قوعام، ءتىرى ورگانيزم ءتارىزدى دەرتتەن ساۋ جانە دەرتكە شالدىققان اۋرۋ بولا الادى. ءبىزدىڭ زامانعا دەيىن ءومىر سۇرگەن نە ءبىر الىپ مەملەكەتتەر مەن يمپەريالار، وسى رۋحاني دەرتكە شالدىعىپ، تاريح ساحناسىنان كەلمەسكە كەتكەن. تەك قانا كۇشكە سەنگەن ەجەلگى سپارتا مەن ەجەلگى ماكەدونيا، ريم يمپەرياسى («ماڭگىلىك ريم») مەن وسمان يمپەريالارىنىڭ جويىلۋىنا اكەلسە، ەكىنشى دۇنيەجۇجىلىك سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتا، الەمدى قارۋلى كۇشپەن قورقىتاتىن كەڭەستەر وداعى ىدىرادى.
ەجەلگى گرەكيانىڭ ويشىلدارى مەن فيلوسوفتارى، ماساتتانۋدىڭ ءتۇبى مەملەكەتتى قۇرتاتىنىن قانشا ەسكەرتكەنىمەن، وزدەرىن قۋدالاپ، مازاق ەتىپ، اقىرىندا ريمدىكتەرگە باعىندى. اينالاسىندا جاۋ قالدىرماعان ريم يمپەرياسىنىڭ قۇلدىراۋ كەزەڭى سول، دامۋ كەزەڭىنىڭ شارىقتاۋ كەزەڭىندە باستالىپتى.
الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتا بولعان كوپتەگەن ەلدەردىڭ تاريحىندا، جاۋلارىن جەڭىپ قانا قويماي، ەلىن كوركەيتكەن مىسالدار جەتكىلىكتى. اۋعانستاندى كۇشپەن ۇستايمىز دەگەن ەلۋگە تاياۋ مەملەكەت، 20 جىلدان سوڭ، ول جاقتان باس ساۋعالاپ قاشقانىنا دا كوپ بولعان جوق.
قازىرگى قازاق قوعامىنا رۋحاني تاربيە مەن يدەولوگيانىڭ قاجەتتىلىگىن ايتپاستان بۇرىن، قوعامنىڭ رۋحاني بولمىسى - باتىرلارى مەن بيلەرى، ابىزدارى مەن اڭىزدارى، تەكتىلەرى مەن ارلاندارىنا تولا بولعان ۇلى دالادا، ۇلىلارىن بەسىكتەن تاربيەلەگەن، كەڭپەيىل، قوناقجاي ەلدىڭ بۇگىنگى سيپاتى جاناشىر ءحالىن ايتىپ وتكەن دۇرىس.
جەتىمى مەن جەسىرىن جىلاتپاعان حالقىمىزدىڭ بۇگىندە بەس جاسار ءوز قىزىن زورلاعىش ايۋاندارى بار. قوعامدا، ءبىر جىنىستىق قاتىناس، پەدوفيليا، ءتىپتى اكەسى، تۋعان قىزىن زورلاۋ ارەكەتتەرى ورىن الۋدا. قازىردە، جازا وتەۋ مەكەمەلەرىندە 2000-نان اسا پەدوفيليامەن سوتتالعاندار بار. ال، وعان باراتىن نەگىزىنەن جاقىن تۋىس، اعايىن، وتباسى «دوستارى» بولعاندىقتان، قانشاما قىلمىس جاسىرىن قالپىندا قالىپ، جاس بالانىڭ ءومىرى مەن جارقىن بولاشاعىنا بالتا شابىلۋدا.
وتباسىن قۇرۋ جاسىنا جەتكەن قىزدار مەن باسى بوس ايەلدەر سانى ەلىمىزدە 300 مىڭنان اسقان. «قايتا شاپقان جاۋ جامان، قايتىپ كەلگەن قىز جامان!» دەگەن بابالارىمىزدىڭ قاتتى ايتقان اماناتىن، قازىردە، كەۋدەسىنە نان پىسكەن انالارى: «ىشىمە سىيعانى سىرتىما دا سيادى»، - دەپ، باتىستىڭ جالعان، وتباسى قۇندىلىقتارىنان اجىراتۋ ساياساتىنا ەرىپ، فەمينيزمدى تۋ ەتىپ، ءتىرى جەتىم بالاپانداردى كوبەيتۋدە.
