاتتاپ بەرۋدى وزىمىزگە پارىز سانادىق.
تورعاي – ەلىمىزدىڭ ورتالىق ايماعىنداعى سارىارقانىڭ بەل ورتاسىندا ورنالاسقان بەتپاق دالالاردىڭ ءبىرى. تورعاي دالاسى – قازاق ەلىنىڭ كىندىگى سانالاتىن ۇلىتاۋمەن شەكتەسەدى. ياعني، سوزىلعان سار دالانىڭ ءبىر شەتى – كۇنشىعىس جاعىندا جەزقازعاننىڭ كەڭ جازيرالارىمەن تۇيىسسە، سولتۇستىگى اقمولا، قاراعاندى اۋماعىنا بارىپ قۇلايدى. باتىسىندا اقتوبەنىڭ حرومتاۋى قوس وڭىرگە ورتاق مەكەن بولسا، وڭتۇستىگى قىزىلوردانىڭ بۇيرا قۇمىمەن شەكتەسە، ءيىن تىرەسىپ جاتىر. بۇل كەڭ بايتاق اتىراپ العاش كورگەن ادامعا كوز توقتامايتىن ۇشى-قيىرى جوق شەكسىز القاپ سىقىلدى. ءتىپتى، قۋ مەديان، شەتى جوق شەكسىز كوسىلگەن دالا دەسەڭىز دە بولادى. ال، اۋىل مەن اۋىل اراسىنىڭ الشاقتىعى سونشالىق، سارىشۇناق قىس مەزگىلىندە ادامدار ءبىر-بىرىمەن ايلاپ حابار-وشارسىز جاتاتىن كەزدەرى دە كەزدەسەدى. ايتەۋىر، ەل ءىشىنىڭ اماندىعىن تىلەگەن بارشا جۇرت، بۇل وڭىرگە كەش كەلەتىن كوكتەمنىڭ قارى ەرىگەن شاعىندا ءبىر-بىرىمەن شۇرقىراسىپ، كورىسەدى ەكەن.
تورعاي جۇرتىنىڭ نەگىزگى كاسىبى – ايماقتىڭ جاعىرافيالىق احۋالىنا قاراي، تەك مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. بۇل ولكەدە ەگىن، ورمان شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋ سيرەك قۇبىلىس... ونى اۋىلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن بىردەن اڭعارۋعا بولادى. ءبىر عاجابى، وسى كونە تورعايدىڭ سار دالاسىندا تولىپ جاتقان وزەن مەن كولدەر كوپ. كول ۇستىندە شۋلاعان نەشە ءتۇرلى اسەم قۇستار، سۋ ىشىندەگى سان الۋان بالىقتاردى قورەك ەتەدى. كوك اسپاننىڭ استىندا كەرىلگەن كەڭ دالانى قولمەن وتىرعىزعانداي بيدايىقتىڭ سوزىلعان سارى القابى الىپ جاتادى. ال، جابايى جۋساننىڭ ءيىسى تاناۋىڭدى قىتىقتاپ، جۇرەگىڭە شاتتىق سىيلايدى. وسى دالانىڭ وتتىعىندا جايىلعان مال دا – توق، ول مالدى ازىق ەتكەن جۇرت تا – توق. تابيعات انا بۇل ولكەنىڭ قورعانىنداي، ادام قولىنان كەلەتىن قانداي دا ءبىر قاساقانا جاسالعان قاسىرەت بولماسا، باسقادان قام جەمەيتىن جۇرت تا موماقان.
احمەتتiڭ اكەسى بايتۇرسىن 1843-ءشى جىلى تورعايداعى ۇلى جىلانشىق وزەنىنىڭ اقكولگە قۇياتىن ساعاسىنىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلگەن [8, 5-ب.]. بايتۇرسىننىڭ اكەسى شوشاق داۋلەتتى، ەل ىشىندە بەدەلدى، اقىلدى جان بولعان. ول مىڭعىرعان مالىنىڭ ارقاسىندا، اۋىلدان الشاق جاتقان قيىرداعى قىش ۇيلەرگە ءجيى شىعىپ، «قالا ومىرىنەن حابارى بولسىن» دەپ، بالالارىن جانىنا ەرتىپ جۇرەدى ەكەن. احمەتتىڭ اتاسى شوشاق ءتورت اعايىندى، ونىڭ ەكى اعاسى – جاتاي مەن كايدەك، وزىنەن كىشى ءىنىسى – كوبەك. شوشاق ومىردەن وتكەندە ونىڭ ارتىنداعى ۇرپاقتارى ونىڭ مولاسىنىڭ باسىنا ۇلكەن تام تۇرعىزادى. بۇل ورىن كەيىن ۇلكەن اۋلەتتىڭ قورىمىنا اينالعان. شوشاق تامىنىڭ كەسەكتەرى سار دالانىڭ قىسقى قارى مەن كوكتەم-كۇزگى مەزگىلىندە تولاسسىز جاۋاتىن جاڭبىر سۋىنىڭ شايعانىنا قاراماستان، ءالى كۇنگە «اقشاڭدانىپ» الىستان كوزگە تۇسەدى [8, 8-ب.; 9, ب. 35-39].
