بيىل بەلگىلى جازۋشى، ۇلى ابايدى كۇللى دۇنيەگە تانىتقان مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ 125 جاسقا تولدى. اباي تۋرالى مالىمەتتەردى جىلدار بويى جيناپ، ونىڭ ۇلاعاتتى سوزدەرىن، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ناسيحاتتاپ وتكەن مۇحتار شوعى بيىك، ءدۇيىم ەل تانىعان كلاسسيك جازۋشى بولدى. مۇحتار ومارحانۇلى تۋىپ، وسكەن جەرى سەمەي ءوڭىرى، اباي شىققان ورتادان ءتالىم-تاربيە الىپ، ونىڭ دانادىق سوزدەرىنەن ءنار العان.
كەڭەستىك جۇيە ورناعاننان كەيىن اۋەزوۆ سەنىمسىزدەردىڭ قاتارىنا ىلىگىپ، قۋعىندالا باستادى. مۇحتاردىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ ۇكىمەت ورىندارىنا جاقپادى. وعان دەگەن سەنىمسىزدىكتىڭ باسى الاش قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىسىپ، ۇلت زيالىلارىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى يدەياسىنا قولداۋ كورسەتۋى بولاتىن.
مۇحتاردىڭ ءومىر جولدارى ءاليحان باستاعان الاش قوزعالىسىمەن تىعىز بايلانىستى. ونىڭ الاش ازاماتتارىمەن ارا-قاتىناسى 1914-1919 جىلدار باستاۋ الادى. 1909-1914 جىلدار ارالىعىندا سەمەيدەگى قالالىق بەس كلاستىق ورىس مەكتەبىندە، ودان كەيىن 1915-1919 جىلدارى وقىتۋشىلار سەمينارياسىندا وقىعان كەزىندە قازاقتىڭ قايماعى اتانعان ۇلت زيالىلارىمەن ەتەنە ارالاسىپ، ولاردىڭ بارلىق ءىس-شارالارىنا قولداۋ كورسەتكەن ەدى.
جاس مۇحتار مۇشە بولعان «جانار»، «جاردەم»، «تالاپ» سياقتى ۇيىمدارىنىڭ باسىندا الاشتىڭ بەلگىلى زيالىلارى تۇردى. بۇل ۇيىمدار قازاق جاستارىن اعارتۋشىلىققا، عىلىمعا، مادەنيەتكە قاراي جەتەلەدى. ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.بوشتاەۆ سىندى الاششىل قايراتكەرلەردىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعان مۇحتار الاش يدەياسىن بەرىك ۇستانىپ، قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا قارىمدى قالامىمەن قىزمەت ەتتى.
قالامگەردىڭ «الاش» پارتياسىمەن تىعىز بايلانىستىلىعى پارتيانىڭ ورگانى بولعان «سارىارقا»، «الاش»، «اباي» سىندى باسىلىمداردا جارىق كورگەن ماقالالارىمەن ايقىن. ونىڭ جاريالانعان ماقالالارى قوعامدىق-ساياسي، مادەني-الەۋمەتتىك تاقىرىپتاردى قامتىدى. الاش يدەياسىمەن قارۋلانعان جاس مۇحتار الاشوردانىڭ قولعا العان ماسەلەلەرىن قۋاتتادى جانە ونى قولدايتىندىعىن جيىنداردا سويلەگەن سوزدەرىندە ايقىن ءبىلدىردى. حح عاسىردىڭ 20 جىلىنىڭ باسىندا-اق ول ەل تاعدىرىنا قاتىستى باسپاسوزگە قازاق ازاماتتارىنا، زيالىلارىنا وي سالارلىق بىرنەشە ماقالالار جاريالادى. «قازاق وقىعاندارىنا اشىق حات» دەپ اتالعان ماقالاسىندا ەل بولاشاعى جولىندا بۇعىپ جاتپاي، ءار جاققا تارتپاي، قاشپاي بىرلەسە، بەل بۋا قىزمەت ىستەۋ كەرەكتىگىن كوتەردى. مۇحتار قازاقتىڭ كۇيىنە كۇڭىرەندى. «قازىرگى قازاق كۇيى» ماقالاسىندا ەلدى قاراڭعىدان العا سۇيرەيتىن قازاق وقىعاندارى، زيالىلارى ەكەندىگىن باسا كورسەتە، ولارعا سەنىمدىلىك تانىتتى، سۇيەندى. مىسال رەتىندە جاپونيا، رەسەي، گەرمانيا، انگلياداي ەلدەردى اۋىر كۇيىنەن وسى وقىعانداردىڭ الىپ شىعىپ، العا جەتەلەگەندىگىن باسا ايتىپ، جول كورسەتەتىن دە، باعىت بەرەتىن دە وقىعاندار، ەل زيالىلارى ەكەندكتەرىن ەستەرىنە سالدى.
مۇحتار ءاليحانداي الاشتىڭ كوشباسشىسى تۇرعان قازاق ينتەلليگەنتسياسىنا ءۇمىت ارتتى. ەل تۇزەلىپ، ونەرلى جۇرتقا اينالسا دەگەن ۇمىتپەن كاسىپ قىلىپ، زاۋىت، فابريكا سالىپ، شارۋاشىلىقتى جوندەپ، ەگىن ەگىپ، وڭالىپ، جۇرت قاتارىنا ىلىكسە دەگەن ويدا بولدى. وعان كەدەرگى كەلتىرەر كەرەعار، ەنجار مىنەزدەردى سىنادى، ولاردان ارىلۋدىڭ جولىن ىزدەدى.
