1737 جىلى 16 قاراشا كۇنى ايەل پاتشا اننا يوانوۆنانىڭ پارمەنىمەن سىبىردە (قازىرگى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك ءوڭىرى) قۇل ساۋداسىن جۇرگىزۋ زاڭداستىرىلدى.
وسىنداعى جارلىقتا: «...تۇزەمدىكتەر قولعا تۇسسە، ولاردى ساتۋعا، شوقىندىرىپ، اقىسىز-پۇلسىز تەگىن ۇستاۋعا رۇقسات ەتىلەدى» دەپ جازىلعان. قۇلدىق ەزگى اسىرەسە ويرات حاندىعىنىڭ قۇلاۋى مەن ورىستاردىڭ قازاق دالاسىنا اعىلىپ كەلۋىمەن بايلانىستى كۇشەيگەن ۇستىنە كۇشەيە ءتۇستى . 1755 جىلى جوعارىداعى قۇل ساۋداسىن زاڭداستىرعان پاتشا اننا يوانوۆنانىڭ پارمەنىنە قوسىمشا جارلىق قابىلدانىپ، پومەششيكتەر ساتىپ العان قۇلدارىن تاۋار رەتىندە ايىرباستاۋعا، ولاردى شوقىندىرۋعا ەرىكتى دەلىنگەن. بۇل زاڭ 1822 جىلى «ءسىبىر قازاقتارىن باسقارۋ» ەرەجەسى شىققان سوڭ كۇشىن جويدى. دەمەك وتارلاۋشىلار 1737-1822 جىلدارى 85 جىل بويى قازاقتاردى قۇلدىققا ساتۋمەن اينالىستى.
اكادەميك ماناش قوزىباەۆ: «قازاق – وتارشىلىقتىڭ ەڭ ءبىر جەكسۇرىن ءتۇرىن كورگەن ەل. كەيبىر تاريحشىلار: «ورىس وتارلاۋىن اقتاعىسى كەلىپ، ورىستار قۇل ساۋداسىن جاسامادى، جەرگىلىكتى حالىقتى قىرمادى، تەك عانا شيكىزاتىن پايدالاندى»، – دەيدى.
ەگەر ءسىز پروفەسسور فۋرسوۆتىڭ 1915 جىلى جارىق كورگەن «سيبيرسكيە چتەنيا» اتتى جازباسىن وقىپ كورسەڭىز، قازاقتار الەمدەگى ەڭ جەكسۇرىن وتارشىلىقتىڭ ءتۇرىن كورگەنىن بىلەسىز. جازبادا، وتارلاۋشىلار قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىن پايدالانىپ جەزوكشەلەر ءۇيىن جاساقتاۋ ءۇشىن ارنايى قوسىن جىبەرىپ، قازاقتىڭ جاس قىزدارىن بايلاپ-ماتاپ ۇستاپ اكەلگەنى جايلى، ولاردى بازاردا قويشا ساتقانى جايلى كورسەتىلگەن...» دەپ جازادى . سول سياقتى، قازاق وقىعاندارىنىڭ ءبىرى تەلجان شونانۇلى ءوزىنىڭ ءبىر جازباسىندا قۇلدىققا ساتىلعان قازاق قىزدارىنىڭ تاعدىرىن اشىنا وتىرىپ بايانداپ:
«جارلى قازاقتاردىڭ بالالارىن ساتىپ الىپ، ۇكىمەت ورىسقا قۇل قىلىپ بەرمەك. قىز بالالاردى كاتورگاعا ايدالعاندارعا قاتىن قىلىپ بەرمەك. سونىڭ ءۇشىن پاتشا 1825 جىلى ءامىر قىلادى: «قانداي جولمەن بولسا دا قازاقتان قىز بالالار ساتىپ الىڭدار، ولاردى كاتورگاعا ايدالعاندارعا قاتىن قىلۋ كەرەك» دەيدى .
