اتا ءتىلدى عىلىم، تەحنيكا، تەحنولوگيا، گۋمانيتارلىق سالالارىنا ەنگىزەيىك!
1.ەكستەنسيۆتى جولدىڭ وتىزجىلدىق ناتيجەسى جانە ەرتەڭگى كۇندەر... XXI عاسىردا 60 ميلليوندى ەل بولۋىمىز كەرەك! رۋحاني- اقپاراتتىق ەگەمەندىگىمىزدى قۋاتتايىق!
مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىنىڭ ءوسۋى ەكستەنسيۆتىك دامۋ جولىندا قازاق دەگەن ۇلتىمىزدىڭ ەلىمىزدە سانى وسكەنىنەن، جالپى تۇرعىننىڭ اراسىندا ۇلەسى جەتپىس پايىزعا جەتكەنىنەن، قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەر سانى باسىمداۋ بولعانىنان. شۇكىر.
بىراق بۇل جولدىڭ بۇگىن تىعىرىققا تىرەلىپ بارا جاتقانىن دا انىق كورەمىز. اتا ءتىلىمىزدىڭ باسقا ۇلتتار اراسىندا ابىرويى الىدە ازداۋلاۋ، قازاقتىڭ دا كوبىسى ءومىر بويى باسقا تىلدە سويلەپ، ويلاپ، وقىپ، جازىپ كەلەدى دە اتا تىلگە كوشۋىن ويلاسا دا كوشە المايدى – جۇمىسىندا باسقا ءتىلسىز جۇرە المايسىڭ، ءوندىرىستىڭ ءبارى تۇرىپ قالادى!.. قازىر قازاق تىلدىلەردىڭ ءبىرازى بالالارىن باسقا تىلدەردە (ورىسشا، اعىلشىنشا) وقۋعا بەرۋى دە ماجبۇرلىكتەن عوي. سەبەبى – ەڭ وزىق عىلىمي-تەحنيكالىق-تەحنولوگيالىق سالالاردا قازاق ءتىلىنىڭ ءىزى دە، ءيىسى دە ءالى جوق!..
مامان بولعىسى كەلسە ءار ادام ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدە تۇرىپ وزگە تىلدە وقيدى – كوپ سالالاردا قازاق تىلىندە وقۋ جوق!.. سودان وتىز جىلدا ءبىر دە قازاق نوبەل لاۋرەاتى بولا الماعانى دا ما، عىلىم، تەحنيكا، تەحنولوگيا سالالارىندا، گۋمانيتارلىق سالالاردا بولسىن! بىرىنشىلەر پروگرەسستى كوتەرەتىندەر، گۋمانيتاريلار-اۋ ەلدىڭ رۋحىن، ساناسىن، اقپاراتتى ەگەمەندىگىن كوتەرەتىن توپتار. وعان قوسا الەمنەن ارتتا قالۋ سەبەبى كادر ماسەلەسى، عالىمنىڭ ايلىعى بانكتىڭ كۇزەتۋشىسىنىكىنەن دە از، ونەرتاپقىشتار كەرەك ەمەس، جازۋشىعا ءبىر تىين دا كىتاپ جازعان ەڭبەگىنە تولەنبەسە – قانداي پروگرەسس پەن وزىقتىقتى سۇرايسىڭ؟ وزىق سالالاردا ءومىر بويى باسقا تىلدە سويلەۋىنىڭ ماجبۇرلىگىن بىلەتىندەر قازاق تىلىنە جاقىنداي ما؟ وزىق سالالاردا ىستەيتىن قازاق تىلدىلەردىڭ وزدەرىنە دە تۋعان ءتىلى تەك ءۇي تىلىنە اينالعانى-اي!!!
جاپونيادا ميللياردەر اراسىندا ەكىنشى ورىن الاتىندار – جازۋشىلار، جاپون حالقى كىتاپ كوپ وقيدى دا، كوپ جازادى دا، ەكونوميكا-عىلىم-تەحنولوگيا جاعىنان دا وزىق ەلدەرىنىڭ قاتارىندا. باسەكەلەستىككە جارامايتىن تىلدەردىڭ ءبىرازى XXI عاسىردا جويىلۋدا، تاعى كوبىسى توقىراۋ كيىمىن كيىپ سولارعا جاقىنداۋدا! ءبىلىم، عىلىم، تەحنولوگياسى تولى تىلدەردى بۇكىل الەم جاتتاپ جاتىر-اۋ، مىسالى اعىلشىن ءتىلىن...