ۇلكەن اۋلەت ۇمبەتەيدەن تاراعان شوشاقتىڭ ورتانشى بالاسى بايتۇرسىن جىلانشىق وزەنىنىڭ اقكولگە قۇياتىن ساعاسىن ءور بويى جايلاپ، بايبىشەسى كۇڭشىمەن بىرگە، تۋىس-اعايىندارىنىڭ ورتاسىندا بەدەلدى دە قوڭىراجاي كۇن كەشەدى. «الىپتان الىپ تۋادى» دەگەندەي، بايتۇرسىن قول باستاعان بابالارى: امانجول، شاقشاق، جانىبەك، ۇمبەتەيلەرگە ۇقساپ، بىربەت ءارى باتىر بولعان دەسەدى تورعاي جۇرتى. ەل ىشىندە بايتۇرسىن ءوزىن وزگەگە باسىندىرا قويمايتىن قاسيەتىمەن دارالانعان. ول سايىن دالادا اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالعان ۇمبەتەيلەردىڭ اتا قونىسىنا: جاز – جايلاۋدا، كۇز – قىستاۋدا باس-كوز بولىپ، ءوزى قورعانشىلىق ەتكەن. وجەت مىنەزىمەن اۋا جايىلعان مۇقىم ەل-جۇرتىن ۇرشىقشا دوڭگەلەتە يگەرىپ، تۇرمىسقا قاجەتتى شارۋاشىلىقتى شەبەر جۇرگىزەدى. ونىڭ بويىنان جۇرتتى وزىنە ءتانتى ەتەتىن ەرەكشە باسقارۋ قابىلەتىن بايقاعان ورىس ويازى بايتۇرسىندى سول ەلگە ساردار ەتىپ سايلايدى [13]. مىنە، وسىنداي ەر جۇرەك بايتۇرسىننىڭ وتباسىندا بالا احمەت كەڭ دالا توسىندە كۇن مەن جەلگە قاقتالىپ، اعالارى: قالي، كاكىش جانە وزىنەن كىشى ءىنىسى ماشەن، قارىنداسى زيلياش باۋىرلارىمەن قاتار وسەدى. ولاردىڭ جاستىق شاعى بالىعى بال تاتىعان اقكولدىڭ جاعاسىندا وتەدى. احمەت كەيىن ەسەيگەن كەزىندە، وسى تۋعان جەرىنىڭ – «اققۇم»، «اقكول» دەگەن قاسيەتتى مەكەندەرىن جىرعا قوسىپ، ەلگە دەگەن ساعىنىشىن ولەڭمەن ورگەن...
جاراتقاننىڭ جەتى كۇنىنىڭ قايسىسى قيسىعىنان تۋارىن كىم بىلگەن؟! قوڭسى قونعان ءارى اعايىن-تۋىس، ۇلكەن اتا ءداۋىتبايدىڭ ۇرپاعى داۋرەنبەك بىرىمجانۇلىمەن بايتۇرسىننىڭ اعاسى اقتاستىڭ اراسىندا كيكىلجىڭ تۋادى. ورتاق مامىلەگە كەلە الماعان اعايىنداردىڭ قاس-قاباعى جاراسپاي، ءبىر-بىرىمەن ءدۇرداراز بولادى. بۇل كەلەڭسىزدىك سول تۇستا تورعاي ۋەزىن باسقارىپ تۇرعان پولكوۆنيك ياكوۆ پەتروۆيچ ياكوۆلەۆ دەگەن كارى ويازدىڭ قۇلاعىنا دا جەتەدى. «ىزدەگەنگە – سۇراعان» دەمەكشى، قالايدا قازاقتاردى ءبىر-بىرىمەن «الاۋىز جاساۋدىڭ» قولايلى ءساتىن كۇتىپ جۇرگەن ورىس شەنەۋنىگى، اۋىل اراسىنا ىرىتكى سالىپ، قان قاقساتۋ ءۇشىن، ماڭايىنا جاندايشاپتارىن ەرتىپ، 1885-ءشى جىلى قازان ايىنىڭ قارا سۋىعىندا ۇمبەتەيلەردىڭ كۇزەم-وتكەلى – جىڭعىلدىعا ارنايى ساپارمەن ات باسىن تىرەيدى.
تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جىڭعىلدىعا كەلگەن بەتتە ورىس ويازى اقتاستى جەلەۋ ەتىپ، شوشاق اۋلەتىنىڭ ۇلكەنىنەن باستاپ، بەسىكتەگى بالاسىنا دەيىن قىرعيداي تيەدى. پولكوۆنيك ياكوۆلەۆتىڭ كوپە-كورنەۋ وزبىرلىعىنا بايتۇرسىن شىداپ تۇرا المايدى. ءوز اۋىلىنىڭ نامىسىن قورعاپ، جازىقسىز جاپا شەككەندەردى اراشالاۋ ءۇشىن ويازعا قارسى توسقاۋىلعا شىعادى. كەۋدەسىنە نان پىسكەن ياكوۆلەۆ ەندى ءوزى سايلاعان ساردارىن مەنسىنبەي، سۋىق قارۋ قولدانباق بولادى. مۇنى بايقاعان بايتۇرسىننىڭ بويىن اشۋ كەرنەپ، كەنەتتەن قولىنداعى قامشىسىن سىلتەيدى. توسىن سوققىدان استىنداعى اتىنان ۇشىپ ءتۇسىپ، كۇللى جۇرت الدىندا ماسقارا بولعان وسپادار باسشى، اۋىلدىڭ ازۋلى دا قايسار قازاعىنىڭ مىسىنان قايمىعىپ، قاسىنداعى جاندايشاپتارىن ەرتىپ، امالسىز كەرى قايتادى. بىراق ىشىنە ۇلكەن كەك ءتۇيىپ قايتادى... [13, 14].
البەتتە، «اق دەگەنى – العىس، قارا دەگەنى – قارعىس» بولىپ، اسىعى الشاسىنان تۇسەتىن ورىس دويىرىنا بايتۇرسىننىڭ اعاسى اقتاسقا اراشا بولىپ، جۇرت الدىندا قارسىلىق كورسەتكەنى قالاي ۇناي قويسىن؟! كەگى زورايعان كارى وياز قازاق اۋلىنىڭ تاعدىرىن «ءوز وڭتايىنا» وراي شەشۋ ءۇشىن، ىرعىز بەن تورعايدان كەلگەن اسكەري وتريادتىڭ كۇشىمەن، بايتۇرسىندى اعايىندارىمەن بىرگە تورعايداعى اباقتىعا قاماتادى. ورىس ويازى مۇنداي جازاعا قاناعاتتانباي، «جىعىلعانعا – جۇدىرىق» دەگەندەي، ەندى شوشاق اۋلەتىنىڭ دۇنيە-مۇلكiن، قوراداعى مالىمەن قوسا تاركiلەيدى. سوقتىعىستىڭ سالدارىنان بايتۇرسىن جانە ونىڭ اعاسى اقتاس، ءىنىسى دانيار پاتشا ساياساتىنىڭ ىزعارىنا ءىلىنىپ، قۋعىن-سۇرگىن ۇشىرايدى. تۋعان جەردەن ناقاقتان ايىرىلۋ كىم-كىمگە دە وڭاي سوقپاي، اقتاس ەل ىشىندەگى ساۋاتتى كىسىلەردى ورتاعا سالىپ، تورەشىگە جۇگىنىپ، شاعىمدانادى. ونىڭ ايەلى ءۇبىجان دا «اۋلەتتىڭ باس كوتەرەر ەرلەرىنىڭ» اماندىعىن تىلەپ، تورعايداعى ولكەلىك اسكەري گۋبەرناتورعا اراشا بولۋىن سۇراپ، ءوتىنىش-حات جولدايدى. دالا ەرەجەسىن قالانىڭ اقساۋساق ورىس شەنەۋنىكتەرى قايدان ۇقسىن؟! ءارى ورتاداعى ءتۇرلى سىپسىڭداعان كەۋدەمسوقتاردىڭ جىمىسقى ساياساتىنىڭ سالدارىنان، ولاردىڭ وتىنىشتەرى جەلگە ۇشقانداي، جول-جونەكەي زىمزيا جۇتىلادى...
اراعا جىل سالىپ، 1886-شى جىلى قازان قالاسىنان كەلگەن اسكەري سوت بايتۇرسىن مەن اقتاستى بiرنەشە اعايىندارىمەن قوسا، «ون بەس جىلعا يتجەككەنگە جەر اۋدارۋ تۋرالى» قاتال ۇكiم شىعارادى. تورعاي ايماقتىق اسكەري گۋبەرناتور اق-قاراسىن اجىراتپاستان، «…شوشاقوۆ اقتاس 12-ءشى قازاندا ۋەزد باستىعىنا الىمجەتتىك جاساعان كىناسىن مويىندادى» دەپ، بالە-جالانى باستارىنا ءۇيىپ-توگىپ، ءبىر اۋلەتتىڭ وشاعىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، ويران ەتەدى [14]. شاڭىراقتىڭ باس كوتەرەر قوجايىندارىنان ايىرىلعان ايەلدەرى، شيەتتەي بالا-شاعالارىمەن ۋلاپ-شۋلاپ قالا بەرگەن. مۇنداي ادىلەتسىزدىككە دۋشار بولعان شاراسىز بايتۇرسىن وزدەرىنىڭ ناقاقتان-ناقاق ەلدەن قۋىلۋىن، «شاعىمدى دۇرىس جەتكىزە المادىق-اۋ» دەپ، ەلدى بيلەگەن «ءتىلدى» بىلمەگەنىنە بارماق شايناپ، وپىق جەيدى. ەندى ولار ارتىندا قالعان بالا-شاعالارىنىڭ ءبىرىنىڭ قالايدا ورىسشا ءبىلىم العانىن، «بيلەۋشى جۇرتتىڭ تىلىنە» ساۋاتتى بولعانىن تىلەيدى. اعايىندىلار ىشىندەگى جولى ۇلكەن اقتاس، ارتتارىندا قالعان ءىنىسى ەرعازىعا «جالعىز ۇلى اسپاندياردى (اۋلەت شەجىرەسىندە سپانديار – ر.ي.) ورىسشا وقۋعا بەر» دەپ امانات ەتەدى...