مۇحتاردىڭ الاش يدەياسىن قولداۋى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن بىرگە «اباي» جۋرنالىن شىعارىپ، ۇلتتىق بىرلىكتى، ۇلتتىق رۋحتى تاريحي تۇلعانى ناسيحاتتاۋدان باستاۋىنان كورۋگە بولادى. بۇل باسىلىمدا ونىڭ ءوز ماقالالارى، اۋدارمالارى جارىق كورگەن. عىلىمدى پروگرەسس جولىنا پايدالانۋ قاجەتتىگى تۋرالى «عىلىم»، «عىلىم ءتىلى»، ۇلت مادەنيەتىن كوتەرۋگە ارنالعان «مادەنيەت ءھام ۇلت»، «مادەنيەتكە قاي كاسىپ جۋىق»، وقۋ-اعارتۋدا «وقۋ ءادىسى» جانە تاعى دا باسقا وزەكتى تاقىرىپتارعا ارنالعان وننان اسا ماقالالارىنىڭ «اباي» جۋرالىندا جاريالانۋى، ونىڭ سول كەزدەردەگى اعا بۋىن وكىلدەرىمەن ءجيى كەزدەسىپ، ولاردىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرىن كەڭ ناسيحاتتاۋدىڭ ءبىر ۇشى دەپ تانۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە بوزبالا مۇحتار اينالادا بولىپ جاتقان وقيعالاردى باعدارلاي، الەۋمەتتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە جاڭا سەرپىن ەڭگىزىپ، ۇلت مۇددەسى جولىندا قىزمەت ەتۋدە جاستاردى تارتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىندى. قازاق جاستارىن، ايەلدەردى وقۋعا، قوعام جۇمىستارعا تارتۋ، مادەني ءىس-شارالارعا جۇمىلدىرۋدى قۇپتادى. سوندىقتان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆپەن بىرلەسە ۇيىمداستىرعان وسى «اباي» جۋرنالىندا جاستاردىڭ قوعام ومىرىنە ەتەنە ارالاسىپ، ەلدىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسۋعا بىرلەسە اتتانۋعا شاقىرۋىنىڭ سەبەبى دە سول.
ول ەسكى پاتشالىق جۇيەنىڭ قۇلاپ، جاڭا ورناعان كەڭەستىك (بولشەۆيكتىك) بيلىكتەن كوپ ءۇمىت كۇتتى. الاش قايراتكەرىلەرىنە ۇكىمەت تاراپىنان كەشىرىم جاريالانىپ، ولاردى كەڭەستىك قىزمەتكە تارتىلۋىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دامۋىندا ەرەكشە وزگەرىستەرگە اكەلەدى دەگەن سەنىمدە بولدى. ءوزى دە كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا ءوتىپ، جاڭا وكىمەتتىڭ قىزمەتىنە بەلسەنە كىرىستى. 1919-1920 جىلدارى سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، كەيىن سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولدى. 1921 جىلى ورىنبوردا قازاق واك-ءى اپپاراتىندا قىزمەت اتقارىپ، ازامات سوعىسى جىلدارىندا، اشارشىلىق تۇسىندا قازاقتارىنىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا، مادەني دەڭگەيىن كوتەرۋگە بار كۇشىن سالدى. ءوز ءومىربايانىندا 1919 جىلدان كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىزمەتىنە ارالاسىپ، قوعامدىق قىزمەتتەرگە ارالاسقاندىعىن جازىپ وتكەن بولاتىن.
1921-1922 جىلدارى اشتىق جايلاعان كەزدە سەمەيدەگى ۇلت زيالىلارىنىڭ «اشتىقتى اۋىزدىقتاۋعا جۇمىلا كىرىسىپ، كومەك كورسەتەيىك» دەگەن باستامالارىن قولداپ، ءوزى دە بەلسەنە كىرىسىپ، اشىقپاعان سەمەي مەن اقمولا وڭىرىنەن جىلۋ جيناۋعا قاتىستى.
م. اۋەزوۆ تە «قازاق ءتىلى» گازەتىنە جاريالاعان «ەگىنگە دايىندالىڭدار» (قازاق ءتىلى، 1921,18 اقپان) دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا قازاق اۋىلدارىن وتىرىقشىلىققا تارتۋ، ەگىنشىلىك كاسىپپەن شۇعىلدانۋ، وعان جاسالىپ وتىرعان جەڭىلدىكتەر مەن ونى پايدالانۋدىڭ جولدارى تۋرالى ماسەلەنى كوتەرە وتىرىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەر ساياساتىنىڭ ءمانىن تۇسىندىرۋگە تىرىستى. بۇل ساياساتتى قازاقتاردىڭ ءتيىمدى تۇردە جۇزەگە اسىرۋدىڭ قاجەتتىگىن ايتا، 1920-1921 جىلدارداعى قۋاڭشىلىقتىڭ كەسىرىنەن ءتونىپ كەلە جاتقان اشارشىلىق قاۋپىنەن ساقتاندىردى.
مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ رەسپۋبليكاداعى اشتىقتى اۋىزدىقتاۋعا بەلسەنە قاتىسقاندىعىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەيدى. ول 1921 جىلى ورىنبوردا قازاق واك-ءى اپپاراتىندا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزىندە اشتىقتى اۋىزدىقتاۋ ماسەلەسىنە قاتىستى وتكىزىلگەن ماجىلىستەرگە، كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ، اشتىقپەن كۇرەس جولدارىنا قاتىستى ۇسىنىستارىن بىلدىرگەن. 1921 جىلدىڭ قازانىنداعى قازاق واك-ءتىڭ جانىنان قۇرىلعان اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ توتەنشە كوميسسيانىڭ قۇرامىندا بولىپ، ءا.دوسوۆپەن بىرگە سەمەيگە ىسساپاعا جىبەرىلىپ، ەلگە ازىق-تۇلىك، مال جينادى، كووپەراتيۆتەر، نەسيە الۋدى ۇيىمداستىردى. ول 10 جەلتوقساندا ءا. جانگەلديننىڭ توراعالىعى، ءا. ناقىمجاننىڭ حاتشىلىعىمەن وتكەن قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جيىنىندا اشكوم ۇيىمدارىنىڭ كومەگى ءالى دە بولسا قازاقتىڭ شالعاي جاتقان اۋداندارىنا جەتپەي جاتقاندىعىن ايتا وتىرىپ، ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرىن اتادى. ونىڭ ءبىرىنشىسى، ءالى دە بولسا اشىققان الىس اۋدانداردا جۇمىسشى كۇشىنىڭ جەتىسپەۋى بولسا، ەكىنشىسى، اشىققان قازاقتار جەكەلەنگەن باسشىلىقسىز مەملەكەتتەن بولىنگەن ۇلەستى الا الماۋى. ءۇشىنشىسى، جەرگىلىكتى اشكومنىڭ ۇيىمدارى جاقىن ماڭايداعى اۋىلداردى، قالا، سەلولارداعى اشتارعا عانا كومەك قولدارىن سوزۋى. ازىقتىڭ جوقتىعىنان تۇرعىلىقتى حالىق كورتىشقان، مالدىڭ ولەكسەسىمەن، ۇساق جاندىكتەرمەن قورەكتەنە باستاۋىنان ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ شىعىپ جاتقاندىعىن باسا ايتتى.
م. اۋەزوۆتىڭ بايانداماسىنان كەيىن جيىندا تەز ارادا اشىعىپ جاتقان شالعايداعى دالا اۋداندارىن كومەك قولدارىن سوزۋ جۇمىسى سول وڭىردەگى اشكومدەرگە مىندەتتەلىپ، وسى ءىستىڭ العا جىلجۋىنا بارلىق پارتيالىق، كاسىپوداق ۇيىمدارى مەن ءباسپاسوزدى تارتۋ، ولاردىڭ جۇمىسىن تەكسەرۋگە ارناي وكىلدەر جىبەرۋ جونىندە قاۋلى قابىلداندى. س. مەڭدەشەۆ پەن م. اۋەزوۆكە اشىققان وڭىرلەرگە كومەك ۇيىمداستىرۋ جۇكتەلىندى. ماسەلەن، ورتالىقتان قوستانايدان شالعاي جاتقان تورعاي اۋدانىنا ازىق-تۇلىك جەتكىزۋدى، گۋرەۆ اۋدانىنادا ازىق-تۇلىك تاراتۋعا ەش مۇمكىنشىلىك بولماعاندىقتان ورتالىقتان گۋرەۆ پەن استراحاننىڭ بالىعىن تاراتۋعا رۇقسات سۇراۋ، سونىمەن بىرگە گۋرەۆ پەن ورال گۋبەرنيالارىن بالىق اۋلاۋعا قاجەتتى قۇرالدارمەن قامتاماسىز ەتىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ەركىن تۇردە بالىق اۋلاۋعا رۇقسات بەرۋدى تەز ارادا شەشۋ دە مىندەتتەلىندى. وسى جيىن بارىسىندا قۇرامىندا م. اۋەزوۆ، الىبەكوۆ، المانوۆ، ا. بايتۇرسىنۇلى، ا. كەنجين بار كوميسسيا قۇرىلدى.
19-27 اقپاندا ورىنبوردا بولعان قىرعىز (قازاق) وبلىستىق ەكىنشى كونفەرەنتسياسىندا مۇحتار ومارحانۇلى اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ جۇمىسىن سىنعا الىپ، وكىلدەر جۇيەسىن قۇرۋدى ۇسىندى. قازاقتارعا كومەكتى ورىستارمەن بىردەي مولشەردە بەرۋدى، قازاق پەن ورىس وكىلدەرىن جەكە قۇرۋدى ۇسىندى. الايدا كونفەرەنتسيا ونىڭ بۇل ۇسىنىسىن قابىل المادى. دەگەنمەن ونىڭ كومەك بولگەن كەزدە قازاق، ورىس اشىققاندارىنا بىردەي تاماق بەرۋ تۋراسىنداعى پىكىرىن نايمانعوجاەۆ قولدادى. ول سونىمەن قاتار تەرەحودتىڭ «پوۆولجەدە عانا اشتىق، قازاق رەسپۋبليكاسىندا جوق، قازاقستان تۇرعىندارى تۋرالى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەن سوزىنە قارسى شىعادى. قاراپ وتىرساق، مۇحتارمەن بىرگە قازاق قوعامىنا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋدە الاش قوزعالىسىنىڭ بەلدى قايراتكەرلەرى ا. بايتۇرسىنوۆپەن بولعاندىعىن كورۋىمىزگە بولادى. مۇحتار ونى اسا جوعارى باعالاعان، «ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى ساناعان». احمەتتىڭ وقۋ قۇرالىن شىعارىپ، قازاقتىڭ جالپاق ءتىلىن ۇيرەتكەن ۇلت ۇستازى ەكەندىگىن قايراتكەردىڭ ەلۋجىلدىق مەرەيتويىندا (1923) سويلەگەن سوزىندە ايتقان. احاڭنىڭ تاربيەسىندە بولىپ، ونىڭ قالامىنان تۋعان وسيەت-ۇلگىسىن ەستىپ وسكەندىگىن مۇحتار احمەت ۇيىمداستىرىپ شىعارعان «قازاق» گازەتىنىڭ وسكەلەڭ جاستارىنا ساۋلە شاشقاندىعىن «سول ۋاقىتتاردا «قازاق» گازەتىنىڭ اندا-ساندا وقىپ وتىرعان اسەرلى انىق سوزدەر، قاۋىپتىڭ ءپىشىنىن ايقىن قىلىپ كورسەتىپ، مەكتەپتەگى جاس بالالاردىڭ سەزىمىن ءتۇزۋ جولعا بەتتەتكەندەي بولۋشى ەدى. جاس بۋىننىڭ جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان ءالسىز ويىن جول مۇندالاپ، جەتەگىنە الىپ بارا جاتقانداي بايقالۋشى ەدى. مەكتەپتەگى ساباعىن وقىمايتىن بالا «قازاق» گازەتىن كورگەن جەردە قادالىپ تۇرىپ قالاتىن» دەپ جازعان بولاتىن.
