Qazaq dalasyna VI-VIII ǧǧ. bastap islam dınınıŋ taraluymen bırge kelgen arab jazuy san ǧasyrlar boiyna özındık funksiiasyn atqaryp keldı. XXǧ. basynda ūlt-azattyq qozǧalys jetekşılerınıŋ bırı, qazaq tıl bılımı ǧylymynyŋ negızın saluşy ǧalym A. Baitūrsynūly arab negızdı jazudyŋ qazaq tılı üşın artyqşylyǧy men kemşılıgın baǧamdady. Osy maqala aiasynda bügıngı qoǧamda älıpbi tüzuşılerdıŋ aldynan jiı kezıgıp tūratyn «Qazaq älıpbiın latyn grafikasyna köşırıp, jazu reformasyn jasau barysynda qazaq tılınıŋ töl dybystaryn tügel qamtyǧan A.Baitūrsynūly älıpbiı eşbır özgerıssız sol qalpynda nege alynbaidy?» degen sūraqqa jauap ızdeimız.
A.Baitūrsynūly älıpbiı (bügıngı qoldanystaǧy kirilmen bergende): a, r, z, l, s, t, o, n, q, b, ū, j, ş, y, m, ǧ, d, p, ŋ, i, u, ö, ü, ı, ä, e, k, g dybystaryn beretın arab negızdı taŋbalardan qūraldy (arab jazuynda bas ärıptıŋ joq ekenı belgılı). Būl älıpbi – qazırgı Qytai, Auǧanstan jerınde tūratyn qazaq diasporalary qoldanyp jürgen töte jazu dep atalatyn arab grafikasyna negızdelgen älıpbi. Kädımgı qazaq dalasyna islam dınımen bırge kelıp, ǧasyrlar boiyna tūraqtaǧan arab jazuyn mūsylmanşa hat tanuǧa qolaily bolǧanmen, jappai sauat aşuǧa qolaisyz dep tanyp, A. Baitūrsynūly 1910 j. arabtyŋ 28 ärıpten tūratyn älıpbiın qazaq tılıne ikemdeudı qolǧa alady. 1912 j. osy «töte jazu jüiesımen» «Oqu qūraly» dep atalatyn tūŋǧyş kıtaby jaryqqa şyǧady. Işınde eşbır bögde dybysy joq, qazaqtyŋ ūlttyq älıpbiı qoldanysqa engızıledı.
Arab jazuy «äbjat» dep atalatyn tek qana dauyssyzdardan tūratyn jazu jüiesıne jatady. A. Baitūrsynūly būl älıpbidı
qazaq jazuyna qalai ikemdedı? Älıpbi 24 taŋbadan jäne bır däiekşeden tūrdy. Arabtyŋ 28 ärpınıŋ ışınen 8 taŋbany qoldanuǧa qolaisyz dep tanyp, olardyŋ ornyn özı qazaq balasy üşın qolaily keledı degen 8 taŋbamen almastyrdy, iaǧni 16 taŋbany daiyn küiınde alyp, 8 taŋbany ǧalymnyŋ özı qosady. Arab älıpbiındegı dauysty dybystardy taŋbalaityn fatqa, käsra, damma degen siiaqty ärıpüstı, ärıpasty diakritikalyq üstemelerın alyp tastaidy. Arab tılındegı /t/-nyŋ, /s/-nyŋ, /d/-nyŋ 2-3-ten qoldanylatyn taŋbalaryn A.Baitūrsynūly bır-bırden qaldyrady. Qosar dauyssyzdardy arab jazuynda w-ǧa ūqsas ärıpüstı taŋbamen berse, ony aşyp, qos ärıppen jazatyn etıp jeŋıldetedı. Däiekşege ūqsas «hämza» degen qosalqy belgı arab tılınıŋ özınde de bar, ony A.Baitūrsynūly dauystylardy jıŋışke qylyp oqu üşın /ö/, /ü/, /ı/, /ä/ dybystarynyŋ ornyna söz aldyna qoiyp, ündestık zaŋyn saqtap jazuǧa ūtymdy qoldanady. تۇردى - tūrdy, ءتۇردى – türdı (mysal alynǧan derekköz: https://massaget.kz/blogs/23884).
