Qoǵam, tiri organızm tárizdi dertten saý jáne dertke shaldyqqan aýrý bola alady. Bizdiń zamanǵa deıin ómir súrgen ne bir alyp memleketter men ımperııalar, osy rýhanı dertke shaldyǵyp, tarıh sahnasynan kelmeske ketken. Tek qana kúshke sengen ejelgi Sparta men ejelgi Makedonııa, Rım ımperııasy («Máńgilik Rım») men Osman ımperııalarynyń joıylýyna ákelse, Ekinshi dúnıejújilik soǵystan keıingi ýaqytta, álemdi qarýly kúshpen qorqytatyn Keńester Odaǵy ydyrady.
Ejelgi Grekııanyń oıshyldary men fılosoftary, masattanýdyń túbi memleketti qurtatynyn qansha eskertkenimen, ózderin qýdalap, mazaq etip, aqyrynda rımdikterge baǵyndy. Aınalasynda jaý qaldyrmaǵan Rım ımperııasynyń quldyraý kezeńi sol, damý kezeńiniń sharyqtaý kezeńinde bastalypty.
Áleýmettik – ekonomıkalyq qıynshylyqta bolǵan kóptegen elderdiń tarıhynda, jaýlaryn jeńip qana qoımaı, elin kórkeıtken mysaldar jetkilikti. Aýǵanstandy kúshpen ustaımyz degen elýge taıaý memleket, 20 jyldan soń, ol jaqtan bas saýǵalap qashqanyna da kóp bolǵan joq.
Qazirgi qazaq qoǵamyna rýhanı tárbıe men ıdeologııanyń qajettiligin aıtpastan buryn, qoǵamnyń rýhanı bolmysy - batyrlary men bıleri, abyzdary men ańyzdary, tektileri men arlandaryna tola bolǵan Uly Dalada, ulylaryn besikten tárbıelegen, keńpeıil, qonaqjaı eldiń búgingi sıpaty janashyr halin aıtyp ótken durys.
Jetimi men jesirin jylatpaǵan halqymyzdyń búginde bes jasar óz qyzyn zorlaǵysh aıýandary bar. Qoǵamda, bir jynystyq qatynas, pedofılııa, tipti ákesi, týǵan qyzyn zorlaý áreketteri oryn alýda. Qazirde, jaza óteý mekemelerinde 2000-nan asa pedofılııamen sottalǵandar bar. Al, oǵan baratyn negizinen jaqyn týys, aǵaıyn, otbasy «dostary» bolǵandyqtan, qanshama qylmys jasyryn qalpynda qalyp, jas balanyń ómiri men jarqyn bolashaǵyna balta shabylýda.
Otbasyn qurý jasyna jetken qyzdar men basy bos áıelder sany elimizde 300 myńnan asqan. «Qaıta shapqan jaý jaman, qaıtyp kelgen qyz jaman!» degen babalarymyzdyń qatty aıtqan amanatyn, qazirde, keýdesine nan pisken analary: «Ishime syıǵany syrtyma da sııady», - dep, Batystyń jalǵan, otbasy qundylyqtarynan ajyratý saıasatyna erip, femınızmdi tý etip, tiri jetim balapandardy kóbeıtýde.
Etegin jastaıynan jınaı almaı, qaraly úıdiń keıpindegideı shashyn jaıyp, túngi kóbelekke aınalǵan qyzdarymyz bar. Jastaıynan júkti bolyp, shaqalaǵyn qoqysqa laqtyryp, amanyn tiri jetim etip jetimder úıine ótkizgennen, ol jaqta da oryn joq.
Jańadan otbasyn qurǵan jastardyń 50 paıyzy ajyrasýda. Iaǵnı, ekeýdiń – biri. Ajyrasýdyń negizgi sebepteri: turmystyq zombylyq, er ne áıeldiń ishimdikke ne esirtkige salynýy, jumyssyzdyq.
Sálemin salyp, ata-enesin kútetin kelinder azaıyp, «ne men, ne anaý qaqpas shal!»,- dep jer tepkilep, ákesin qarttar úıine aparǵyzyp tastaıtyn tárbıesiz bozbúırekter jeterlik.Olardyń deni, aýqatty otbasylarynda ómir súrip, tárbıesiz joǵary bilim alǵandar.
Qazaqstan, óz-ózine qol jumsaýdan Álemdegi eń nashar kórsetkishten 3-i orynda. Tyńdar qulaq, bólisetin jan bolmaǵannan soń, ómirmen qoshtasýdan basqa amaljoq dep túsinýden bolyp otyr.
Abaqtysy bolmaǵan elimizdegi 80 túzeý mekemelerinde 34 842 adam jaza óteýde. Jemqorlyq reıtınginen álemdegi 180 eldiń ishinde Qazaqstan 2019j – 113 oryn, 2020 jyly – 94 oryn alyp otyrmyz.
2022 jylǵy alǵashqy jarty jylynda 1300 jemqorlyq qylmystyq áreket oryn alyp, byltyrǵy jylǵa qaraǵanda 30,5 % artyp otyr. Sonda, elimiz ǵana emes, álemdi dúrliktirgen qasiretti qańtardan soń, jemqorlyqpen dúnıe taba qoıýshylar arany ashylyp ketipti.
