Qoǧam, tırı organizm tärızdı dertten sau jäne dertke şaldyqqan auru bola alady. Bızdıŋ zamanǧa deiın ömır sürgen ne bır alyp memleketter men imperiialar, osy ruhani dertke şaldyǧyp, tarih sahnasynan kelmeske ketken. Tek qana küşke sengen ejelgı Sparta men ejelgı Makedoniia, Rim imperiiasy («Mäŋgılık Rim») men Osman imperiialarynyŋ joiyluyna äkelse, Ekınşı düniejüjılık soǧystan keiıngı uaqytta, älemdı qaruly küşpen qorqytatyn Keŋester Odaǧy ydyrady.
Ejelgı Grekiianyŋ oişyldary men filosoftary, masattanudyŋ tübı memlekettı qūrtatynyn qanşa eskertkenımen, özderın qudalap, mazaq etıp, aqyrynda rimdıkterge baǧyndy. Ainalasynda jau qaldyrmaǧan Rim imperiiasynyŋ qūldyrau kezeŋı sol, damu kezeŋınıŋ şaryqtau kezeŋınde bastalypty.
Äleumettık – ekonomikalyq qiynşylyqta bolǧan köptegen elderdıŋ tarihynda, jaularyn jeŋıp qana qoimai, elın körkeitken mysaldar jetkılıktı. Auǧanstandy küşpen ūstaimyz degen eluge taiau memleket, 20 jyldan soŋ, ol jaqtan bas sauǧalap qaşqanyna da köp bolǧan joq.
Qazırgı qazaq qoǧamyna ruhani tärbie men ideologiianyŋ qajettılıgın aitpastan būryn, qoǧamnyŋ ruhani bolmysy - batyrlary men bilerı, abyzdary men aŋyzdary, tektılerı men arlandaryna tola bolǧan Ūly Dalada, ūlylaryn besıkten tärbielegen, keŋpeiıl, qonaqjai eldıŋ bügıngı sipaty janaşyr halın aityp ötken dūrys.
Jetımı men jesırın jylatpaǧan halqymyzdyŋ bügınde bes jasar öz qyzyn zorlaǧyş aiuandary bar. Qoǧamda, bır jynystyq qatynas, pedofiliia, tıptı äkesı, tuǧan qyzyn zorlau äreketterı oryn aluda. Qazırde, jaza öteu mekemelerınde 2000-nan asa pedofiliiamen sottalǧandar bar. Al, oǧan baratyn negızınen jaqyn tuys, aǧaiyn, otbasy «dostary» bolǧandyqtan, qanşama qylmys jasyryn qalpynda qalyp, jas balanyŋ ömırı men jarqyn bolaşaǧyna balta şabyluda.
Otbasyn qūru jasyna jetken qyzdar men basy bos äielder sany elımızde 300 myŋnan asqan. «Qaita şapqan jau jaman, qaityp kelgen qyz jaman!» degen babalarymyzdyŋ qatty aitqan amanatyn, qazırde, keudesıne nan pısken analary: «Işıme syiǧany syrtyma da siiady», - dep, Batystyŋ jalǧan, otbasy qūndylyqtarynan ajyratu saiasatyna erıp, feminizmdı tu etıp, tırı jetım balapandardy köbeitude.
Etegın jastaiynan jinai almai, qaraly üidıŋ keipındegıdei şaşyn jaiyp, tüngı köbelekke ainalǧan qyzdarymyz bar. Jastaiynan jüktı bolyp, şaqalaǧyn qoqysqa laqtyryp, amanyn tırı jetım etıp jetımder üiıne ötkızgennen, ol jaqta da oryn joq.
Jaŋadan otbasyn qūrǧan jastardyŋ 50 paiyzy ajyrasuda. Iаǧni, ekeudıŋ – bırı. Ajyrasudyŋ negızgı sebepterı: tūrmystyq zombylyq, er ne äieldıŋ ışımdıkke ne esırtkıge salynuy, jūmyssyzdyq.
Sälemın salyp, ata-enesın kütetın kelınder azaiyp, «ne men, ne anau qaqpas şal!»,- dep jer tepkılep, äkesın qarttar üiıne aparǧyzyp tastaityn tärbiesız bozbüirekter jeterlık.Olardyŋ denı, auqatty otbasylarynda ömır sürıp, tärbiesız joǧary bılım alǧandar.
Qazaqstan, öz-özıne qol jūmsaudan Älemdegı eŋ naşar körsetkışten 3-ı orynda. Tyŋdar qūlaq, bölısetın jan bolmaǧannan soŋ, ömırmen qoştasudan basqa amaljoq dep tüsınuden bolyp otyr.
Abaqtysy bolmaǧan elımızdegı 80 tüzeu mekemelerınde 34 842 adam jaza öteude. Jemqorlyq reitingınen älemdegı 180 eldıŋ ışınde Qazaqstan 2019j – 113 oryn, 2020 jyly – 94 oryn alyp otyrmyz.