ەندى بىزدەگى ءتىل ماسەلەسىنىڭ ءۇش قىرىنا جاقىنداۋ قاراساق: پروگرەسستىڭ وزىق سالالارى، رۋحاني-اقپاراتتىق ەگەمەندىك، دەموگرافيا (تىلدىك ورتا ءرولى)...
1991 جىلى ەل تۇرعىندارىنىڭ تەك 39% قازاق قۇراعان، ۇلتىمىز ءورىستىلدى ورتانىڭ قورشاۋىندا بولدى. قازىرگى 70%-دىقتا تۇرىپ قالماي، وسە بەرۋ كەرەك ەكەن دەيمىز. جانە ەلىمىزدە 19 ميلليون تۇرعىنىمىز بار بولسا، كەلەسى وتىز جىلدا 30 ميلليوننان اسىپ، تاعىدا وتىز جىل وتكەندە 45 ميلليوندى بولىپ، وسى عاسىر بىتكەنشە 60 ميلليونعا جەتۋ كەرەك. سوندا عانا حالىق سانىنان ەۋروپالىق فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، يتاليا، يسپانيا قاتارلاىنا قوسىلامىز. 85 – 90%-دى قازاقى ءتىلدى ورتا اتا ءتىلىمىزدىڭ ساقتالۋىنا ەكستەنسيۆتىك تۇردەگى كەپىل بولىپ قالار.
بىراق بۇگىنگى شاقتاعى قوعامنىڭ ءورىستىلدى ورتادان قازاقتىلدى ورتاعا ءوتۋى وتە ويلاستىرۋلى، ساقتى، ەپتى بولۋ كەرەك. بۇ جەردە كەشە عانا قازاق تىلىندە سويلەمەگەن، بۇگىن سويلەۋ باستاۋىنا ۇمتىلعان ەلىمىزدىڭ ءار ازاماتىنا قازاقى ورتا كومەك بەرۋ كەرەك. مىسالى، بريتانيادا، اقش-تا اعىلشىن تىلىندە سويلەۋگە ۇيرەنىپ جاتقان كىسىگە ەشكىم كۋلمەيدى، سەنىڭ اكتسەنتىڭ دۇرىس ەمەس دەپ! قۋانادى – اعىلشىن ءتىلىنىڭ بۇكىل الەمگە جايىلعانىنا!.. بىزدە شە باسقاشا: وزدەرىنىڭ قولىنان دىم كەلمەيتىن كەيبىرەۋلەرىمىز «انە، اناۋ قازاقشا دۇرىس سويلەۋگە دە ۇيرەنبەگەن!» دەسە ۇيرەنگىسى كەلەتىندەردىڭ جولىن كەسەمىز... قاراساڭ سول كۇلكىشىل اۋىلدا قازاقى ورتادا ءوستى عوي - ءتىل وعان ءوزى كەلدى! ءتىلدىڭ ناعىز پاتريوتتارى باسقالار دا ءتىلىمىزدى ءبىلسىن دەپ - ولارعا كومەك بەرۋ كەرەك، جىلى سوزبەن، ىقىلاسپەن. بۇل سوزدەردى پراكتيكالىق تۇردە ايتىپ وتىرمىن، ءوزىم ون سەگىز جىل اۋداندىق قازاق-تاتار مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ توراعاسى بولدىم، ەليۋ جىل باسقا تىلدە سويلەپ، مىنە، اتا تىلدە ماقالا جازىپ وتىرمىن. تىلگە ۇيرەنۋ وڭاي ەمەس، بىراق ىنتاڭ مەن جىگەرىڭ بولسا – ۇيرەنەسىڭ! بۇنى ايتىپ وتىرعانىم – الداعى ۇسىنىستارىما دايىندىق، وقىرمان ءبىلسىن دەپ، تاجىريبەسى بار ادامنىڭ سوزدەرى ەكەنىن...
ەكىنشى قىرعا كوشسەك، ءتىلدىڭ تولىق دامۋىنا قازىر رۋحاني-اقپاراتتىق ەگەمەندىكتى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك - گۋمانيتاريلارسىز حالقىڭدى تاباندى قىلا المايسىڭ. اتا ءتىل - تاباندىلىقتىڭ ءبىر بەلگىسى.