Osy, ústimizdegi jylda, jemqorlyqpen isteri sotqa ketken 448 aıyptalýshynyń: 77 – ákimshilik, 73 – ishki ister, 27 – ulttyq qaýipsizdik qyzmeti shekara qyzmetkerleri eken. Bul sonda, ne istesem de jazaǵa tartylmaımyn degen senimdilik pe?
Álem boıynsha Qazaqstan alkogol tutynýdan 10-y orynda. 2003 – 2022jj Qazaqstan 188 eldiń ishinde 34-i orynda bolǵan.
2021 – 2022jj. Alkogoldi ishimdik tutyný 77 paıyzǵa ósken. Pandemııa ýaqytynda - 38 paıyzǵa. 2022j. 9 aıynda Qazaqstanda: 10 mln 316,9 lıtr konıak. (+ 67,3 %), 42,5 mln.l. araq (+ 98,3 %), 540 mln/l – syra óndirilgen.
Sonymen, qoǵamdy ýlaıtyn, qylmysqa ıtermeleıtin, zorlaý men qasiretke aparatyn, otbasyn shaıqaıtyn – sharap tutyný 77 % artqan qoǵamnyń rýhanı bolmysyna, osynshama sharap ónimderin tutyný oń yqpal bere me? Mundaı qoǵamǵa, til taǵdyry, El egemendigi, táýelsizdigimiz ben bolashaq urpaqtyń taǵdyry mańyzdy ma eken?
Bilim sapasy jyldan jylǵa tómendeýde. Ulttyq birińǵaı test kórsetkishi boıynsha: oqýshylardyń ortasha bally (125 balldan). 2012j – 70.9; 2021j - 69.08; 2022j – 66. UBT qajet baldy ala almaǵandar: 2012j – 36.8 % ; 2021j – 39 %; 2022j- 32 %.
2021jyly ótý baly - 50. Jalpy kórsetkish óte nashar. 125 maksımaldy baldan 50 ala almaý – óte jaman kórsetkish.
Joǵary oqý oryndaryndaǵy stýdentterdiń áýpirimdep ilikkenderi, 2-i kýrstan keıin óz profıldik mamandyǵynan basqa jumysqa shyǵyp, sessııany áıtip – búıtip ótip, dıplom alý maqsatyna jetýde. JOO ustazdary, óz reıtingi men portfolıony toltyrýdy ǵana maqsat etip, ózi ǵana oqıtyn kerek emes maqalalar, ótti degen aty bar konferenııalar uıymdastyrǵysh. Stýdenttiń sapaly bilim alýy keıingi orynda, bolmasa ol da joq. Eshkim talap etpeıdi. Tómennen joǵaryǵa deıin keregi – ótti degen esep berse boldy. Sabaqqa múlde qatyspaıtyn stýdentterdi edvaızerleri men dekanat súırep, «qystyq jáne jazdyq sessııa» degendi shyǵaryp alǵan. Aqysyn tólep, áıteýir dıplomǵa jetkizip beredi. Ol jaqta jumys jasap, kózben kórgennen keıin aıta alamyn.
Sondaı-aq, telefondaǵy áleýmettik jelini saǵattap sharlaıtyn oqýshy, algebra men geometrııa, fızıka men hımııa sııaqty pánderdiń eki-úsh sabaǵyn jiberip alsa, ary qaraı túsine almaǵandyqtan, áıteýir osy pánder joq oqý ornyn tańdaıdy. Onyń ústine, bul gýmanıtarlyq mamandyqtardyń ishinde grandqa tapsyryp, sapasyz mamandar sanyn tolyqtyrady.
Telearnalarda, reıtıng (kórermender kórsetkishi) degen jarys bastalǵaly biraz boldy.. Sondyqtan bastapqyda «tanymal ánshi», «tanymal syqaqshy», kúlki teatrlary men án jarystaryda baq synaǵan telearnalar keıin negizinen Reseı telearnalarynyń tok-shoýlaryn qazaqshalap jarysyp ketti. Halyqtyń sanasy ýlanyp, jastardyń tárbıesine keri áseri bolady eken dep jatqan eshqaısysy joq. Jastardyń kýmırleri – kúldirgishter, asabalar, yńyldap án aıtatyndar. Osylar qoǵamdy rýhanı azdyrǵannan basqa, ne haıyr ákeledi?
Rýhanı tejegish rolin ataqaratyn din qundylyqtary men otbasy qundylyqtaryn artta qalǵan orta ǵasyr dep jarapazandaǵan aqparat quraldary, eldiń nıetin maqtanympazdyqqa, paıdasy shamaly ánshiler men toısúıer qaýym dep masattandyrdy. Otansúıgishtik, syılastyq, baýyrmashyldyq pen meıirimdilikke tárbıeleıtin rýhanı baǵdarlamalar shektelip, qantógis, qııanat, zorlyq, jynystyq qatynas taqyryptary tárizdi, qoǵamdy ishteı azdyratyn tok-shoýlar aqparat quraldaryn basyp ketti. Mektepterdegi oramal kúresi búkil mekemelerge aýysyp, «arabqul», «mambet» dep jekkórinishti kórsete otyryp, eldi rýhanı azǵyndyqqa tejegishsiz apara jatyr.