«Älıpbi qandai bolu kerek?» degen ölşemşartqa salyp, A. Baitūrsynūly «Arab ärpımen jasap alǧan älıpbiımızge jer jüzınde älıpbi balasy jetpeidı, arab ärpınen tüzgen emlemızge bızge mälım emlelerdıŋ bırı de jetpeidı. Mūny eşkım beker dep aita almaidy» (Alaştyŋ tıldık mūrasy. Maqalalar jinaǧy. Qūrast.: S.Şükırūly, E.Tıleşov, – Almaty: «KİE»lingvoeltanu innovasiialyq ortalyǧy. 2009) dep, özınıŋ tüzgen älıpbiıne senımdı türde özı baǧasyn da beredı. Solai bola tūrǧanmen de, bız būl älıpbidı bügıngı künı sol qalpynda ala almaimyz. «Baitūrsynūly älıpbiın daiyn qalpynda alu kerek» degen pıkırde jürgen ärıptester arab jazuyna köşu kerek degen oidy aityp jürmegenı anyq, «latyn jazuyna köşu barysynda A.Baitūrsynūly älıpbiınıŋ qūramyn sol qalpynda alu» kerek dep, kiril jazuynda qoldanylyp kelgen özgelık dybystardy taŋbalaityn ärıpterdı älıpbi qūramynan tügelımen şyǧarudy jön sanaityn pıkırler jönınde aityp otyrmyz.
Osy jerde aita ketetın bır jait, A. Baitūrsynūly özınıŋ jeke pozisiiasy tūrǧysynan latyn älıpbiıne tübegeilı qarsy bolǧan adam. Tek qana arab grafikasy jön dep tanyǧan. Būl jerde sol kezdegı ziialy qauymnyŋ (köpşılıgınıŋ) dınge jaqyndyǧy da körınedı. «Arab ärpı islam dınımen bırge kelıp, qazaqqa ornaǧan. Dınmen bailanysqan jazu dın joǧalmai joǧalmaidy» dep aitady «Bastauyş mektep» degen maqalasynda. «Mädeni-ruhani düniemızdıŋ qainar közı bolyp tabylatyn arab jazuy islam dınımen bıte qainasqandyǧymenen bızge artyq» dep basa körsetıp otyrady. Degenmen de, 1926 j. Baku qalasynda ötken tūŋǧyş Bükılkeŋestık Türkologiia siezınde «Arab jazuy ma, latyn jazuy ma?» degen sūraq tarazyǧa tüsken uaqytta az dauyspen bolsa da latyn jaǧyn qoldauşylar basyp kettı. Endı bügın bır ǧasyr uaqytty artqa tastap, ǧylym men tehnikanyŋ damuymen latyn grafikasyna degen sūranystyŋ būrynǧydan da beter artqan şaǧynda (osy latyn jazuyna köşıp jatsaq), ūlt ūstazy Ahmettıŋ älıpbiındegı 24 ärıp pen däiekşesın jäne onyŋ bergı jaǧyndaǧy 1924 j. qabyldanǧan 29 ärıpten tūratyn eşqandai kırme dybysty belgıleitın artyq taŋbasy joq, taza ūlttyq dybystyq jüiege negızdelgen latyn älıpbiımızdı de ala almaimyz. Oǧan sebep – qazaq tılınıŋ orys älıpbiın tūtastai qamtyǧan kiril jazuyn 82 jyl, ǧasyrǧa juyq uaqyt boiy tūtynyp, bırneşe ūrpaq almasqan osy däuırde tıl dinamikasynyŋ bırtındep orys tılınen engen bırqatar tıldık qūbylystardy özınıŋ ajyramas bölıgı bolatyndai deŋgeide sıŋırıp aluy. Mäselen, latyn jazuyna köşuge arnap tıl mamandarynyŋ jasaǧan «jetıldırılgen älıpbiı» qūramynda orys tılınen engen 9 ärıp (io, s, ch, ş, , , e, iu, ia) alynyp tastalyp, oryndary qazaqşalansa, keibır v, f siiaqty ärıpterdıŋ tıldegı ornyn «toltyru» äzırge mümkın bolmai otyr.