وتكەن گەنيلارىمىزدىڭ ءبىرى مايقىنىڭ ايتقانى بار: "حان ءادىل بولسا باسىنان باعى تايمايدى، حالىق تاباندى بولسا قارا جەردەن كەمە جۇرگىزەدى"!.. قازىر باقتىڭ تايۋ جاققا جىلجۋلارىن دا، تابانسىزدىقتىڭ دا ىمدارىن كورۋدەمىز – جاعدايدى دۇرىستاۋ كەرەك، كۇش سالىپ. ەندى وزىق سالالارعا قاراساق...
2.XXI عىلىمي-تەحنولوگيالىق عاسىردىڭ ينتەنسيۆتى جولى مىنە:
ار عىلىمي-تەحنيكالىق-تەحنولوگيالىق سالادا اتا ءتىلدى جاقسى بىلەتىن مامانداردىڭ باسىن قوسىپ، عالىم-لينگۆيستەرمەن كۇشەيتىپ، ءتورت-بەس جىلدا قازاق تىلدە تەرمينولوگيا جاساۋ كەرەك! وقۋلىقتاردى جازىپ، سالالىق جۋرنالداردى اشىپ، قازاق تىلىندەگى كىتاپ، ت.ب. ماتەريالداردى جيناپ سالالىق اقپارات قورلاردى ىسكە كىرگىزۋ، قازاق تىلىندە مامانداردى وقىتۋدى باستاۋ. وسىلاي ىرگە سالىپ ءبار وزىق سالالاردى قازاقىلاۋ – جاڭا قازاقستانىمىزدىڭ كەرەك ىستەرىندە العاشقى قادامدارىنىڭ ءبىرى بولسىن.
3.قاسيەتتى بۇل ءىستىڭ العاشقى قادامىن ومىرگە ەنگىزۋ:
بىرىنشى. ەڭ بيىك اكىمشىلىكتە بۇل ءىستى ۇنەمى العا جىلجىتىپ وتىراتىن تالانتتى بەلسەندىلەر كەرەك.
ەكىنشى. ۇكىمەتتە بۇل ءىستى ۇيىمداستىرىپ، ومىرگە ەنگىزەتىن ارنايى كوميتەت كەرەك. ويعا، ىسكە جالقاۋلاردى وندا جاقىنداتپاۋ - ەڭ باستىسى. تەك ءىس، ناتيجە ءار ادامنىڭ كاسىپتىك باعاسى. بۇرىنعى جالقاۋلىق، ىنتاسىزدىق، جاۋاپسىزدىق كاپيتۋلياتسيادان وتىز جىلدىڭ كوپتەگەن باستامالارى بوس اڭگىمەگە اينالدى. ال، جەمىستى سالالارعا قاراساڭ، سو سالالاردىڭ باسىندا تالانتتى ەڭبەكشىل پروگرەسسيۆتىك يدەيالارى بار تۇلعالار بولدى. مىسالى، حالىقارارالىق سالادا بۇگىنگى كوسەمىمىز، دەموگرافيادا يدەيالاردى بەرىپ تۇرعان دەموگرافيا مامانى ماقاش ءتاتىموۆ بولدى. بىراق 2012 جىلدان باستاپ دەموگرافيالىق تالپىنىستا ورالماندارىمىزدىڭ ۇلەستەرى باسىلدى، قانداستارىمىزدى كەلتىرەتىن كەڭ قاقپا جابىلدى، تار تەسىكتەن كوبىسى وتە المايدى-اۋ... وسى مىسالدا كورگەنىمىزدەي، كەڭ دۇنيەنى تار قىلمايىق، ەلىمىزدى، ۇلتىمىزدى الەمنىڭ ارتىندا قالدىرعان ستاتيكانى ۇمىتىپ، اق پەيىلمەن قازاق انالارى ۇنەمى تۋىپ جاتقان تالانت-گەنيلەرىمىزگە ديناميكالىق جول اشايىق.