ەتەگىن جاستايىنان جيناي الماي، قارالى ءۇيدىڭ كەيپىندەگىدەي شاشىن جايىپ، تۇنگى كوبەلەككە اينالعان قىزدارىمىز بار. جاستايىنان جۇكتى بولىپ، شاقالاعىن قوقىسقا لاقتىرىپ، امانىن ءتىرى جەتىم ەتىپ جەتىمدەر ۇيىنە وتكىزگەننەن، ول جاقتا دا ورىن جوق.
جاڭادان وتباسىن قۇرعان جاستاردىڭ 50 پايىزى اجىراسۋدا. ياعني، ەكەۋدىڭ – ءبىرى. اجىراسۋدىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى: تۇرمىستىق زومبىلىق، ەر نە ايەلدىڭ ىشىمدىككە نە ەسىرتكىگە سالىنۋى، جۇمىسسىزدىق.
سالەمىن سالىپ، اتا-ەنەسىن كۇتەتىن كەلىندەر ازايىپ، «نە مەن، نە اناۋ قاقپاس شال!»،- دەپ جەر تەپكىلەپ، اكەسىن قارتتار ۇيىنە اپارعىزىپ تاستايتىن تاربيەسىز بوزبۇيرەكتەر جەتەرلىك.ولاردىڭ دەنى، اۋقاتتى وتباسىلارىندا ءومىر ءسۇرىپ، تاربيەسىز جوعارى ءبىلىم العاندار.
قازاقستان، ءوز-وزىنە قول جۇمساۋدان الەمدەگى ەڭ ناشار كورسەتكىشتەن 3-ءى ورىندا. تىڭدار قۇلاق، بولىسەتىن جان بولماعاننان سوڭ، ومىرمەن قوشتاسۋدان باسقا امالجوق دەپ تۇسىنۋدەن بولىپ وتىر.
اباقتىسى بولماعان ەلىمىزدەگى 80 تۇزەۋ مەكەمەلەرىندە 34 842 ادام جازا وتەۋدە. جەمقورلىق رەيتينگىنەن الەمدەگى 180 ەلدىڭ ىشىندە قازاقستان 2019ج – 113 ورىن، 2020 جىلى – 94 ورىن الىپ وتىرمىز.
2022 جىلعى العاشقى جارتى جىلىندا 1300 جەمقورلىق قىلمىستىق ارەكەت ورىن الىپ، بىلتىرعى جىلعا قاراعاندا 30,5 % ارتىپ وتىر. سوندا، ەلىمىز عانا ەمەس، الەمدى دۇرلىكتىرگەن قاسىرەتتى قاڭتاردان سوڭ، جەمقورلىقپەن دۇنيە تابا قويۋشىلار ارانى اشىلىپ كەتىپتى.
وسى، ۇستىمىزدەگى جىلدا، جەمقورلىقپەن ىستەرى سوتقا كەتكەن 448 ايىپتالۋشىنىڭ: 77 – اكىمشىلىك، 73 – ىشكى ىستەر، 27 – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى شەكارا قىزمەتكەرلەرى ەكەن. بۇل سوندا، نە ىستەسەم دە جازاعا تارتىلمايمىن دەگەن سەنىمدىلىك پە؟
الەم بويىنشا قازاقستان الكوگول تۇتىنۋدان 10-ى ورىندا. 2003 – 2022جج قازاقستان 188 ەلدىڭ ىشىندە 34-ءى ورىندا بولعان.
2021 – 2022جج. الكوگولدى ىشىمدىك تۇتىنۋ 77 پايىزعا وسكەن. پاندەميا ۋاقىتىندا - 38 پايىزعا. 2022ج. 9 ايىندا قازاقستاندا: 10 ملن 316,9 ليتر كونياك. (+ 67,3 %), 42,5 ملن.ل. اراق (+ 98,3 %), 540 ملن/ل – سىرا وندىرىلگەن.