جوعارىدا شونانۇلى ايتقانداي، قازاق قىزدارىن ساتىپ الىپ كۇڭ رەتىندە ۇستاۋ ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن جالعاسىپ كەلدى. ساۋداعا تۇسكەن قازاقتاردىڭ (1737 جىلعى دەرەك) قۇنى: • 40 جاستاعى قازاق ايەلى – 12 سومعا; • 30 جاستاعى جىگىت (ايەلىمەن بىرگە) – 1 ات، 1 قۇلىن جانە 16 سومعا;
1)16 جاستاعى بوزبالا – 12 سومعا; • 20 جاسار جىگىت – 15 سومعا ساتىلعان. سول زاماندا قۇر اتتىڭ قۇنى 91.5 تيىن ەكەنىن ەسەپكە الساق، قۇل ساۋداسى اسا ءتيىمدى بولعانى بايقالادى. وسىنداي ءتيىمدى ساۋدادان پايدا تابۋ ءۇشىن قازاق دالاسىندا ادام اۋلاۋ ناۋقانى ۇزدىك-ۇزدىك جۇرگىزىلىپ تۇرعان سىڭايلى. قازاق دالاسىن زەرتتەۋشى عالىم گ.ن. پوتانين ءوزىنىڭ ءبىر جازباسىندا:
«ءسىبىر ورىس-كازاك جاساعى ىربىتكە قۇل ساتۋ ءۇشىن قازاق دالاسىنا ءجيى-ءجيى جورىق جاساپ تۇرعان. 1743 جىلى قاراشادا ءجۇزباسى دوروحوۆتىڭ 280 ادامدىق قارۋلى وتريادى قازاق دالاسىنا شابۋىل جاساپ، 42 ەر ادامدى قۇلدىققا ساتۋ ءۇشىن تۇتقىنعا الىپ، 812 باس مال ايداپ كەتتى» دەيدى.
قازاق جەرىنەن قۇلدىققا تۇسكەندەر ورال، ەرتىس، ەسىل شەكارا شەبىندەگى بەكىنىستەرگە ساتىلىپ كەتەتىن. جالپى رەسەي كولەمىندە قۇل ساتاتىن ۇلكەن بازار 1631 جىلى اشىلعان ءىربىت (يربيت) جارمەڭكەسى بولدى. مۇندا قۇل ساۋداسى ءحVى عاسىردىڭ ورتاسىندا قاتتى قارقىن العان. وندا ەرەسەك قۇلدار 25-50 سوم ارالىعىندا، بالالار 10-25 سوم كولەمىندە ساتىلعان. پاتشا اعزام قازاقتاردى قۇلدىققا ساتۋ جايلى ۇلىقسات بەرە وتىرىپ، ۇكىمەتكە باعىنىشتى قازاق سۇلتاندارىنا قۇل ۇستاۋعا مۇمكىندىك جاساعان. بۇل جايدى «مۇمكىندىك» دەگەننەن گورى يمپەرياعا باعىنشتى تۇركىتەكتەستەر اراسىنا وت تاستاۋ دەگەنگە سايادى. مىسالى، 1755 جىلى 5 كىركۇيەكتە جوعارى مارتەبەلى پاتشا نۇرالى حانعا جولداعان گراموتاسىندا:
«قاشقان باشقۇرتتاردىڭ ايەلى، بالا-شاعاسى، مال-مۇلكى سىزگە جانە سىزگە قاراستى ستارشىن-سۇلتاندارعا سىيلىق بولسىن»، – دەگەن.