قازاقتا «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەگەن بابالاردىڭ قاناتتى ءسوزى بار. دەمەك، بۇل جاستا كەشەگى ويىن بالاسىنىڭ بالالىقپەن قوشتاسىپ، ەرەسەكتەر ساناتىنا قوسىلاتىن كەزەڭى. بالا احمەت سول قاراشانىڭ قارالى كۇزىندە ون ءۇش جاستا ەدى. ارادا جىلجىپ 24 جىل وتكەندە، تاعدىر تالكەگىن قاراڭىزشى، اۋلەتكە تۇسكەن «1885-ءتىڭ قاسىرەتى» احمەتتىڭ 37-ءى مۇشەلىندە باسىنا ءتۇسىپ، ول سەمەيدىڭ تۇرمەسىنە قامالادى. ءۇيىرىلىپ قايتا سوققان «قارا بۇلتتىڭ» قانجارى، ونىڭ جۇرەك تۇكپىرىندەگى جاراسىن تىرنايدى. بۇل قايعى-قاسىرەت تالاي جىلدان بۇعاۋلانعان ساناسىنا ۇلكەن قوزعاۋ سالىپ، ادامدىق نامىسىن جانيدى. ول باسىنا تۇسكەن قارالى سىن-ساعاتتا مۇجىلمەيدى، قايتا قاتايا، شيرىعا تۇسەدى. ارتىنداعى وزىنەن ءۇمىت ەتكەن تۋعان-تۋىستارىنا اباقتىدان حات جازىپ، جاي-كۇيىن بىلايشا بىلدىرەدى: «...وق ءتيىپ ون ۇشىمدە، وي ءتۇسىرىپ، بىتپەگەن جۇرەگىمدە بار ءبىر جارام. الدانىپ تاماعىما ونى ۇمىتسام، بولعانداي جەگەنىمنىڭ ءبارى حارام. ادامنان تۋىپ، ادام ءىسىن ەتپەي، ۇيالماي نە بەتىممەن كورگە بارام؟!» - دەپ، ەلدە قالعان اناسىن جۇباتا وتىرىپ، ادامدىعى الدىندا وزىنە ۇلكەن مىندەت ارتادى [15, ب. 31-32].
رەسمي «ومىردەرەگىندە» احمەت: «...1885-ءشى جىلى ءبىزدىڭ وتباسىمىز باقىتسىزدىققا دۋشار بولدى. تورعاي ۋەزىنىڭ باستىعى ياكوۆلەۆتى ۇرىپ-سوققاندىقتان، اكەم بايتۇرسىندى تۇرمەگە وتىرعىزىپ، 1886-شى جىلى 15 جىلعا جەر اۋداردى، دۇنيە مۇلكىمىزدى تاركىلەدى» - دەيدى [12]. وسى تاعدىر-تالقىنىڭ اۋلەت باسىنا سالعان باقىتسىزدىعى، ونى تورعاي قالاسىنداعى ەكى سىنىپتىق ورىس-قىرعىز ۋچيليششەسىنە تۇسۋىنە باستى سەبەپ بولعانىن جازادى. وسى رەسمي قۇجاتتى تولتىرۋ بارىسىندا احمەتتىڭ «ۇلتى» دەگەن تۇسقا «قىرعىز» دەپ جازۋىنىڭ سەبەبىن تاراتىپ، شەگەلەپ ايتقانىمىز ءجون. البەتتە، قازاقتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندەگى جۇيەنى تەرەڭ بىلەتىندەر ءۇشىن عاسىر باسىنداعى ءىس جۇرگىزۋ ىسىندەگى «قىرعىز» جازىلىمىنىڭ تاريحىن اجىراتۋ جەڭىل كورىنەر. بىراق، وسى كۇنى ورتامىزدا بۇل قىرعىز جازىلىمىن «ۇلتى» دەپ تۇسىنەتىن ۇرپاق تا كەزدەسىپ جاتادى. بىردە مىناداي جاعداي بولدى. بۇل 2000-شى جىلدىڭ كۇزى بولاتىن. الماتى قالاسىنداعى عالىم مۇراجاي-ۇيىنە بانك ءىسى اكادەمياسىنىڭ 1-ءشى كۋرس ستۋدەنتتەرى ساياحات-ساباققا كەلدى. زال ەكسپوناتتارىن قاراپ جۇرگەن ستۋدەنتتەردىڭ ءبىرى: «–احمەتتىڭ ۇلتى قىرعىز ەكەن عوي؟» - دەمەسى بار ما؟! ەكىنشىسى: «–جوق، قازاق» - دەدى، جۇلىپ العانداي. العاشقىسى تاڭدانىسىن جاسىرماستان: «–ەندەشە، نەگە مىنا قۇجاتتا «كيرگيز» دەپ جازعان؟» - دەگەن سۇراعىن ماعان قويدى. ءتۇسىندىردىم. دەسە دە ورتا مەكتەپكە ارنالعان «قازاقستان تاريحى» ءپانىنىڭ وقۋلىعىندا «قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى اقپاراتتىڭ بولماعانى ما؟»، الدە «مەكتەپتىڭ جانى – مۇعالىم» دەيتىن احاڭنىڭ ايشىعىن قاجەتتى تالاپ ۇدەسىندە ورىنداي الماي ءجۇرمىز بە دەگەن ويعا قالدىم...