2022 jylǧy alǧaşqy jarty jylynda 1300 jemqorlyq qylmystyq äreket oryn alyp, byltyrǧy jylǧa qaraǧanda 30,5 % artyp otyr. Sonda, elımız ǧana emes, älemdı dürlıktırgen qasırettı qaŋtardan soŋ, jemqorlyqpen dünie taba qoiuşylar arany aşylyp ketıptı.
Osy, üstımızdegı jylda, jemqorlyqpen ısterı sotqa ketken 448 aiyptaluşynyŋ: 77 – äkımşılık, 73 – ışkı ıster, 27 – ūlttyq qauıpsızdık qyzmetı şekara qyzmetkerlerı eken. Būl sonda, ne ıstesem de jazaǧa tartylmaimyn degen senımdılık pe?
Älem boiynşa Qazaqstan alkogol tūtynudan 10-y orynda. 2003 – 2022jj Qazaqstan 188 eldıŋ ışınde 34-ı orynda bolǧan.
2021 – 2022jj. Alkogoldı ışımdık tūtynu 77 paiyzǧa ösken. Pandemiia uaqytynda - 38 paiyzǧa. 2022j. 9 aiynda Qazaqstanda: 10 mln 316,9 litr koniak. (+ 67,3 %), 42,5 mln.l. araq (+ 98,3 %), 540 mln/l – syra öndırılgen.
Sonymen, qoǧamdy ulaityn, qylmysqa itermeleitın, zorlau men qasıretke aparatyn, otbasyn şaiqaityn – şarap tūtynu 77 % artqan qoǧamnyŋ ruhani bolmysyna, osynşama şarap önımderın tūtynu oŋ yqpal bere me? Mūndai qoǧamǧa, tıl taǧdyry, El egemendıgı, täuelsızdıgımız ben bolaşaq ūrpaqtyŋ taǧdyry maŋyzdy ma eken?
Bılım sapasy jyldan jylǧa tömendeude. Ūlttyq bırıŋǧai test körsetkışı boiynşa: oquşylardyŋ ortaşa bally (125 balldan). 2012j – 70.9; 2021j - 69.08; 2022j – 66. ŪBT qajet baldy ala almaǧandar: 2012j – 36.8 % ; 2021j – 39 %; 2022j- 32 %.
2021jyly ötu baly - 50. Jalpy körsetkış öte naşar. 125 maksimaldy baldan 50 ala almau – öte jaman körsetkış.
Joǧary oqu oryndaryndaǧy studentterdıŋ äupırımdep ılıkkenderı, 2-ı kurstan keiın öz profildık mamandyǧynan basqa jūmysqa şyǧyp, sessiiany äitıp – büitıp ötıp, diplom alu maqsatyna jetude. JOO ūstazdary, öz reitıngı men portfoliony toltyrudy ǧana maqsat etıp, özı ǧana oqityn kerek emes maqalalar, öttı degen aty bar konferensiialar ūiymdastyrǧyş. Studenttıŋ sapaly bılım aluy keiıngı orynda, bolmasa ol da joq. Eşkım talap etpeidı. Tömennen joǧaryǧa deiın keregı – öttı degen esep berse boldy. Sabaqqa mülde qatyspaityn studentterdı edvaizerlerı men dekanat süirep, «qystyq jäne jazdyq sessiia» degendı şyǧaryp alǧan. Aqysyn tölep, äiteuır diplomǧa jetkızıp beredı. Ol jaqta jūmys jasap, közben körgennen keiın aita alamyn.
Sondai-aq, telefondaǧy äleumettık jelını saǧattap şarlaityn oquşy, algebra men geometriia, fizika men himiia siiaqty pänderdıŋ ekı-üş sabaǧyn jıberıp alsa, ary qarai tüsıne almaǧandyqtan, äiteuır osy pänder joq oqu ornyn taŋdaidy. Onyŋ üstıne, būl gumanitarlyq mamandyqtardyŋ ışınde grandqa tapsyryp, sapasyz mamandar sanyn tolyqtyrady.
Telearnalarda, reiting (körermender körsetkışı) degen jarys bastalǧaly bıraz boldy.. Sondyqtan bastapqyda «tanymal änşı», «tanymal syqaqşy», külkı teatrlary men än jarystaryda baq synaǧan telearnalar keiın negızınen Resei telearnalarynyŋ tok-şoularyn qazaqşalap jarysyp kettı. Halyqtyŋ sanasy ulanyp, jastardyŋ tärbiesıne kerı äserı bolady eken dep jatqan eşqaisysy joq. Jastardyŋ kumirlerı – küldırgışter, asabalar, yŋyldap än aitatyndar. Osylar qoǧamdy ruhani azdyrǧannan basqa, ne haiyr äkeledı?
Ruhani tejegış rolın ataqaratyn dın qūndylyqtary men otbasy qūndylyqtaryn artta qalǧan orta ǧasyr dep jarapazandaǧan aqparat qūraldary, eldıŋ nietın maqtanympazdyqqa, paidasy şamaly änşıler men toisüier qauym dep masattandyrdy. Otansüigıştık, syilastyq, bauyrmaşyldyq pen meiırımdılıkke tärbieleitın ruhani baǧdarlamalar şektelıp, qantögıs, qiianat, zorlyq, jynystyq qatynas taqyryptary tärızdı, qoǧamdy ıştei azdyratyn tok-şoular aqparat qūraldaryn basyp kettı. Mektepterdegı oramal küresı bükıl mekemelerge auysyp, «arabqūl», «mambet» dep jekkörınıştı körsete otyryp, eldı ruhani azǧyndyqqa tejegışsız apara jatyr.