وسى وقيعا قازاق دالاسىندا قۇل پايدالانۋدىڭ زاڭ جۇزىندەگى العاشقى اكتىسى بولدى»، – دەيدى كرافت. وسى تۇستاعى قازاق جۇرتىنىڭ احۋالى جايلى شوقان ءۋاليحانوۆ دوسى ا.ن. مايكوۆكە جازعان حاتىندا: «سىبىردە بۇراتانالاردى تەك يتكە تالاتپايدى، ودان باسقانىڭ ءبارىن ىستەيدى» دەيدى. زەرتتەۋشى-جۋرناليست امانتاي كاكەن «زۇلمات جىلداردىڭ زاپىرانى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: «قۇل ساۋداسىنا تۇسكەن قازاقتاردىڭ قۇنى بازار نارقىنا بايلانىستى وزگەرىپ تۇرعان. ماسەلەن، 1737 جىلى 40 جاستاعى ايەل 12 سومعا، 30 جاستاعى جىگىت (كەلىنشەگىمەن قوسا) 1 ات، 1 قۇلىن جانە 16 سومعا باعالانعان.
1748 جىلى اۋليە پەتر قورعانىندا 25 جاستاعى ايەل قۇلىندى بيە جانە شۇعا شەكپەنگە ايىرباستالعان. 20 جاستاعى قازاق جىگىتى 15 سومعا جەتكەن.
2)سول كەزدىڭ باعاسىمەن ءىرى قارا مالدىڭ ەكى پۇت (32 كيلا) ەتى 80 تيىن، ال، اتتىڭ قۇنى 91,5 تيىن بولعانىن ەسكەرسەك، قازاقتى قۇلدىققا ساتۋ اسا ءتيىمدى بيزنەس كوزى بولعان» دەيدى. بالالاردىڭ قۇلدىققا ساتىلعانى تۋرالى مالىمەت
قازاق دالاسىندا بالالاردىڭ قۇلدىققا ساتىلۋى، بىرىنشىدەن، دالاعا شەپ-بەلدەۋ جانە بەكىنىستەر پايدا بولىپ، عاسىرلار بويى مەكەن ەتكەن جەرىنەن ايىرىلعان قازاقتار اشارشىلىققا ۇشىرادى. ونىڭ ۇستىنە، وتارلاۋشىلاردىڭ اسكەري وتريادى «شەپكە شابۋىل جاسادى» دەگەن جەلەۋمەن قىرعىن-سۇرگىن ۇيىمداستىردى. وسىنداي جاۋگەرشىلىك ءھام اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان دالا دا بالا ساتۋ ناۋقانى قىزدى. ورىس زەرتتەۋشىسى ا.ي. لەۆشين:
«مالى مەن جەرىنەن ايىرىلعان قازاقتاردىڭ ات-كولىگى بارلارى شەتكە بوسىپ قاشسا، اسا اۋىر تۇرمىس-تاۋقىمەتىنە تاپ بولعان جانۇيالار ءوز بالالارىن قۇلدىققا ساتا باستادى. 1815 جىلى كىشى ءجۇز جەرىندە ءبىر ايدىڭ ىشىندە 200 قازاق بالاسى وتە ارزانعا ساتىلدى» دەپ جازادى .
سول ءتارىزدى پەتەربور عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى، پروفەسسور ۆ.ي. دال: «شەكارا بويىنداعى قازاقتار وسى قىستا تاعى دا ءوز بالالارىن ساتا باستادى. جاقىندا مەن 75 سومعا (اسسيگناتسيامەن) ساتىپ الىنعان ءتورت ەر بالانى كوردىم» دەسە ، 1802 جىلى ترويتسك قالالىق تاموجنا مەكەمەسى ساۋدا ءمينيسترى رۋميانتسوۆقا جازعان قىزمەتتىك دوكلادتا: «قازاقتاردىڭ كوبى جالاڭاش-جالپى، ەركەگى، ايەلى، بالالارى قاڭعىرىپ قايىر سۇراپ جۇرەدى. بۇلاردىڭ ايانىشتى حالى كوزگە ەرەكشە تۇسەدى» دەگەن جولدار بار. قىسقاسى، 1819 جىلى ءى الەكساندر پاتشا «بۇراتانا بالالارىن قۇلدىققا ساتۋعا، الىپساتارلارعا ساتىپ الۋعا رۇقسات ەتكەن قۇجات قابىلدايدى. سول سياقتى الەكسەي لەۆشيننىڭ دە جازباسىندا (1832 جىلى جارىق كورگەن): بازاردا ساتىلىپ جاتقان قازاق بالالارىنىڭ قۇنى جايلى دەرەك بار. وندا، ەر بالا – 4-5 قاپ ارىش بيداي، قىز بالا – 3-4 قاپ ارىش بيدايعا ساتىلعانى ايتىلادى . كەرەكۋلىك تاريحشى جەڭىس ماردانۇلى: «وسى زاڭ شىققان تۇستا ورىس-كازاك اتتى جاساعى قازاق اۋىلدارىن شاۋىپ، قولعا تۇسكەن بالالاردى جەكە ءوندىرىسى بار پومەششيكتەرگە ساتۋمەن شۇعىلداندى»، - دەسە ، كورنەكتى تاريحشى ە.