شىندىعىندا، الاش زيالىلارىنا قاتىستى تاريحي قۇجاتتاردى مۇقيات قاراساڭىز، «قازاق» دەگەن ۇلت اتاۋىن وقىمىستىلارىمىز توتە جازۋدا (احاڭ الىپبيىندەگى اراب تاڭباسىمەن – ي.ر.) تۋرا، انىق جازادى. ال ورىس تىلىندەگى رەسمي قۇجاتتاردى تولتىرعاندا، سول تۇستاعى وتارلىق جۇيەنىڭ ۇشقارى ساياساتىنىڭ سالدارىنان «قىرعىز» دەپ جازۋعا ءماجبۇر بولعان. كەيدە وسى «قىرعىز» اتاۋىنىڭ جانىنا «قارا قازاق» دەپ جاقشا ىشىندە كورسەتكەن تۇستارى دا كەزدەسەدى. وسىنداي قاساقانا جاسالعان قىسىمشىلىقتارعا كەز بولعان سول كەزەڭدەگى زيالىلارىمىز قالايشا ۇلتشىل، ۇلتجاندى بولماسىن!؟ ورىس پاتشالىعىنان كەيىن، بيلىككە باسىنا كەلگەن كەڭەستىك وداقتىق ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەسى دە قازاقتارعا ءوز ۇلتىنىڭ اتىن تۋرا ايتىپ، تۋرا جازۋعا تىيىم سالعان. مۇنى سول تۇستاعى تولتىرىلعان رەسمي قۇجاتتاردان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. ماسەلەن، مۇراعاتتاردا قاتتالعان قۇجاتتاردا «قازاق» ءسوزى ەكى تىلدە ءار ءتۇرلى كورسەتىلەدى. ورىس تىلىندە «كيرگيز»، اراب تاڭباسىنداعى قازاق تىلىندە «قازاق» دەپ جازىلعان. ومىرگە قازاق بولىپ كەلىپ، ونى قۇجات تىلىندە «قازاق» دەپ جازا الماۋ، ۇلتتى قورلاۋدىڭ ەڭ سوراقىسى ەدى. ۇلت ءۇشىن بۇدان ارتىق قىساستىق، بۇدان ارتىق مەنسىنبەۋشىلىك بولعان با؟!
ورىس ۇكىمەتىنىڭ ءامىرشىل بيلىك جۇيەسى «قازاق» ءسوزىن ورىس ىشىندەگى «اتتى كازاكتارمەن» شاتاستىرماۋ ءۇشىن، ءوزىنىڭ اتامەكەنى، ءوزىنىڭ وتانىندا وتىرعان قازاق ۇلتىن «قىرعىز» دەپ، ال قىرعىزدى «قارا قىرعىز» دەپ كۇشتەپ جازدىرعانى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى. كىرىپتارلىق نە ىستەتپەيدى... ال مۇنداي كەمسىتۋشىلىك كىمگە كەرەك بولدى؟! البەتتە، قول استىنداعى از ۇلتتى ەلدەردە «ءبىر تىلدە» بيلەپ-توستەۋ بۇرىنعى پاتشالىق جۇيەگە دە، كەيىنگى كەڭەس وداعىنا دا وتە قولايلى ەدى. توڭكەرىستەن كەيىنگى از ساندى ۇلتتار اراسىنداعى پرولەتاريات تەڭدىگى تەك ءسوز جۇزىندە بولىپ، ال ءىس جۇزىندە «قوي تەرىسىن جامىلعان قورقاۋلار» قازاق جەرىنە ءوز قالاۋلارىن ەركىندىگىنشە جۇرگىزدى. بيلىك جۇيەسىندەگى وسىنداي تەڭسىزدىكتىڭ كەسىرىنەن، قازاق حالقى عاسىرلار بويىنا ءوز ۇلتىنىڭ اتىن تۋرا ايتۋ مۇمكىنشىلىگىنەن دە ايىرىلدى.