V, f ärıpterınıŋ saqtalu sebebı nede? Bırınşıden, būl v, f ärıpterınıŋ bügıngı qazaq tılınde kezdesu jiılıgıne bailanysty, būlardyŋ kezdesu jiılıgı tym joǧary. A. Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı instituty şyǧarǧan qazaq grafemalarynyŋ praktikalyq qoldanysta kezdesu jäne janasu jiılıgın anyqtaǧan statistikalyq taldauda f – 33 orynda, v – 34 orynda körsetılgen. Basqa kırme ärıpter (e, , iu, h, , ch, ş, io) 42-şı orynǧa deiın osy ekı ärıpten keiın tırkeledı ( Jūbanov A.Q., Jaŋabekova A.Ä., Toqmyrzaev D.O. Latyn jazuyn latyn qarpıne köşırudıŋ satistikalyq negızderı (satistikalyq jinaq). – Almaty. «A. Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı instituty» baspasy. 2018 j.) . Ekınşıden, özge alynyp tastalyp jatqan ärıpterdıŋ ornyn basqa amaldarmen qazaqşalau asa qiyndyq keltıre qoimady deuge bolady. Mysaly, bar-joǧy aşy, tūşy, keşe degen üş sözde kezdesetın ş-ny ekı ş-men bersek, joǧaltatyn eşteŋemız joq, ia – ia-men, iu – iu-men berıledı, s – s-men almastyrylady: sement, sirk bolady. E – e-men, aǧylşyn tılındegıdei elektr, element bolady, ch – ş-men berılgende şamadan, şabadan nemese şemadan bolsa, būl orfogrammalardyŋ bır nūsqasy ädebi norma retınde tūraqtaidy, , – alynyp tastalady. Al io ärpımen keletın qazaq tılınde müldem söz joq, sözdıkterımızde tıptı būl ärıptıŋ asty bos tūrady. Asa qajettılık jaǧdaiynda ony da io-men beruge bolady. Bır qyzyǧy, būl ärıp orys halqynyŋ özderıne de asa qajet bolyp otyrǧan joq. 2004 j. Orys tılınıŋ Ülken akademiialyq sözdıgı jaryq körgen kezde io ärpıne arnaiy oryn berılmedı. Iojik, iolka degen siiaqty sanauly sözder e ärpınıŋ astyna tırkeldı.
Al bügıngı qazaq tılındegı v, f ärıpterıne kelsek, olardyŋ ornyn basqa amaldarmen tolyqtai jabu mümkındıgı äzırge tabylmai tūr. Mysaly, bır jerlerde v-ny qazaqşalap, Evropany – Europa, avtony – auto, vebinardy – uebinar, vatsapty – uatsap dep qoldanuǧa bolatyn bolsa, būl qūlaqqa da jaǧymdy jäne aǧylşyn tılınıŋ, iaǧni donor tıldıŋ özıne de jaqyn, tez tanylady. Bıraq vanna, vokzal, vagon, voleibol, valiuta, pingvin, tramvai, akvarium, t.b – tym köp, būlardy tılge ikemdeudıŋ älı oŋtaily şeşımı joq.
Aty-jönderımızde tūrǧan -ov-ev/ -ova-eva bolyp, köbımız alyp tastai qoimadyq, degenmen, būl uaqytşa qoldanys ekenı anyq, bırtındep yǧysyp, bolaşaq aty-jönderımızden özdıgınen şyǧyp qaluy tiıs. Esımderımızdıŋ qūramynda f ärpı de osylai jiı ūşyrasyp jatady: Äl Farabiımız bar – Parabi deimız be, Päräbi deimız be? Faizulla, Ǧarifulla, Älfiia, Zulfiia, Farida, Farizalar bar. Tızımdı jalǧastyra beruge bolady. Jüzdep sanalatyn Fatimalarymyz bar – olardyŋ barlyǧyna «sender bügınnen bastap Bätimasyŋdar» dep habarlau älıpbitüzuşılerdıŋ qolynan kele qoimaityn şara ekenı tüsınıktı de.