م. اۋەزوۆتىڭ احمەت بايتۇرسىنۇلىمەن جاقىندىعى ورىنبورعا ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە قىزمەتكە اۋىسقاندا جاندانا تۇسكەن.
بولشەۆيكتىك بيلىك بۇرىنعى الاش قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاريالاسا دا 20 جىلداردىڭ باسىنان ولاردى قۋدالاۋعا كىرىستى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ سوڭىنان استىرتىن باقىلاۋ ورناتىپ، ءاربىر قادامدارىن جىپكە تىزگەندەي قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ وتىردى. ۇكىمەتتىڭ باقىلاۋىنا الىنعانداردىڭ اراسىندا مۇحتار دا بار ەدى. ونىڭ كەڭەستىك بيلىكتەگى قىزمەتى تەرىس باعالانىپ، اقىرى پارتيا قاتارىنان شىعارىلدى. ءسويتىپ، كەڭەس ۇكىمەتى ەلىن دامىتۋ بار كۇش-جىگەرىن سالعان ونىڭ ساعىن سىندىرىپ، ۇمىتكە تولى ارماندارىن اياق استى ەتىپ، بيلىكتەن الاستاتۋعا تىرىستى.
ف. گولوششەكين قازاقستانعا باسشىلىققا كەلۋىنەن ۇلت زيالىلارىنا دەگەن اشىق قارسىلىق ۇيىمداستىرىلدى. ونىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە مۇحتارمەن «اباي» جۋرنالىن شىعارعان الاششىل دوسى ج. ايماۋىتوۆتىڭ قۋعىندالىپ، ىسكە تارتىلۋى. 1921-1922 جىلى اشارشىلىققا ۇشىراعان وبلىستارعا كومەك قولىن سوزىپ، مالداي «ساۋىن» جيناۋعا اتسالىسقان ۇلت ازاماتتارىن جالعان جالامەن سوتتتاۋ ۇدەرىسى مىنە، سول بولشەۆيكتىك بيلىكتىڭ ساتقىندىق ءىسى.
«ساۋىندى» ءوز ماقساتتارىنا پايدالاندى دەگەن جەلەۋمەن باستاماعا ءۇن قوسىپ، بەلسەنە كىرىسكەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، احمەتسافا ءجۇسىپۇلى، ءىلياس بايمەنۇلى، شايقى قۇلجانۇلى، قازگەلدى قارپىقۇلىنىڭ ۇستىنەن 105, 106 جانە 113-باپتار بويىنشا ءىس قوزعالىپ، «تورعاي ءىسى» اتالعان سوت ءۇردىسى ءتورت جىلدان ارتىق سوزىلعان ەدى.
مۇحتار الاشورداشىلاردىڭ قۋدالانىپ، جاۋاپقا تارتىلۋىن قالامادى. دەگەنمەن ولارعا دەگەن يدەولوگيالىق كۇرەس ءورشي ءتۇستى. 1927-1929 جىلداردىڭ اراسىندا وزىندىك پىكىرى بار قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ بارلىعىنا «ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ءبىرسىپىراسى جۇمىستان قۋىلدى. ولاردىڭ ءاربىر قادامى باقىلاۋعا الىندى. 1928 جىلدان باستاپ الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان احمەت بايتۇرسىنۇلى، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتاردىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعالىپ، قاماۋعا الىنسا، ال 30-شى جىلداردىڭ باسىندا ءا. ەرمەكوۆ، م. تىنىشباەۆ، ج. جانە ح. دوسمۇحامەدوۆ، ى. مۇستامباەۆ جانە ت.ب. زيالىلار زاڭسىز تۇردە قامالدى.
1930 جىلعى 4 ساۋىردەگى وگپۋ-دىڭ سوت كوللەگياسىنىڭ ۇكىمى بويىنشا قازاق زيالىلارى ءار ءتۇرلى مەرزىمگە تۇرمەلەر مەن كونتسلاگەرگە كەسىلىپ، جەر اۋدارىلدى. ۇكىم بويىنشا الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى ا. بايتۇرسىنۇلى، م. دۋلاتوۆ، ح. عابباسوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، م. ەسبولوۆ جانە ت.ب. زيالىلار اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، كەيىننەن ون جىل مەرزىمگە لاگەرگە جىبەرىلۋگە الماستىرىلدى. ولارعا كاپيتاليستىك مەملەكەتتەر مەن اق ەميگرانتتاردىڭ قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ جاسىرىن ۇيىمىن قۇردى، كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتىپ، الاشوردا اۆتونومياسىن قۇرۋعا تىرىستى دەگەن ايىپتار تاعىلدى. بۇل ۇيىمعا شارۋالاردىڭ قارۋلى كوتەرىلىسىنە ۇلاستىرعان ۇجىمداستىرۋ كەزىندەگى قاتەلىكتەر مەن ولاردىڭ جاپپاي قىتايعا قاراي بوسقاندىعىن دا تاعادى.