Mektepter men oqu oryndaryna, adamgerşıldık pen meiırımdılıktı, ata-anany qūrmetteudı aitatyn dın ūstazdaryn kırgızbei, dıni sauatsydyq vakuumy qalyptasty. Alaida, radikaldyq ideologiiany taratudyŋ türlı tehnologiialaryn jetık meŋgergen kerı aǧymdarǧa keregı osy eken, aqparattyq keŋıstık arqyly jastardy «bılımderımen» taŋqaldyrrǧan «internet ūstazdar» öz äreketterın qarqyndy jalǧastyruda.
Kerısınşe, zaiyrly oqu oryndaryndaǧy dıntanu mamandyǧyndaǧy studentter, dındı tek qana tanu tūrǧysynan oqyǧannan keiın, maman retınde öte älsız. Sondyqtan da, jat ideologiianyŋ aldyn alu, jalǧan közqarastan qaitaru baǧytyna qanşama qarjy bölgenımen, sany artyp barady dep, qosymşa qarajat sūrai bergennen ary jūmys nätijesız. Radikaldyq közqarasty ūstanuşylar, oǧan adasyp barǧandar, eş mänın ūqpai, dūrysy osy eken dep jürgender qanşama? Olardyŋ jalpy sany 20 myŋ dep topşalai salǧan aqparat, qaŋtarda qanşama dürbeleŋge saldy.
Dıni oqu oryndaryn tämamdaǧan mamandardyŋ qoǧammen jūmys jasaularyna zaiyrlyly bılım jetıspeidı. Ol oqu oryndaryna, mekteptı jaqsy jäne üzdık bıtırgender bara bermeitındıkten, jalpy bılım deŋgeiı men dünietanymy, qazırgı zaman talabynan qalysta syŋaily.
Būl salada, būrynda syrttan baqylap jūmys jasaityn qauıpsızdık sala qyzmetkerlerı, arnaiy ideolog jäne teolog mamany retınde bılım almai, özderı basqaryp ketkendıkten, mäselenı şeşe almaityn sözsız. Medisina qyzmetkelerı tärızdı, arnaiy bılım men auruhanaǧa baryp täjıribeden ötpegen maman, aurudy emdei almaityny tärızdı, arnaiy bılımge qosa, meşıtke baryp, bes paryzdy ūǧynyp, dıni qyzmetkerlermen kündelıktı qastarynan tabylmasa, ıs jürmeidı.
Sondyqtan, dın ısterı basqarmalaryn, būrynǧydai ışkı saiasatttyŋ bır bölımı retınde qaita qosyp, ruhani tärbie jūmystaryn qolǧa alu qajet dep sanaimyn.
Täjıribe körsetkendei, būl mäselege ruhani dert dep qarap, medisina salasy siiaqty, tändı dertke şaldyqtyratyn negızgı sebebın aiqyndap alu kerek. Därıgerler: ne tamaq ıştıŋ, qyzmetıŋ qandai orta, jaiau qanşa jüresıŋ, densaulyqqa paidaly qandai amaldar jasaisyŋ?, - degen saualdardan bastaidy. Sonan soŋ baryp, diagnoz qoiyp, emdeu bastalady.
Jat ideolgiia men ruhani azǧyndaudyŋ tübırı bır – öner, salt-dästür, bılım men mädeniet, ädep pen iman taqyryptary joq jerge, ärine qandai türlı aǧym bolsyn kele beredı.
Osynşama, beluaryna deiın ruhani jūpyndyqqa batyp otyrǧan qoǧamdy bırden döŋgeletıp alyp ketemızdeu qiyn. Jemqorlyq pen dünieqūmarlyq, azǧyndyq pen masampazdyq, ysyrapşyldyq pen mansapqorlyq tamyry tereŋge ketkendıkten, būl ruhani azǧyndyqty ketırıp, qarama – qarsy betke ötu üşın, jastardan bastap qaita tärbie qajet. Adamgerşıldık, meiırımdılık, janaşyrlyq, bauyrmaşyldyq, bılımpazdyqqa ūmtylu üşın, ony atqarar jas buyn, şäkırtter tärbieleu kerek.
El bolaşaǧy jastarda desek, sol eldıŋ tūtqasyn qolyna alatyn, baǧyt pen baǧdaryn aiqyndap, qoǧamdy artynan erıte alatyn, dünietanymy keŋ, ūltjandy azamattardy bügınde daiarlauymyz qajet. Ekonomika qanşa damyǧanmen, qoǧamnyŋ ruhani bolmysy qūldyrasa, qandai alyp memleket bolsa da ol küireidı. Eldıgımızdı saqtaiyq, aǧaiyn.
Mirhat Madiiarov – tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, qoǧamtanuşy, dıntanuşy, sarapşy.
Almaty. Qaraşa, 2022j.
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