Arab-parsydan kelgen f-men keletın esımder qazır dınnıŋ taraluyna orai köbeimese azaiyp bara jatqan joq. Terminderdegı orny öz aldyna, kofenı – köpe dep, kafenı – käpe dep aita alamyz ba? Kafenı – käpe dep aitu «Myna käpede toi bolyp jatyr» degen siiaqty söilemderde qart adamdardyŋ qoldanysynda kezdesıp jatady. Fizikany – pizika deuge de üirenıp ketetın siiaqtymyz. Alaida, «Qazaqtykı emes ärıpterdı älıpbiden tügel şyǧaryp tastau kerek» degen pıkırdı aityp jürgen ärıptesterımızdıŋ özı de bügıngı künı pilälögia, pänetikä, pänälögia dep aityp otyra almaityn siiaqty.
Tıl jany bar aǧza ıspettı damyp, özgerıp 500 jylda tıptı tanylmai ketedı eken, qazırgı aǧylşyn tılınde söileitınder osy tıldıŋ 500 jyl būrynǧy nūsqasyn tüsınbeidı, anglo-sakson tılınde saqtalǧan jazba mūrasy «Biulf» ('Beowulf’) dep atalatyn epikalyq jyryn qazırgıler oqi almaidy. Bır ǧasyr būrynǧy qazaq älıpbiı de bögde dybystardan aman, tūnyǧyn būzbaǧan taza tıldıŋ älıpbiı edı. Sol kezdegı ziialy qauymnyŋ zertteu maqalalaryn oqyp otyrsaŋyz, enternätsıienel, ūnstūty, pürepesır sıntaksıs t.b degen sözder kezdesedı. Mysaly, N. Rybkinnıŋ «Orta mektepterge arnalǧan Geometriiadan esepter jinaǧyn» qazaqşaǧa audarǧanda Eldos Omarūly terminderdı pıramıda, gıpetenūzy, perpendıküler, sılındr, sentrı, pormysy dep qoldanǧan. Jasyratyny joq, taza qazaqtyŋ «ünımen» berılgen soŋ qūlaqqa jaǧymdy da estıletın siiaqty. Bıraq qazaqşaǧa ikemdelgen aityluy boiynşa jazylǧandyqtan, būl qoldanystar ärdaiym bırızdı jazylu nūsqasyn taba almaǧan, är kezdeskende terminder ärtürlı jazylyp jüredı.
Degenmen de, mūndai qoldanysty qazırgı qoǧam qabyldai almai qaldy. Qazır bır söileuşı «ūnstūtta pürepesır» dep söz alyp otyrsa, «myna kısı ne aityp otyr dep?» dep jatsyna, şoşyna qaraidy. Öitkenı bügıngı qazaq tılınıŋ tūrpaty orys tılınıŋ ūzaq jyldarǧy jäne keiıngı jahandanu jyldaryndaǧy aǧylşyn tılınıŋ de äserımen özındık dinamikasyn basynan keşırıp otyr. Al ony ūltjandylyqtyŋ «tezıne» salyp, qoldan kelgen deŋgeige deiın qalpyna keltırıp, tüzetıp alu üşın jazu reformasy qajet. A.Baitūrsynūlynyŋ «zamannyŋ dübırıne ılespekke» deitın sözımen aitqanda, «alpauyt» tıldermen qatar qazaqtyŋ tılın aldaǧy ǧasyrlarǧa qarai alyp ötu üşın latyn grafikasyna negızdelgen älıpbi kerek. Latyn jazuy bızge qazırgı zamannyŋ dübırıne ılespekke kerek.
Nūrsäule Maqsūtqyzy Rsalieva
Filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty,
A. Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