1932 جىلدىڭ 20 ساۋىرىندەگى وگپۋ-ءدىڭ ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن م. تىنىشباەۆ، ح. جانە ج. دوسمۇحامەدوۆتار، ا.ۇمبەتباەۆ، م. مۋرزين، ءا. مۇنايتپاسوۆ، ق. كەمەڭگەروۆ، م. بۇرالقيەۆ، ءا. وماروۆ، ج. كۇدەرين، ج. اقباەۆ، س. كادىرباەۆ، ج. تىلەۋليندەر بەسجىلدىق مەرزىمگە جەر اۋدارىلدى.
وسىنداي ۇلت زيالىلارىنىڭ باسىنا كۇن تۋعان شاقتا مۇحتار الاش زيالىلارى ۇستانعان يدەيادان اۋىتقىعان جوق. كەرىسىنشە ۇلت زيالىلارىنىڭ كوتەرگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن ودان ءارى جالعاستىرىپ، ماقالالارى ارقىلى ۇكىمەتكە جەتكىزۋگە تىرىسىپ، ولاردىڭ بىلىكتىلىگىن، بىلىمدىلىگىن، يدەيالارىن ۇلتتىق مۇددەگە قولدانۋدى ءجون سانادى. قازاق مادەني-اعارتۋ سالاسىنا جاستاردى تارتا وتىرىپ، قازاق مامان كادرلارىن دايارلاۋدى قولدادى. قازاق جاستارى اراسىندا ءتۇرلى مادەني ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىپ، سەمەيدە دراما تەاترىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، الەۋمەتتىك جاعدايعا بايلانىستى پەسالارىن قويىپ، ەل ارالاپ، قاراپايىم حالىقتىڭ تاماشالاۋىنا مۇرىندىق بولدى.
دەگەنمەن ۇكىمەتتىڭ ۇزىن قۇرىعى مۇحتاردى دا جايىنا قالدىرمادى. 1930 جىلى ونىڭ ۇستىنەن الاششىل، ۇلتشىل رەتىندە ءىس قوزعالىپ، تۇتقىندالادى. وعان تىكەلەي تۇرتكى بولعان 1930 جىلدىڭ 1 قازانىندا الماتىدا وتكەن قالالىق پارتيا بەلسەندىلەرىنىڭ جينالىسىندا «الاششىل، ۇلتشىل، سادۋاقاسوۆشىل» دەپ ايىپتاعان قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ف. گولوششەكيننىڭ بايانداماسى ەدى. وسى نەگىزدە مۇحتارعا تاعىلعان 58 باپتىڭ 7,11-تارماقتارىنداعى ايىپتا «الاششىل كونتررەۆوليۋتسياشىل كوزقاراستا بولىپ، پاتريا قاتارىنىنا كىرىپ الدى، ۇلتشىلدىق ارەكەتتەر جاسادى» دەلىنىپ، قىلمىسىن بەتىنە باسۋعا تىرىستى. ءسويتىپ وعان «الاششىلدارمەن بىرگە استىرتىن ۇيىم قۇرىپ كەڭەستىك بيلىككە قارسى شىقتى، بايشىل-ۇلتشىل كوزقاراستا بولىپ، فەودالدىق ءومىردى دارىپتەدى» دەگەن ايىپتار تاعىلدى.
1932 جىلى 20 ساۋىردە قاكسر وگپۋ-دىڭ ۋاكىلەتتى توراعاسى كارۋتسكيگە جازعان حاتىندا ءوزىنىڭ ادەبي جانە زەرتتەۋشىلىك قىزمەت جولىنىڭ كەيدە ءتىپتى قازاقستانداعى مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ جولى مەن ۇمتىلىسىنا قارسى بولدى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەندىگىن جازا وتىرىپ، ءوزىنىڭ «ەڭىلىك-كەبەك»، «قاراكوز» سياقتى شىعارمالارىندا بۇرىنعى ءومىردى كوكسەۋ بار ەكەندىگىن، كەڭەستىك جاستاردىڭ سانا-سەزىمىنە كەرەعار اسەر تۋدىرۋى مۇمكىندىگىن، «تاڭ»، «شولپان» جۋرنالدارىندا ءوزىنىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ جولىنا قاتىستى يدەولوگيالىق تۇجىرىمدارى رەۆوليۋتسيالىق جىلدار مەن رەۆوليۋتسيالىق قوعامنىڭ الەۋمەتتىك تاپسىرىسىنا سايكەس كەلمەيتىندىگىن، بۇل قاتەلىكتەر قازاق اقىنى اباي قۇنانباەۆ تۋرالى شىعارمالارىنداعىداي كەيىنگى زەرتتەۋلەرىندە دە جويىلماعانىن مويىندادى. ول سونىمەن قاتار «القا» پلاتفورماسىنا قاتىستى ويىن دا قاتەلىككە جاتقىزىپ، الداعى ۋاقىتتا قازاقستانداعى مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ تابىسقا جەتۋ جولىنا كەدەرگى بولماۋعا ۋادە بەرىپ، كەرىسىنشە، ونىڭ تابىستى جۇرۋىنە ىقپال ەتەتىنىن سەنىم ءبىلدىردى.