تاريح جىلناماسىنا زەر سالساق، احمەت بالالىقپەن قوشتاسقاندا، ونىڭ تۋعان ولكەسى كونە تورعاي تۇگەلدەي ورىس پاتشالىعىنىڭ وڭەشىنە جۇتىلعان ۋاقىتپەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. وسى ءبىر ءوز اتامەكەنىندە وتىرىپ، ءوز ەركىندىگىن، جەرىن، ەلىن قورعاي الماعان، قورعانسىز اۋلەتتىڭ باسىنا تۇسكەن قارالى وقيعا، كۇللى قازاققا قاساقانا جاسالعان قىساستىق بولاتىن. ال بالا كۇنىنەن مۇنداي ادىلەتسىزدىكتى كورگەن ونىڭ ساناسى تەز جەتىلىپ، ءوز ۋاقىتىنان ەرتە ەسەيتەدى. احمەت ايتاتىن «باقىتسىزدىق» ءبىر شاڭىراقتىڭ عانا ەمەس، ۇمبەتەي رۋىنىڭ داۋلەتتى وتباستارىن تۇگەلدەي شارپىدى. مۇراعات مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، وسى ويراندا اقتاس، بايتۇرسىن، دانيار شوشاقوۆتاردان باسقا، تاڭباەۆ كايدەك جانە ونىڭ ۇلى تەمىرشە كايدەكوۆ، جانتاسوۆ قورعانبەك، تىلەۋشين بوجاقان (اۋلەتتىك شەجىرەدە باجىقان – ي.ر.), بايتۇتوۆ ىبىرايلار كوگەندەي تىزىمدەلىپ، كۇنالىلەردىڭ قاتارىندا كورسەتىلگەن [14]. كايدەك پەن شوشاق ءبىر اتانىڭ، تاڭبايدىڭ بەل بالالارى، ال تىلەۋشى اتاشتىڭ ۇلى، اتاسى – ەسەنتاي. ۇلكەن اتاسى جيەنباي ۇمبەتەيدەن تۋعان. ناقتىراق تاراتساق، بوجاقان بايتۇرسىننىڭ اتالاس اعايىن تۋماسى. ىبىرايدىڭ اكەسى بايتۇت ۇمبەتەي باتىردىڭ قالماق ايەلىنەن تۋعان باياندىنىڭ ۇرپاعى بولادى. وسى اتى اتالعان ادامداردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ۇرپاقتارى، انىعىراق، ۇلكەن اتا تاڭباي اۋلەتىنىڭ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانى سونشالىق، ءتىپتى وتىرعان قونىسىنان شالعاي جاتقان قۇمداق اۋىلداردىڭ بىرىنە ۇدەرە كوشەدى [9, 85-ب.].
وسى كۇنى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ عالامتورلىق جۇيەسىندە احمەتتىڭ اكەسىز قالعاندىعى جونىندە مىناداي مالىمەت تاراتىلىپ ءجۇر: «…ەگو، وستاۆاۆشەگوسيا بەسپريزورنىم، ودين يز ۋتسەلەۆشيح رودستۆەننيكوۆ وتداەت ۆ تۋرگايسكوە دۆۋحكلاسسنوە رۋسسكو-كازاحسكوە ۋچيليششە» [16]. ءورىستىلدى ورتا ءۇشىن جازىلعان مۇنداي ماقالانى وقىعان ادام، «اپىرىم-اي، قازاقتار قانداي قاتىگەز بولعان» دەپ ويلاپ، ايتىلعان اقپاراتتى تۋرا ماعىنادا قابىلداۋى ابدەن مۇمكىن. بىراق، بۇل ماعلۇمات جالاڭ ءارى نەگىزسىز بەرىلگەن قۇرعاق ءسوز. ويتكەنى، قازاق شاڭىراعىندا جەتىم بالانىڭ ءوزى قاراۋسىز قالۋى مۇمكىن ەمەس. ەجەلدەن «اعا ولسە، ءىنى – مۇرا، ءىنى ولسە، اعا – مۇرا» دەگەن قاعيدانى ۇستانعان قازاق حالقى جەتىمەگىن ءوزى اش-جالاڭاش وتىرسا دا قاڭعىرتپاعان، وتباسىمەن بىرگە ءوز ۇيىرىندە اسىراعان. شىندىعىندا، ۇلكەن شاڭىراقتا دۇنيەگە كەلگەن احمەت ەشقاشاندا قامقورلىقسىز، قاراۋسىز قالعان ەمەس. ونىڭ اناسى كۇڭشى باسىنا تۇسكەن اۋىر قاسىرەت-بەينەتكە كونىپ، باۋىرىنداعى بالالارىن قاراۋسىز تاستاۋ بىلاي تۇرسىن، شاشاۋ شىعارماعان. تۇلا بويى تۇڭعىشتارىنداي ەمەس، ورتانشى ۇلىنىڭ بويىنداعى زەرەكتىك پەن العىرلىقتى ءبىرىنشى اڭعارعان اناسى، ونى وقىتۋ ءۇشىن ساۋاتتى ادامداردىڭ الدىنا ءوزى اپارعان. بالاسىنىڭ وقۋعا دەگەن ەرەكشە ىنتا-ىقىلاسىن ءاۋ باستا بايقاعان انا جۇرەگى، قولىنىڭ قىسقالىعىنا قاراماستان، «جوقتان بار جاساپ» وقۋدان ۇزبەيدى. العىر بالا اۋىل مولداسىنان العان وقۋعا قاناعاتتانبايدى. ءارى ورىس ويازىنىڭ اكەسى بايتۇرسىن مەن ونىڭ تۋعان-تۋىستارىنا جالعان جالا جاۋىپ، جاساعان قورلىعىنا ىشتەي كۇيىنىپ، قۇسا بولىپ جۇرەدى.