سونىمەن، قوعامدى ۋلايتىن، قىلمىسقا يتەرمەلەيتىن، زورلاۋ مەن قاسىرەتكە اپاراتىن، وتباسىن شايقايتىن – شاراپ تۇتىنۋ 77 % ارتقان قوعامنىڭ رۋحاني بولمىسىنا، وسىنشاما شاراپ ونىمدەرىن تۇتىنۋ وڭ ىقپال بەرە مە؟ مۇنداي قوعامعا، ءتىل تاعدىرى، ەل ەگەمەندىگى، تاۋەلسىزدىگىمىز بەن بولاشاق ۇرپاقتىڭ تاعدىرى ماڭىزدى ما ەكەن؟
ءبىلىم ساپاسى جىلدان جىلعا تومەندەۋدە. ۇلتتىق بىرىڭعاي تەست كورسەتكىشى بويىنشا: وقۋشىلاردىڭ ورتاشا باللى (125 باللدان). 2012ج – 70.9; 2021ج - 69.08; 2022ج – 66. ۇبت قاجەت بالدى الا الماعاندار: 2012ج – 36.8 % ; 2021ج – 39 %; 2022ج- 32 %.
2021جىلى ءوتۋ بالى - 50. جالپى كورسەتكىش وتە ناشار. 125 ماكسيمالدى بالدان 50 الا الماۋ – وتە جامان كورسەتكىش.
جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ستۋدەنتتەردىڭ اۋپىرىمدەپ ىلىككەندەرى، 2-ءى كۋرستان كەيىن ءوز پروفيلدىك ماماندىعىنان باسقا جۇمىسقا شىعىپ، سەسسيانى ءايتىپ – ءبۇيتىپ ءوتىپ، ديپلوم الۋ ماقساتىنا جەتۋدە. جوو ۇستازدارى، ءوز رەيتىنگى مەن پورتفوليونى تولتىرۋدى عانا ماقسات ەتىپ، ءوزى عانا وقيتىن كەرەك ەمەس ماقالالار، ءوتتى دەگەن اتى بار كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرعىش. ستۋدەنتتىڭ ساپالى ءبىلىم الۋى كەيىنگى ورىندا، بولماسا ول دا جوق. ەشكىم تالاپ ەتپەيدى. تومەننەن جوعارىعا دەيىن كەرەگى – ءوتتى دەگەن ەسەپ بەرسە بولدى. ساباققا مۇلدە قاتىسپايتىن ستۋدەنتتەردى ەدۆايزەرلەرى مەن دەكانات سۇيرەپ، «قىستىق جانە جازدىق سەسسيا» دەگەندى شىعارىپ العان. اقىسىن تولەپ، ايتەۋىر ديپلومعا جەتكىزىپ بەرەدى. ول جاقتا جۇمىس جاساپ، كوزبەن كورگەننەن كەيىن ايتا الامىن.
سونداي-اق، تەلەفونداعى الەۋمەتتىك جەلىنى ساعاتتاپ شارلايتىن وقۋشى، الگەبرا مەن گەومەتريا، فيزيكا مەن حيميا سياقتى پاندەردىڭ ەكى-ءۇش ساباعىن جىبەرىپ السا، ارى قاراي تۇسىنە الماعاندىقتان، ايتەۋىر وسى پاندەر جوق وقۋ ورنىن تاڭدايدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل گۋمانيتارلىق ماماندىقتاردىڭ ىشىندە گراندقا تاپسىرىپ، ساپاسىز ماماندار سانىن تولىقتىرادى.