ءۇشىنشى. ءىستى قارجىلاۋعا مەملەكەتتىك جانە ازاماتتىق ءادىس. 162 بەلگىلى قالتالى، ۇيىمداستىرۋشى قابىلەتتەرى جەتكىلىكتى، ازاماتتارىمىز 162 ماماندىققا اتا ءتىلدى ەنگىزۋگە بار كۇشىمەن ۇلەس قوسسا - ۇلتتىق سالىقتى ءبىراز جاعىنان ورىندادى دەۋگە بولادى. ەڭ ناتيجەلىلەرگە ماراپات ايالماي بەرىلسىن – مۇنداي مۇمكىندىكتەن قاشاتىن ادام بولماس. التىن ارىپپەن جازىلسىن: «ۇشقىش-كوسموناۆتيكا سالاسىن قازاقىلاعان مىناۋلار...» دەپ، «پروگرامميروۆانيە سالاسىن قازاقىلاعان مىناۋلار...» دەپ، ءبار سالادا العاشقىلاردىڭ اتى قالسىن.
ءتورتىنشى. جۇمىس اشىق تۇردە بولىپ، التى اي سايىن ناتيجەلەرى قارالىپ، تەلەديدار ارقىلى كوميتەت باستىعى مەن سالالىق ورىنداۋشىلار تەلەديدارمەن حالىققا اقپارات، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرسىن: ءبىر كۇن، تاڭنىڭ توعىز ساعاتىنان كەشكى التىعا دەيىن. وسىلاي ءار جىل وتكەن سايىن تەلەديداردا پرەمەر-مينيستر مەن وسى ىسكە جاۋاپتى ورىنباسارى حالىققا بۇل ىسكە قاتىستى ەسەپ بەرىپ تۇرسىن.
بەسىنشى. جۇمىستى بيىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ بىرىنەن باستاۋ: كوميتەتتى ۇيىمداستىرۋ، جوسپاردىڭ سحەمالارىن، كادرلاردى بەلگىلەۋ، ىسكە كىرگىزۋ، تالانتتاردى توپشىلاۋ، وفلاين دا، ون لاين دا، پروتسەسستىڭ جۇرۋىمەن ىسكەرلەر قوسىلا بەرەدى، تەك كەدەرگىلەرگە بەرىسپەي ۇنەمى العا جىلجىپ تۇرۋ كەرەك. تەرمينولوگيالاۋ پروبلەماسىن كوتەرىپ جۇرگەن لينگۆيستەردى ءبارى بىلەدى، ەندى تەك تالانتتى، قۋاتتى، ەڭبەكشىل، ناتيجەلىل، ۇيىمداستىرۋشى بەلسەندىلەر كەرەك جانە كوزدەرىنەن وت جانىپ تۇرعان قوعامدىق ۇيىمداستىرۋشىلار-بەلسەندىلەر، جۋرناليستەر – شامىمىز سونبەس ءۇشىن. ءار قۇرىلتايدا وسى ءىستىڭ جاعدايى تۋرالى اقپارات بەرىلىپ تۇرسىن. ەشكىممەن ۇرىسپاي، بيلىك پەن حالىقتىڭ كۇشىمەن كەرەك ءىستى العا جىلجىتۋدىڭ مۇمكىندىگى بار – 99%-دى مۇمكىندىك. ال، قارسىلىقتى ءبىر پايىز – ول نە؟ ەنجارلىق، جالقاۋلىق، كەرەك جەردە كەرەك ەمەس ارامتاماقتاردىڭ وتىرعانىنان. كىشكەنتاي قۇمالاق ءبىر بوشكى مايىڭدى بۇزىپ تاستايدى...
التىنشى. وسى ۇسىنىسپەن ەلىمىزدىڭ ءار ازاماتىنا ايتاتىنىم: جاڭا قازاقستاندى تەك ءوزىمىز قۇرا الامىز. سونىڭ ىشىندە ايتىپ وتىرعان قاسيەتتى ءىستى تەك ءوزىمىز كوتەرەمىز. قولىمىزدان كەلگەنىن ىستەيىك.
جەتىنشى. پرەزيدەنتىمىزگە تىلەيتىنىم: وتىز جىلدا ىستەلمەگەن ءىستى بەس جىلدا ورىندايىق! كۇشىمىز جەتەدى – ءادىلدى قازاقستانعا قادام باسۋ، اتا تىلىمىزگە ۇلت رەتىندە ادىلدىك كورسەتۋ. تاريحي تاعدىرىمىز سولاي بولدى، تەڭ جارتىسىمىز ونداعان جىلدار تۋعان تىلىمىزدە سويلەي، ويلاي، وقي، جازاي المادىق، ەندى ازات ەلىمىزدە قازاق تىلىندە سايراپ كەتۋ، وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا ءوزىمىزدىڭ ەڭبەگىمىزدىڭ ناتيجەلەرىمەن جەتۋ – ارۋاقتاردىڭ الدىندا ءبىزدىڭ ۇرپاقتىق پارىزىمىز. جىگەرى باردىڭ جولى بار دەيدى اعىلشىندار. جىگەرلى بولايىق! ماقساتتارىمىزعا جەتەيىك!