سارىتۇبەكتەن شالعاي جاتقان تورعايعا كەز-كەلگەننىڭ بالا وقىتۋعا مۇمكىندىگى بولا بەرمەيدى. اۋقاتتى دەگەن وتباسىنىڭ دا ىلۋدە بىرەۋىنىڭ عانا شاما-شارقى جەتەدى. ايدىن شالقار اقكول مەن قىراتتاعى تورعايدىڭ اراسى ات-كولىگى سايلاۋلى ادامعا كۇندىك جول. جاياۋ-جالپى جولاۋشىعا قىرداعى اۋىلداردىڭ بىرىنە قونا ءجۇرىپ، ەكى-ءۇش كۇندە توبەسىن ارەڭ كورسەتەدى. توتە جولمەن سۋىت ءجۇرىپ، ءجۇز شاقىرىمدا العان جاراۋلى اتتىڭ ءوزى بولدىرتىپ قالادى. ال ات ۇستىندەگى ادامعا توعىز قىردان اسقان سوڭ عانا تورعايدىڭ توبەسى كوز ۇشىندا مۇنارلانىپ كورىنسە، ون توعىز قىردى ارتقا تاستاعاندا قىش قالانىڭ شەتىنە كىرەسىڭ. بەتپاقتاعى اقشاڭقاي كيىز ۇيلەردە ارتقا تاستاپ، قىزىل كىرپىشتەن سوعىلعان قاز-قاتار تاس ۇيلەردى كورگەندە كادىمگى قالادا جۇرگەندەي بولاسىڭ. مۇنداي قىش قالادا وقۋ – اۋىل بالاسىنىڭ بارلىعىنىڭ دا قيالىنداعى قول جەتپەس ارمانى ەكەنى انىق.
ەلدە قالعان اكەسىنىڭ جالعىز ءىنىسى ەرعازىنىڭ ۇلكەن اكەلەرى اقتاستىڭ ۇلى اسپاندياردى «وقۋعا بەرمەك» بولعان نيەتىن سەزگەن بالا احمەت، اعاسىنا ءوزىنىڭ دە وقىعىسى كەلەتىنىن ايتادى. بالانىڭ وجەتتىگىنە ىرازى بولعان ەرعازى، ونىڭ تورعاي قالاسىنداعى وقۋعا تۇسۋىنە ىقپال ەتىپ، كومەكتەسەدى. باستارىنا تۇسكەن اۋىرتپاشىلىققا مويىماستان، قايتا ءومىر سوققىسىنا شيراعان جەڭگە مەن قايىنىنىسى قاراجات جاعىن بىرلەسە كوتەرىپ، احمەتتىڭ ءۇزىلىسسىز وقۋىنا شاما-شارقىلارىنشا جاعداي جاسايدى. ءبىر اۋىلدىڭ ارقاسۇيەر اسقار تاۋى، تىرەگى بولعان بايتۇرسىن بولسا تۋىستارىمەن يتجەككەندە ايداۋدا، ولاردىڭ «امان-ساۋ ەلگە ورالۋى» ەكىتالاي، ارتىنداعى جۇرتىنىڭ دا، جات جەردەگى ولاردىڭ دا جۇرەگى كۇپتى. دەسە دە «ءۇمىتسىز – شايتان» دەگەندەي، كوڭىل شىركىن العا سۇيرەيدى، جىلت ەتكەن ءۇمىت وتىن جاعادى. ەل جاقتاعىلار «كەبىن كيگەن كەلمەيدى، كەبەنەك كيگەن كەلەدى» دەپ، ساقىلداعان سۋىعى ۇلىعان سىبىرگە كوزدەرىن تىكسە، جات جەردەگىلەر «قايران، قازاق دالاسى-اي، ءوزىڭدى قايتا اينالىپ كورەر كۇن تۋار ما» دەپ كۇدەرلەرىن ۇزبەيدى...