تەلەارنالاردا، رەيتينگ (كورەرمەندەر كورسەتكىشى) دەگەن جارىس باستالعالى ءبىراز بولدى.. سوندىقتان باستاپقىدا «تانىمال ءانشى»، «تانىمال سىقاقشى»، كۇلكى تەاترلارى مەن ءان جارىستارىدا باق سىناعان تەلەارنالار كەيىن نەگىزىنەن رەسەي تەلەارنالارىنىڭ توك-شوۋلارىن قازاقشالاپ جارىسىپ كەتتى. حالىقتىڭ ساناسى ۋلانىپ، جاستاردىڭ تاربيەسىنە كەرى اسەرى بولادى ەكەن دەپ جاتقان ەشقايسىسى جوق. جاستاردىڭ كۋميرلەرى – كۇلدىرگىشتەر، اسابالار، ىڭىلداپ ءان ايتاتىندار. وسىلار قوعامدى رۋحاني ازدىرعاننان باسقا، نە حايىر اكەلەدى؟
رۋحاني تەجەگىش ءرولىن اتاقاراتىن ءدىن قۇندىلىقتارى مەن وتباسى قۇندىلىقتارىن ارتتا قالعان ورتا عاسىر دەپ جاراپازانداعان اقپارات قۇرالدارى، ەلدىڭ نيەتىن ماقتانىمپازدىققا، پايداسى شامالى انشىلەر مەن تويسۇيەر قاۋىم دەپ ماساتتاندىردى. وتانسۇيگىشتىك، سىيلاستىق، باۋىرماشىلدىق پەن مەيىرىمدىلىككە تاربيەلەيتىن رۋحاني باعدارلامالار شەكتەلىپ، قانتوگىس، قيانات، زورلىق، جىنىستىق قاتىناس تاقىرىپتارى ءتارىزدى، قوعامدى ىشتەي ازدىراتىن توك-شوۋلار اقپارات قۇرالدارىن باسىپ كەتتى. مەكتەپتەردەگى ورامال كۇرەسى بۇكىل مەكەمەلەرگە اۋىسىپ، «ارابقۇل»، «مامبەت» دەپ جەككورىنىشتى كورسەتە وتىرىپ، ەلدى رۋحاني ازعىندىققا تەجەگىشسىز اپارا جاتىر.
مەكتەپتەر مەن وقۋ ورىندارىنا، ادامگەرشىلدىك پەن مەيىرىمدىلىكتى، اتا-انانى قۇرمەتتەۋدى ايتاتىن ءدىن ۇستازدارىن كىرگىزبەي، ءدىني ساۋاتسىدىق ۆاكۋمى قالىپتاستى. الايدا، راديكالدىق يدەولوگيانى تاراتۋدىڭ ءتۇرلى تەحنولوگيالارىن جەتىك مەڭگەرگەن كەرى اعىمدارعا كەرەگى وسى ەكەن، اقپاراتتىق كەڭىستىك ارقىلى جاستاردى «بىلىمدەرىمەن» تاڭقالدىررعان «ينتەرنەت ۇستازدار» ءوز ارەكەتتەرىن قارقىندى جالعاستىرۋدا.
كەرىسىنشە، زايىرلى وقۋ ورىندارىنداعى ءدىنتانۋ ماماندىعىنداعى ستۋدەنتتەر، ءدىندى تەك قانا تانۋ تۇرعىسىنان وقىعاننان كەيىن، مامان رەتىندە وتە ءالسىز. سوندىقتان دا، جات يدەولوگيانىڭ الدىن الۋ، جالعان كوزقاراستان قايتارۋ باعىتىنا قانشاما قارجى بولگەنىمەن، سانى ارتىپ بارادى دەپ، قوسىمشا قاراجات سۇراي بەرگەننەن ارى جۇمىس ناتيجەسىز. راديكالدىق كوزقاراستى ۇستانۋشىلار، وعان اداسىپ بارعاندار، ەش ءمانىن ۇقپاي، دۇرىسى وسى ەكەن دەپ جۇرگەندەر قانشاما؟ ولاردىڭ جالپى سانى 20 مىڭ دەپ توپشالاي سالعان اقپارات، قاڭتاردا قانشاما دۇربەلەڭگە سالدى.
ءدىني وقۋ ورىندارىن تامامداعان مامانداردىڭ قوعاممەن جۇمىس جاساۋلارىنا زايىرلىلى ءبىلىم جەتىسپەيدى. ول وقۋ ورىندارىنا، مەكتەپتى جاقسى جانە ۇزدىك بىتىرگەندەر بارا بەرمەيتىندىكتەن، جالپى ءبىلىم دەڭگەيى مەن دۇنيەتانىمى، قازىرگى زامان تالابىنان قالىستا سىڭايلى.