ب. بەكماحانوۆ: «باسىبايلى ەڭبەك كۇشىن پايدالاناتىن ءىرى-ءىرى تاۋ-كەن زاۆودتارىنىڭ يەسى مەن ورىس پومەششيكتەرىنە بالالاردى قۇلدىققا ساتۋ تۋرالى الەكساندر I پاتشانىڭ ارنايى شىعارعان زاڭى ارقىلى رۇقسات بەرۋىنىڭ ناتيجەسىندە، گۋرەۆتە ءبىر ايدا 100 قازاق بالاسى: ۇلدار – 4,5 دوربا،
3)قىزدار – 3,4 دوربا قارا بيداي ۇنىنا ساتىلدى» دەيدى . 
1911 جىلى سەمەيدە شىققان «زاپيسكي گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا» اتتى باسىلىمىنىڭ 5-ءشى بەتىندە:
«1808 جىلى ورىستار قازاق بالالارىن ساتىپ الۋعا جانە ايىرباستاۋعا ۇكىمەت اتىنان قۇقىق الدى، بىراق ساتىپ الىنعان قۇلدار 25 جاسقا تولعاندا ەركىندىك الاتىن بولدى. بۇل ءالى ليبەرالدىق زاڭ ەدى. ويتكەنى، بۇل زاڭ شىقپاي تۇرىپ ورىس-كازاكتار جانە ءارتۇرلى اسكەري قىزمەت اتقارعان ادامدار قازاقتاردىڭ ايەلدەرىن، بالالارىن جانە جۇمىسشىلارىن كۇشپەن تارتىپ الاتىن ەدى. ءبىراز ۆوەۆودا قازاق ايەلدەردەن گارەم ۇستايتىن. ايەلدەردىڭ باعاسى سالىستىرمالى وتە تومەن بولدى: 7 جاستاعى قىز 20 تيىن تۇردى، ال ۇل بالا 25 تيىن، ەرەسەكتەردىڭ باعاسى 10-نان 20 سومعا دەيىن كوتەرىلدى. ساۋدا وتكىزەتىن ورتالىق ول ءىربىت جارمەڭكەسى بولدى» دەپ جازادى .
جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «قازاقتىڭ ءحۇىىى-ءحىح عاسىرداعى ادەبيەت تاريحىنىڭ وچەركتەرى» اتتى 1942 جىلى جارىق كورگەن ەڭبەگىندە: «1819 جىلى ءى الەكساندر پاتشا قازاقتىڭ بالالارىن ساتىپ الۋعا، باسقاعا ساتىپ ساۋدا جاساۋ تۋرالى زاڭ شىعاردى. بۇل وقيعا جايلى الەكسەي لەۆشين 1832 جىلى جازعان «قىرعىز-قازاق وردالارىنىڭ تاريحى» اتتى كىتابىندا: «بازاردا قازاقتىڭ ەر بالالارىنىڭ ساتىلاتىن قۇنى 4-5 قاپشىق ارىش بيداي، قىز بالانىڭ باعاسى 3-4 قاپ ارىش ەدى» دەيدى. جانە ءبىر ايدا قازاقتان 100 بالا ساتىلعانىن ايتادى [13]. اتامىز قازاقتىڭ، «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن تارتادى» دەگەندەي، وزدەرى اشارشىلىققا تاپ بولىپ، امان قالۋ ءۇشىن بالا-شاعاسىن ساتۋعا ءماجبۇر بولعان قازاقتاردى ەكىنشى جاقتا، وتارلاۋشىلاردىڭ قولشوقپارى ورىس-كازاك اتتى جاساعى ولاردىڭ بالالارىن تارتىپ الىپ، مال-مۇلكىن توناۋ ىسىمەن اينالىستى. تاريحشى ا.ي. لەۆشيننىڭ جازباسىندا: «اسكەري ىزدەۋ» دەپ اتالاتىن قارۋلى جازالاۋ ەكسپەديتسياسى دۇركىن-دۇركىن اۋىلداردى ويرانداپ، مال-مۇلكىن تونادى.