تۋمىسىنان دارىندى احمەت تورعايداعى ەكى سىنىپتىق ورىس-قىرعىز ۋچيليششەگە 1886-شى جىلى 14 جاسىندا قابىلدانىپ، بۇل وقۋ ورنىن 1891-ءشى جىلى 19 جاسقا قاراعان شاعىندا ءتامامدايدى [12]. بەس جىلعا جۋىق وقىعان ورىس-قازاق مەكتەبىندەگى وقىتىلاتىن ءپان ساباقتارىنىڭ ورىس باعدارلاماسى بويىنشا جۇرگىزىلگەنىنە قاراماستان، احمەتتىڭ قوعام، ەل، جەر تانۋ بولمىسى قازاقشا قالىپتاسادى. ءتىپتى، ونىڭ ءوزى وسى وقۋعا قابىلدانىپ جاتقاندا، بۇرىن-سوڭدى «جات ءتىلدى» ەستىمەگەندىكتەن، «وقۋدىڭ ورىس تىلدىلىگىنە» كوڭىلى قاتتى قوبالجىپ، اكەسىنىڭ ءىنىسى ەرعازى اعاسىنا «ەرتەڭ ءتىلىم شۇلدىرلەپ، ورىس بولىپ كەتسەم قايتەسىڭدەر؟» دەپ، كوڭىلىندەگى قورقىنىشىن بىلدىرسە كەرەك. اۋىلدان العاش رەت ۇزاپ شىققان احمەتتىڭ بويىنداعى بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق، ونىڭ تۋىستارعا دەگەن ساعىنىشىنا سايابىر بەرىپ، مەكتەپ قابىرعاسىنداعى ءتالىم-تاربيە مەن وقىپ-ۇيرەنۋدىڭ ەرەجەلەرىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا داعدىلاندىرادى. ءبىلىم-ىلىمگە بار بولمىسىمەن دەن قويعان ول، وقۋ ورداسىنداعى بەس جىلعى سىناقتان سۇرىنبەي وتەدى.
رۋحاني زامانداسى ءارى جەرلەس ءىنىسى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «ترۋدى وبششەستۆا يزۋچەنيا كيرگيزسكوگو كرايا» (قىرعىز ولكەسىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ ەڭبەكتەرى) دەگەن باسىلىمدا جاريالانعان «احمەت بايتۋرسىنوۆيچ بايتۋرسىنوۆ» اتتى ومىرباياندىق وچەركى 1922-ءشى جىلى اعارتۋشى-عالىمنىڭ ەلۋ جىلدىق مەرەيتويى قۇرمەتىنە ارنالىپ، ورىس تىلىندە دايىندالعان. بۇل ماقالا ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىندا تىركەلگەن. 6,5 بەتتەن تۇرادى، ال قولجازبانىڭ ەكىنشى نۇسقاسى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ مۇراعاتتار قورىندا [13]. وسى باسىلىمنىڭ مۇراعاتتا «قاتتالعان» ەكىنشى ءبىر داناسى – 2003-ءشى جىلى قازان ايىنىڭ 23-ءى كۇنى رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ارنالىپ اشىلعان «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحى مۇراجايىنىڭ» كورمەسىنە ەكسپونات رەتىندە قويىلعان ەدى. وكىنىشتىسى، بۇل مۇراجايدىڭ عۇمىرى ۇزاق بولماي، 2005-ءشى جىلى جابىلىپ قالدى... م.دۋلاتۇلىنىڭ ومىرباياندىق ماقالاسىنىڭ بiرنەشە رەت باسىلىم كورiپ، ءتىپتى وزگە ۇلت وكىلدەرىنiڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرiنە ارقاۋ بولعاندىعى تاريح بەلگىلى. بۇل جونىندە احمەتتانۋ تاراۋشاسىندا كەڭىرەك تالداپ، تاراتاتىن بولامىز. ەندى وسى ماقالاداعى كەيبىر دەرەكتى مالiمەتتەرگە توقتالامىز. ماسەلەن، احمەتتiڭ وقۋعا دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ سەبەپتەرi مەن ونىڭ اكەسىنىڭ ءوز ورتاسىندا قانداي ادام بولعاندىعى تۋرالى بايتۇرسىننىڭ كەلبەتىن تانۋ ءۇشiن ماقالانىڭ كەي تۇستارىنان قاز-قالپىندا ءۇزىندى بەرەمىز: «...ۆ راننەم دەتسۆە ون كوە-كاك ناۋچيلسيا مۋسۋلمانسكوي گراموتە ۋ اۋلنوگو مۋللى. ەتيم زاكونچيلوس بى ەگو وبرازوۆانيە ي ون وستالسيا بى نا ۆسيۋ جيزن پولۋگراموتنىم...، ەسلي بى، پو پوگوۆوركە «نە پوموگلو نە سچاستە» - دەپ، ول زاماندا قاراپايىم اۋىل مالشىسىنىڭ بالاسى ورتالىقتاعى ورىس مەكتەبىنە وقۋعا قابىلدانۋى، مۇمكىن بولماعاندىعىن ايتادى. دەگەنمەن مۇنداي باقىت، ونىڭ «وتباسىنا كەلگەن باقىتسىزدىق» ارقىلى بۇيىرعانىن، ءارى وقۋ مەن بىلىمگە دەگەن شەكسىز قۇشتارلىقتىڭ ءتۇپ-قازىعى – الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعاندىعىن جازادى [13].
(جالعاسى بار. بۇل ءۇزىندى كىتاپتىڭ "عالىم عۇمىرناماسى جانە احمەتتانۋدىڭ نەگىزدەرى" اتتى ءى-تاراۋىنىڭ 11-21-بەتتەرىنەن الىندى)
اقپارات يماحانبەت رايحاننىڭ
FB پاراقشاسىنان الىندى