مۇحتار وزىنە تاعىلعان كىنانىڭ نەگىزسىزدىگىن قانشا دالەلدەسە دە، بولشەۆيكتىك بيلىك ونى «ۇلتشىل» رەتىندە ايىپتادى. ءسويتىپ جازۋشى ەرىكسىز تۇردە 1932 جىلدىڭ مامىرىندا حكك-ءنىڭ توراعاسى بولعان وراز يساەۆقا جازعان حاتىندا جانە 10 ماۋسىمداعى «كازاحستانسكايا پراۆدا» مەن «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتتەرىنە پارتيا الدىندا جاساماعان قاتەلىگىن، «ۇلتشىلدىعىن» مويىنداپ جازۋعا ءماجبۇر بولدى. كەيىننەن مۇنى ءومىربايانىندا: «كەڭەس حالقىنىڭ پايداسىنا، وتانىمىزدىڭ يگىلىگى ءۇشىن از جۇمىس جاسالدى. 1932 جىلدان باستاپ مەن ءوزىمنىڭ شىعارماشىلىق جانە يدەيالىق جاڭىلىسىمدى باتىل ايىپتادىم، سودان بەرى قازاقستاننىڭ كەڭەستىك جازۋشى رەتىندە ءوز قىزمەتىمدى دراماتۋرگ جانە پروزايك رەتىندە باستاپ، قازاق ادەبيەتى تاريحىن زەرتتەۋشى رەتىندە قازاق جوعارى وقۋ ورىندارىندا پەداگوگ، لەكتور رەتىندە جۇمىس ىستەي باستادىم»، - دەپ كەلتىرەدى.
جازۋشىلار وداعىنان بەرىلگەن شىعارماشىلىق مىنەزدەمەدە «1932 جىلى اۋەزوۆ ءوزىنىڭ بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق اداسۋلارىن باتىل ايىپتادى جانە كەڭەس ادەبيەتىنىڭ ۇستانىمدارىنا كوشتى. وسى كەزدەن باستاپ ول سوتسياليستىك رەاليزم ءادىسىن دامىتۋدا كوپ جۇمىس ىستەيدى» دەلىنگەن جولدار بار.
دەگەنمەن 30-شى جىلدارى مۇحتاردىڭ الدىنان ونىڭ وسى يدەيالىق اداسۋى شىعا بەردى. قۋعىن-سۇرگىنى باستالماي تۇرىپ، مۇحتاردى جۋساتۋ ماقساتىندا 1934-36 جىلدارداعى جازۋشىلار وداعىنىڭ جينالىستارىندا وعان الاشورداشىلاردىڭ قوزعالىسىنا قاتىسىپ، سولاردىڭ يدەولوگياسىن ناسيحاتتاۋشى بولعاندىعىن بەتىنە باسىپ وتىردى. مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ونى قارالاعان ماقالالار جاريالانا باستادى.
وسىنداي قارالاۋلاردىڭ جيىلەي ءتۇسۋى جازۋشىنىڭ تولىققاندى جۇمىس ىستەۋىنە كەدەرگى كەلتىردى. مۇحتار ۇكىمەتتىڭ ءاربىر باسقان قادامى مەن جازعانىن ءجىتى باقىلاپ وتىرعاندىعىن سەزدى. سوندىقتان «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 1934 جىلدىڭ 8 قاڭتارىنداعى سانىندا ءوزىنىڭ نەمەن اينالىسىپ جاتقاندىعىن ايتىپ، اعىنان جارىلعان ماقالاسى جارىق كوردى.
باسپاسوزگە جاريالانعان سىني ماقالالاردان جازۋشىنىڭ درامالىق شىعارمالارى دا قالىس قالمادى. ونىڭ «حان كەنەسى» «ادەبيەت مايدانى» (1934, №6 ) جۋرنالىندا سىنعا ۇشىرادى. مۇحتارعا قارسى 1934 جىلدىڭ 20 قازانداعى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 42-نومىرىندە تايىر جاروكوۆتىڭ «اۋەزوۆتىڭ ءسوزى مەن ءىسى نەگە ءبىر جەردەن شىقپايدى؟» دەگەن ماقالاسى جاريالاندى. «اۋەزوۆ 1932 جىلعا دەيىن اشىق بايشىل-ۇلتشىل جازۋشى بولىپ كەلگەن ادام. تەك 1932 جىلدان بەرى سوۆەت جازۋشىسى بولۋعا تىرىسىپ كەلە جاتقان، ءوزىنىڭ وتكەن قاتەسىن تەرىس پىكىرلەرىن جويۋعا ۋادە بەرىپ كەلە جاتقان جازۋشى» دەپ كەلتىرىلگەن ماقالادا ونىڭ تۇزەلۋىنە بارلىق جاعدايلار جاسالىپ كەلە جاتقانىمەن دە «اۋەزوۆتىڭ بۇگىنگە دەيىن شىن سوۆەتتىك باعىتتا جازىلعان ءىلىپ الارلىق ءبىر شىعارماسىن كورە الاماي وتىرمىز. ءسوز بەن ءىس ەكى جەردەن شىعىپ وتىر» دەلىندى. اۆتور بۇعان ونىڭ دراماتۋرگيا سالاسىنداعى جازعان كىتاپتارىن فاكتى رەتىندە الىپ، سىنعا سالادى. جازۋشىنىڭ 1932 جىلدان بەرى جازعان «تۇنگى سارىن» پەساسىن باياعى ۇلتشىلدىق، بايشىلدىق پىكىردە جازىلعان «قيلى زامان» رومانىنىڭ جەلىسىنە جاتقىزىپ، سول بۇرىنعى «سارىنىن» سوۆەت ساحناسىنا شىعارۋعا تىرىسىپ جاتقاندىعىن كەلتىرەدى.
جازۋشىنىڭ جاستارعا ارنالعان «الما باعىندا»، «تاس تۇلەك» پەسالارىن دا «سوۆەت جاستارىنىڭ ومىرىنە جالا جاپقاندىق، سوۆەت شىندىعىنا، جاستار جۇرتشىلىعىنا سۋىق قول سۇققاندىق» دەيدى. بۇدان ءارى مۇحتاردىڭ «ايمان-شولپانى» دا سىنعا ىلىكتى. «وسى پەسانىڭ وزىندە دە ساياسي استارى قالىڭ، وزىندىك توسەگى جۇمساق، ەسكى بايشىلدىق، فەودالدىق قوعامدى دارىپتەيتىن، سونى جۇرتشىلىققا ەلەستەتكىسى كەلگەن سارىنى بار» دەلىندى.