Mektepter men oqý oryndaryna, adamgershildik pen meıirimdilikti, ata-anany qurmetteýdi aıtatyn din ustazdaryn kirgizbeı, dinı saýatsydyq vakýýmy qalyptasty. Alaıda, radıkaldyq ıdeologııany taratýdyń túrli tehnologııalaryn jetik meńgergen keri aǵymdarǵa keregi osy eken, aqparattyq keńistik arqyly jastardy «bilimderimen» tańqaldyrrǵan «ınternet ustazdar» óz áreketterin qarqyndy jalǵastyrýda.
Kerisinshe, zaıyrly oqý oryndaryndaǵy dintaný mamandyǵyndaǵy stýdentter, dindi tek qana taný turǵysynan oqyǵannan keıin, maman retinde óte álsiz. Sondyqtan da, jat ıdeologııanyń aldyn alý, jalǵan kózqarastan qaıtarý baǵytyna qanshama qarjy bólgenimen, sany artyp barady dep, qosymsha qarajat suraı bergennen ary jumys nátıjesiz. Radıkaldyq kózqarasty ustanýshylar, oǵan adasyp barǵandar, esh mánin uqpaı, durysy osy eken dep júrgender qanshama? Olardyń jalpy sany 20 myń dep topshalaı salǵan aqparat, qańtarda qanshama dúrbeleńge saldy.
Dinı oqý oryndaryn támamdaǵan mamandardyń qoǵammen jumys jasaýlaryna zaıyrlyly bilim jetispeıdi. Ol oqý oryndaryna, mektepti jaqsy jáne úzdik bitirgender bara bermeıtindikten, jalpy bilim deńgeıi men dúnıetanymy, qazirgi zaman talabynan qalysta syńaıly.
Bul salada, burynda syrttan baqylap jumys jasaıtyn qaýipsizdik sala qyzmetkerleri, arnaıy ıdeolog jáne teolog mamany retinde bilim almaı, ózderi basqaryp ketkendikten, máseleni sheshe almaıtyn sózsiz. Medıına qyzmetkeleri tárizdi, arnaıy bilim men aýrýhanaǵa baryp tájirıbeden ótpegen maman, aýrýdy emdeı almaıtyny tárizdi, arnaıy bilimge qosa, meshitke baryp, bes paryzdy uǵynyp, dinı qyzmetkerlermen kúndelikti qastarynan tabylmasa, is júrmeıdi.
Sondyqtan, din isteri basqarmalaryn, burynǵydaı ishki saıasatttyń bir bólimi retinde qaıta qosyp, rýhanı tárbıe jumystaryn qolǵa alý qajet dep sanaımyn.
Tájirıbe kórsetkendeı, bul máselege rýhanı dert dep qarap, medıına salasy sııaqty, tándi dertke shaldyqtyratyn negizgi sebebin aıqyndap alý kerek. Dárigerler: ne tamaq ishtiń, qyzmetiń qandaı orta, jaıaý qansha júresiń, densaýlyqqa paıdaly qandaı amaldar jasaısyń?, - degen saýaldardan bastaıdy. Sonan soń baryp, dıagnoz qoıyp, emdeý bastalady.
Jat ıdeolgııa men rýhanı azǵyndaýdyń túbiri bir – óner, salt-dástúr, bilim men mádenıet, ádep pen ıman taqyryptary joq jerge, árıne qandaı túrli aǵym bolsyn kele beredi.
Osynshama, belýaryna deıin rýhanı jupyndyqqa batyp otyrǵan qoǵamdy birden dóńgeletip alyp ketemizdeý qıyn. Jemqorlyq pen dúnıequmarlyq, azǵyndyq pen masampazdyq, ysyrapshyldyq pen mansapqorlyq tamyry tereńge ketkendikten, bul rýhanı azǵyndyqty ketirip, qarama – qarsy betke ótý úshin, jastardan bastap qaıta tárbıe qajet. Adamgershildik, meıirimdilik, janashyrlyq, baýyrmashyldyq, bilimpazdyqqa umtylý úshin, ony atqarar jas býyn, shákirtter tárbıeleý kerek.
El bolashaǵy jastarda desek, sol eldiń tutqasyn qolyna alatyn, baǵyt pen baǵdaryn aıqyndap, qoǵamdy artynan erite alatyn, dúnıetanymy keń, ultjandy azamattardy búginde daıarlaýymyz qajet. Ekonomıka qansha damyǵanmen, qoǵamnyń rýhanı bolmysy quldyrasa, qandaı alyp memleket bolsa da ol kúıreıdi. Eldigimizdi saqtaıyq, aǵaıyn.
Mırhat Madııarov – tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, qoǵamtanýshy, dintanýshy, sarapshy.
Almaty. Qarasha, 2022j.
"Adyrna" ulttyq portaly