بۇل سالادا، بۇرىندا سىرتتان باقىلاپ جۇمىس جاسايتىن قاۋىپسىزدىك سالا قىزمەتكەرلەرى، ارنايى يدەولوگ جانە تەولوگ مامانى رەتىندە ءبىلىم الماي، وزدەرى باسقارىپ كەتكەندىكتەن، ماسەلەنى شەشە المايتىن ءسوزسىز. مەديتسينا قىزمەتكەلەرى ءتارىزدى، ارنايى ءبىلىم مەن اۋرۋحاناعا بارىپ تاجىريبەدەن وتپەگەن مامان، اۋرۋدى ەمدەي المايتىنى ءتارىزدى، ارنايى بىلىمگە قوسا، مەشىتكە بارىپ، بەس پارىزدى ۇعىنىپ، ءدىني قىزمەتكەرلەرمەن كۇندەلىكتى قاستارىنان تابىلماسا، ءىس جۇرمەيدى.
سوندىقتان، ءدىن ىستەرى باسقارمالارىن، بۇرىنعىداي ىشكى ساياساتتتىڭ ءبىر ءبولىمى رەتىندە قايتا قوسىپ، رۋحاني تاربيە جۇمىستارىن قولعا الۋ قاجەت دەپ سانايمىن.
تاجىريبە كورسەتكەندەي، بۇل ماسەلەگە رۋحاني دەرت دەپ قاراپ، مەديتسينا سالاسى سياقتى، ءتاندى دەرتكە شالدىقتىراتىن نەگىزگى سەبەبىن ايقىنداپ الۋ كەرەك. دارىگەرلەر: نە تاماق ءىشتىڭ، قىزمەتىڭ قانداي ورتا، جاياۋ قانشا جۇرەسىڭ، دەنساۋلىققا پايدالى قانداي امالدار جاسايسىڭ؟، - دەگەن ساۋالداردان باستايدى. سونان سوڭ بارىپ، دياگنوز قويىپ، ەمدەۋ باستالادى.
جات يدەولگيا مەن رۋحاني ازعىنداۋدىڭ ءتۇبىرى ءبىر – ونەر، سالت-ءداستۇر، ءبىلىم مەن مادەنيەت، ادەپ پەن يمان تاقىرىپتارى جوق جەرگە، ارينە قانداي ءتۇرلى اعىم بولسىن كەلە بەرەدى.
وسىنشاما، بەلۋارىنا دەيىن رۋحاني جۇپىندىققا باتىپ وتىرعان قوعامدى بىردەن دوڭگەلەتىپ الىپ كەتەمىزدەۋ قيىن. جەمقورلىق پەن دۇنيەقۇمارلىق، ازعىندىق پەن ماسامپازدىق، ىسىراپشىلدىق پەن مانساپقورلىق تامىرى تەرەڭگە كەتكەندىكتەن، بۇل رۋحاني ازعىندىقتى كەتىرىپ، قاراما – قارسى بەتكە ءوتۋ ءۇشىن، جاستاردان باستاپ قايتا تاربيە قاجەت. ادامگەرشىلدىك، مەيىرىمدىلىك، جاناشىرلىق، باۋىرماشىلدىق، بىلىمپازدىققا ۇمتىلۋ ءۇشىن، ونى اتقارار جاس بۋىن، شاكىرتتەر تاربيەلەۋ كەرەك.
ەل بولاشاعى جاستاردا دەسەك، سول ەلدىڭ تۇتقاسىن قولىنا الاتىن، باعىت پەن باعدارىن ايقىنداپ، قوعامدى ارتىنان ەرىتە الاتىن، دۇنيەتانىمى كەڭ، ۇلتجاندى ازاماتتاردى بۇگىندە دايارلاۋىمىز قاجەت. ەكونوميكا قانشا دامىعانمەن، قوعامنىڭ رۋحاني بولمىسى قۇلدىراسا، قانداي الىپ مەملەكەت بولسا دا ول كۇيرەيدى. ەلدىگىمىزدى ساقتايىق، اعايىن.
ميرحات مادياروۆ – تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قوعامتانۋشى، ءدىنتانۋشى، ساراپشى.
الماتى. قاراشا، 2022ج.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