ماقالادا قالامگەردىڭ «حان كەنە» پەساسى دا سىنعا ىلىككەن. «...ويلانباي ەشبىر ماقساتسىز جازدى، ەشبىر ماقساتسىز ساحناعا شىعاردى» دەۋىنىڭ ءوزى جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىنا بالتا شاپقانداي ەدى.
مۇحتارعا «جۇرگەنوۆ، توعجانوۆ، سەيفۋللين سياقتى «حالىق جاۋلارىنىڭ» ىقپالىنا ءتۇستى» دەي، جوعارىدا كەلتىرىلگەن پەسالارى ساحنادان الىنىپ تاستالعاندىعىن، «ونىڭ 1932 جىلدىڭ وزىنەن بەرگى شىعارمالارىنىڭ كونتراباندالىق بولىپ شىعۋى كەزدەيسوقتىق نارسە دەپ ايتا المايمىز. ەسكى، شىرىك، ۇلتشىلدىق، بايشىلدىق پىكىردەن ونىڭ ءالى دە ايىرىلىپ بىتپەگەندىگىنىڭ ايعاعى» دەگەن تۇجىرىم دا ايتادى.
1934 جىلدىڭ مامىرىندا مۇحتاردىڭ «حان كەنە» پەساسى بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ مادەنيەت جانە ناسيحات بولىمىندە تالقىلاۋعا ءتۇستى. وعان ت.جۇرگەنوۆ، ءى.قابىلوۆ، س.سەيفۋللين، س.اسفەندياروۆ، ع.توعجانوۆ، س.ەرۋباەۆ، و.بەكوۆتار قاتىسىپ، پەسا تۋرالى پىكىرلەرىن بىلدىرەدى. ءماجىلىستىڭ توراعالىڭىن ءىلياس قابىلوۆ اتقارعان. بارلىعى دا پەسادا جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەرگە توقتالعان. ونىڭ ءبىرى – كەنەسارى وبرازىنىڭ تولىق اشىلماۋى بولسا، ودان باسقا قازاق حالقىنىڭ پاتشا ساياساتىنا قارسىلىعىنىڭ دۇرىس كورسەتىلمەۋى. ماجىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعى دا پەسانى سىناپتى. جاقسى، جاعىمدى جاعىن دا ايتتى. دەگەنمەن ساحنا قويىلىمىنان الىپ، وڭدەۋگە جىبەرۋدى ۇسىندى جانە سولاي شەشىم قابىلدادى.
وسى پەساعا بايلانىستى جازۋشى ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ 119-120 نومىرلەرىندە «حان كەنەنى» قالاي جوندەۋگە بولادى» دەگەن ماقالاسى جارىق كورىپ، وندا دا مۇحتاردىڭ پەسادا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەرى ايتىلىپ، ونى جوندەۋدىڭ باعىتىن، جولدارىن كورسەتەدى. حان كەنەگە: «...دۇرىستالىپ، تولىق تاريحى جازىلماعان قاكسر رەسپۋبليكاسىنا تاريحي كىتاپتار قاجەت نارسەلەردىڭ ءبىرى. تاريحي اڭگىمەلەردى قولعا الۋى مۇحتاردىڭ دۇرىس قىزمەت قىلعاندىعى دەپ بىلەمىن. «حان كەنە» دۇرىس كورسەتىلمەگەن تاريحىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر ءداۋىرىنىڭ ماسەلەلەرىن كوتەرىپ وتىر، سونىسىنىڭ ءوزى پايدالى زات» دەپ جازعان ساكەن سەيفۋللين دە پەساداعى جەتىستىكتى تۇستارى مەن كەمشىلىكتەرىن دە اتاپ ءوتىپ، بولاشاقتا اۆتور پەسانىڭ كەمىشىلكتى تۇستارىن تۇزەتەر دەپ سەنىم بىلدىرگەن. جالپى وسىنداي مازمۇنداعى حاتتار مەن ماقالالاردىڭ جاريالانۋى مۇحتارعا شىعارماشىلىعىن شىڭداۋعا اسەرى ەتسە دە، زيان تيگىزگەنى دە ءسوزسىز. 1937 جىلدىڭ 24 قازانىندا ول قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل.ي. ميرزويانعا ءوزىن نەگىزسىز ايىپتاۋلاردان قورعاۋدى ءوتىنىپ حات جازۋعا ءماجبۇر بولدى.
حاتتىڭ مازمۇنىنا ۇڭىلسەك، م.اۋەزوۆ بۇل ماقالانىڭ شىعارماشىلىعىنا نۇقسان كەلتىرىلىپ، ودان ءارى جۇمىس ىستەۋىنە كەدەرگى بولىپ وتىرعاندىعىنا قىنجىلا، بۇل ايىپتاۋلارعا كەلىسپەيتىندىگىن ايتادى. ل. ميرزوياننان بىرەر مينۋتقا ءوزىن قابىلداۋىن ءوتىنىپ، ءبىر كەزدەردە جىبەرگەن قاتەلىكتەرى مەن ماقالاداعى ماسەلەلەر ءۇشىن تىكەلەي جاۋاپ بەرەرىن بىلدىرەدى. ارينە، ونى ءبىرىنشى حاتشىنىڭ قابىلداعانى، قابىلداماعانى بەيمالىم. دەگەنمەن مۇحتاردىڭ ۇستىنەن جازىلعان وسىنداي ماقالالار مەن دومالاق ارىزدار ونىڭ ءاربىر جازباسىن ءجىتى تەكسەرىستەن وتكىزۋگە الىپ كەلدى. ساحنا تورىنە ۇسىنىلعان قويىلىمدارى دا قاتاڭ تەكسەرىستەن وتكىزىلدى. تەك ارنايى رۇقساتپەن عانا جىبەرىلدى. الايدا مۇحتاردىڭ شىعارماشىلىعىن، اسىرەسە درامالىق ەڭبەكتەرىن باعالاعاندار دا بولدى.