سەگىزىنشى دە پۋنكت بار: عىلىم، تەحنيكا، تەحنولوگيا سالالارىن قازاقتىلدى قىلدىق دەپ، باسقاتىلدى وبەكتتەردى جابۋعا بولمايدى – ولاردىڭ ونىمدەرى ەلىمىزگە ءالى كەرەك-اۋ!.. باسقا ءتىلدى كادرلاردىڭ تاجريبەسى ەلىمىزدىڭ التىن قورى، ءبارىمىز بىرگە ىستەپ، باسەكەلەسىپ، دوستاسىپ ورتاق ءىستى بيىك دەڭگەيلەرگە كوتەرەيىك، الداعى بۋىندارعا ەڭبەكتىڭ جەمىستەرىن جەتكىزەيىك! تالانتتى مامانداردى ەلىمىزگە تارتۋدى بىلەيىك، ولارعا بيىك دەڭگەيلەردە ءونىم بەرەتىن جاعدايلاردى جاساي ءبىلۋ كەرەك. قازاقتىلدى ماماندار اعىلشىن، ورىس تىلدەرىن جاقسى ءبىلىپ، ءبار وزىق جاڭالىقتارمەن قازاقى اقپارات قورلارىن ۇنەمى تولتىرىپ تۇرۋ كەرەك.
توعىزىنشى. وسى ەكى-ءۇش كۇن بۇرىن بوكسشى ايدوس ءىنىمىز كۋبالىق بوكسشىدان ۇتىلىپ، قازىر كومادا جاتىر. ءىنىمىز كۇشتى، نامىستى، بەرىسپەيتىن، ەشتەڭەگە قاراماي العا ۇمتىلاتىن قايسار جىگىت، بىراق كۋبالىق بوكسشىنىڭ تەحنيكالىق شەبەرلىگى بيىكتەۋ بولدى. الەمدىك باسەكەلەستىكتە ءبار جاعىنان دەڭگەيى بيىكتەۋلەر جەڭەدى. سونى ۇمىتپايىق، اعايىن! العا جۇرۋگە تىرىسايىق.
تورەعالي قازيەۆ. جازۋشى، زەرتتەۋشى.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا ارنالعان ورىس تىلىندە شىققان جەتى كىتاپتىڭ اۆتورى. قازىر اتا تىلدە «قازاق ناما» كىتابى جازىلۋدا. وسى كىتاپتىڭ «قارتقازاق» دەگەن ءبىرىنشى ءبولىمى جارىققا شىقتى – جاقىندا كىتاپ دۇكەندەرىندە بولادى. اۆتور 2018 جىلى قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان، بوكەنباي باتىردىڭ مەدالىمەن، ت.ب.
اقتوبە. 08.11.2022 جىل
ەسكەرتۋ: «اتا» ۇعىمىنىڭ كۇش-قۋاتى، مىقتىلىعى كوبىرەك دەپ، قاسيەتتى «انا» ۇعىمىنىڭ نازىكتىگى بولعاسىن، ومىردەگى كۇرەستىڭ العى شەپتەرىنە «اتا» ۇعىمىن قويا بىلەيىك. ءتىلىمىزدىڭ سوزدەرىن ابىز اتالارىمىز بەردى. قازاق ءتىلىنىڭ الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اتالىعى بار ەكەنىن دە ۇمىتپايىق. ازات ەلدە اتا ءتىلدى ۇمىتۋعا بولماس، تىلىمىزدە بابالاردىڭ تاجىريبەسى، وسيەتتەرى، مورالدىق-ەتيكالىق ەرەجەلەرى. جەر بەتىندەگى ءار ادام تۋرالى اق كوڭىلدى ءوزىمىز ايتامىز عوي: «ول دا ادام بالاسى!» دەپ. بۇل سوزدەر ادامزاتتىڭ ءبىر ۇيادان شىققانىن كورسەتەدى.
«ارمىسىز؟» دەپ امانداسادى-اۋ قازاكەڭ.
«ارمىز! بارمىز!» دەپ جاۋاپ بەرەدى.
دانالىقتىڭ بەلگىسى.