مىسالى، 1830 جىلى وسىنداي وترياد ءبىر عانا ءبايبورى ەلىنە زورلىق جاساپ، 12 مىڭ قوي، 2 مىڭ جىلقى، 1500 سيىر، 700 تۇيە ايداپ كەتتى» دەيدى . قۇلدىقتى جويۋ قۇجاتناماسىنىڭ قابىلدانۋى
1808 جىلى 23 ماۋسىمدا شىققان جارلىقتا: «بارلىق ەرىكتى ورىس ازاماتتارى قىرعىز (قازاق) بالالارىن ايىرباستاۋعا، ساتۋعا، مىناداي جاعدايدا رۇقسات بەرىلەدى:
- جاسى 25-كە جەتسە;
- ايىرباسشىلار مەن ساتىپ الۋشىلار بۇل جونىندە (ساتۋ، ايىرباستاۋ، ساتىپ الۋ، الماستىرۋ جونىندە) ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنا مالىمدەسە;
4)3. ءاربىر ساتىپ الۋشى تۇتقىندى باسقا بىرەۋگە بەرۋگە ەرىكتى دەلىنگەن . 1819 جىلعى 13 اقپانداعى سەنات بەكىتكەن جارلىقتا: «قىرعىزدار جانە قىرعىز ايەلدەرى 1808 جىلعى جارلىققا دەيىن ساتىپ الىنعاندار جانە جارلىقتان كەيىن ساتىپ الىنعاندار دەپ بولىنگەندىكتەن، العاشقىلارى ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن قوجايىنىنىڭ قولىندا قالادى، ال سوڭعىلارى 25-كە تولعاننان كەيىن ازات دەپ ەسەپتەلىنسىن» دەلىنگەن . ءحVىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا باستالعان قۇل ساۋداسى 1822 جىلعى 22 شىلدەدە قابىلدانعان «ءسىبىر قىرعىزدارى تۋرالى جارعى» نەگىزىندە توقتاتىلدى. اتالمىش جارعىنىڭ 276-پاراگرافىندا: «...وسى كۇننەن باستاپ جاڭادان قۇل ۇستاۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنسىن!» دەلىنگەن. بىراق ن. كرافتتىڭ دەرەگى بويىنشا: «قازاق دالاسىندا قۇلدىقتىڭ تولىق جويىلۋى 1875 جىلدان كەيىن ورنادى» دەيدى.
راسىندا، قازاقتاردى قۇلدىققا ساتۋ وقيعاسى 1822 جىلى پاتشا ۇكىمەتى زاڭ قابىلداپ تىيىم سالعانىمەن توقتاعان جوق. تاعى ءبىر قۇجاتتا، 1859 جىلى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گ.ح. گاسفوردتىڭ بۇيرىعىمەن 400-گە جۋىق قىرعىز (قازاق) قۇلدارعا بوستاندىق بەرىلگەنى تۋرالى مالىمەت بار.
بەكەن قايراتۇلى، جۋرناليست-زەرتتەۋشى، قر مادەنيەت قايراتكەرى