مۇحتاردىڭ شىعارمالارى 40-50-جىلدارى دا قاتتى سىنعا ىلىكتى. وسى جىلدارى زيالىلاردىڭ، عالىم، جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىق»، «كوسموپوليتشىلدىق» باعىتتى اشكەرەلەۋ ۇدەرىسى قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان بولاتىن. اسىرەسە «زۆەزدا» مەن «لەنينگراد» جۋرنالىنا قاتىستى بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتتىڭ قاۋلىسىنان كەيىن جازۋشىلار وداعىنىڭ جۇمىسىنداعى قاتەلىكتەر اشىلىپ، جازۋشىلاردىڭ شىعارماسى ءجىتى تەكسەرىلدى.
1951 جىلى بولعان جازۋشىلار وداعىنىڭ V-پلەنۋمىندا م. اۋەزوۆتىڭ «ۇلتىشلىدىعى» تاعى دا بەتىنە باسىلدى. ونىڭ تاعى دا «حان كەنەسى» مەن اقىن اباي قۇنانباەۆقا ارنالعان رومانعا شۇيلىككەندەر بولدى. «حان كەنە» پەساسىنا بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىق تۇجىرىمدا جازىلعان، ينتەرناتسيونالدى ەڭبەكشىلەرگە كەرەعار تۋىندى دەلىنسە، ابايدىڭ وبرازىنان دا ۇلتشىلدىق بەلگىسى بارلىعى ايتىلدى. كەنەسارى قاسىموۆتى دارىپتەۋدىڭ ءتۇپ-تامىرى بۇرىڭعى بۋرجۋازيالىق كوزقاراسىنىڭ جالعاسى رەتىندە كورسەتىپ، ەڭ العاش رەت عالىمدار مەن جازۋشىلاردىڭ اراسىندا تاريحقا كوتەرىپ شىعارعان دا م. اۋەزوۆ ەكەندىگى ناقتى سىنالدى.
وسى جيىندا مۇحتاردىڭ «ەڭىلىك-كەبەك»، «قاراكوز»، «مامىر»، «ايمان-شولپان»، «بەكەت»، «اقان سەرى»، «قوبىلاندى» سياقتى شىعارمالارىن قايتا قاراۋ قاجەتتىگى دە كوتەرىلگەن.
«اباي» جانە «اباي جولى» روماندارى 1953 جىلى جازۋشىلار وداعىنىڭ جينالىسىندا تالقىلاۋعا ءتۇستى. جينالىستى جايمۇرزين جۇرگىزىپ، رومانداردى ابەتوۆ، اقىنجانوۆ، دىلدابەكوۆ، ءجاندىلدين، قابدولوۆ، احتانوۆ جانە ت.ب. جازۋشىلار قاتىسقان. پىكىر ايتقانداردىڭ اراسىندا روماننىڭ تولىمدى دا، كەمشىلىكتى تۇستارىن دا ايتقاندار بولدى.
دەگەنمەن وسى تالقىلاۋ بارىسىندا م. اۋەزوۆكە قاتىستى س. نۇرىشەۆتىڭ «قازكسر عا حابارشىسى» جۋرنالىنىڭ 4 جانە 11 نومىرلەرىندەگى سىني ماقالالارىنىڭ قاتەلىكتەرى باسا ايتىلدى. ماسەلەن، 4 نومىردە نۇرىشەۆ م. جازۋشىعا «1932 جىلدان بەرى وزگەرمەي، سول قالپىندا قالدى» دەپ، ونىڭ قاتەلىكتەرىن سىناماي، كەرىسىنشە جەكە باسىنا ءتيسىپ، جازۋشىنى اياقتان شالىپ، جۇمىس ىستەۋگە بارىنشا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعاندىعى دا باسا ايتىلدى. مۇحتاردىڭ «اباي» رومانىنىڭ ماڭىزدىلىعى، جازىلۋ ءستيلى مەن كەيىپكەرلەردى بەينەلەرىن اشۋداعى شەبەرلىگى جاعىنان ءساتتى جازىلعاندىعىن باعالاعاندار دا تابىلدى. دەگەنمەن، «ۇلتشىل» دەگەن ايىپ جازۋشىنىڭ قىزمەتىنە دە، شىعارماشىلىعىنا دا ۇلكەن كەدەرگى كەلتىردى. 1953 جىلى ول بىرىنشىدەن، ارنايى بۇيرىقپەن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى قىزمەتىنەن بوساتىلدى، ەكىنشىدەن، وقىپ جاتقان اسپيراتۋراسىنان شىعارىلدى. نەگىزسىز جالامەن قۋىلعاندىعىن ايتىپ، كسرو مادەنيەت مينيسترىنە حات تا جولدايدى. الايدا ونىڭ جان ايقايىن جوعارعى ورىندارى نازار اۋدارمادى. ءسويتىپ، ەرىكسىز ماسكەۋگە كەتۋگە ءماجبۇر بولادى.
مۇحتار اۋەزوۆ كەڭەستىك قىزىل ساياساتتان قىسىم كورسە دە، ابايدىڭ، كەنەسارى قاسىمۇلى جانە تاعى باسقا تاريحي تۇلعالارعا ارناپ تاماشا شىعارمالارىن قالدىرا ءبىلدى.
سماعۇلوۆا سۆەتلانا
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
قر وما-نىڭ الەۋەتتى زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ باسشىسى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
