تاۋەلسىزدىك العان 31 جىل ىشىندە ءبىزدىڭ مەملەكەت الەۋمەتتىك دامۋدىڭ كۇردەلى دە قيىن جولىن باسىنان وتكەردى. العاشقى جىلداردا بۇل جول كەدەيلىك پەن جۇمىسسىزدىق ماسەلەلەرىنىڭ شيەلەنىسۋىمەن تاريحتا قالدى. مەملەكەتتىك رەسۋرستاردىڭ السىرەۋىنەن الەۋمەتتىك قورعاۋعا جۇمسالاتىن قاراجات جەتىسپەدى. الەۋمەتتىك تولەمدەر، جاردەماقىلار مولشەرى ازايدى. الايدا، اۋىر جاعداي بولا تۇرا حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە جول بەرمەۋ جانە ولاردى الەۋمەتتىك تۇرعىدان قولداۋ بويىنشا بىرقاتار ۇكىمەت تاراپىنان شارا قابىلداندى.
ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ 2001 جىلى «قر حالقىن الەۋمەتتىك قورعاۋ تۇجىرىمداماسىندا» بەكىتىلدى، وندا: مەملەكەتتىك جاردەماقىلار، مىندەتتى الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ، جيناقتاۋشى زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ، الەۋمەتتىك كومەك سەكىلدى باعىتتاردى دامىتۋ جولدارى قاراستىرىلدى.
«2017 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ جاسىنا بايلانىستى جانە ەڭبەك سىڭىرگەن جىلدارى ءۇشىن زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ مولشەرىن، مەملەكەتتىك بازالىق زەينەتاقى تولەمىنىڭ مولشەرىن; بالا تۋىنا بايلانىستى جاردەماقىلاردىڭ مولشەرىن 20 پايىزعا; جاسىنا بايلانىستى زەينەتاقى تاعايىنداۋ ءۇشىن قابىلداناتىن تابىستىڭ ەڭ جوعارى مولشەرىن 41-دەن 46 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە دەيىن ارتتىرۋ» جونىندەگى تۇزەتۋلەر قابىلدانعان بولاتىن . نەگىزىندە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مودەلى - ەل ازاماتتارىنىڭ لايىقتى ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارى مەن ءال-اۋقاتىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالىپ وتىر. وسى باعىتتاردىڭ ءبارى ق.توكاەۆتىڭ سايلاۋالدى باعدارلامالارىندا ايقىن كورسەتىلگەن.
بۇگىنگى كۇنگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنە وپ-وڭاي جەتە قويمادىق. 1991 جىلى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ەلدەر تاۋەلسىزدىك الىپ، ءوز الدارىنا ءبولىنىپ كەتكەننەن كەيىن جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتتەرگە اشتىق قاۋپى ءتوندى. ونىڭ باستى سەبەبى - بۇرىن ەكونوميكاسى ءبىر-بىرىمەن بايلانىسا تامىرلانىپ قالعاندىعى. مىسالى، قازاقستاندا جابىلعان ءوندىرىس ورىندارى ونىمدەرىنىڭ ءبىر بولشەگى رەسەيدەن، ەندى ءبىرى ۋكراينادان جانە تاعى باسقا جاقتاردان اكەلىنەتىن بولعان.ءار مەملەكەت بولىنگەن سوڭ ءوز كۇيىن كۇيتتەپ، جان-جاققا بىتىرادى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ءۇش جىل پوستكەڭەستىك ەلدەرگە اسا قيىن سوقتى. ەكونوميكا دامىعان جوق. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ناشارلاپ كەتتى، ەڭ اۋىر قيىندىقتارعا تاپ بولدى. جارىق كوزى –ەنەرگيا جوق، بۇكىل قالا قاراڭعىلىق قۇشاعىندا قالدى. نەگىزگى قيىندىق حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن كوڭىل-كۇيىنە تىكەلەي اسەرى بار ەكونوميكا سالاسىندا تۋدى. ەل حالىقتىڭ تاريحي ساناسىندا بولماعان نارىقتىق جولعا ءتۇستى. ەكونوميكانى ىرىقتاندىرۋ، قوعامدىق مۇلىكتى جەكەشەلەندىرۋ، كولحوزدار مەن سوۆحوزداردى تاراتۋ پروتسەسى باستالدى. باعاعا شەك قويىلماي، حاوستى جاعدايعا جەتتى.ناتيجەسىندە بۇرىنعى قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسىنىڭ 40 پايىزىنا دەيىن جوعالىپ كەتتى.اۋىلدا دا، قالادا دا حالىقتىڭ تۇرمىسى كۇرت تومەندەدى، جۇمىسسىزدىق جايلادى. ءاربىر زاتتىڭ باعاسى ون-ءجۇز ەسەلەپ ءوستى. جۇمىسسىزدىقتىڭ اياعى قىلمىستىق ارەكەتتەرگە اپاردى. ءوز ىشىمىزدە، باسقا دا ەلدەرمەن قالىپتاسقان ەكونوميكالىق بايلانىس ءۇزىلدى، كوپتەگەن كاسىپورىندار جۇمىسىن توقتاتتى نەمەسە جارتىلاي عانا جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولدى. «مۇنداي كۇيگە قازاقستاندىقتار نەگە ءتۇستى؟» دەگەن سۇراق تۋادى.
وداق تاراۋ بارىسىندا كەڭەستىك يدەولوگيا قۇلاعان سوڭ، سول يدەولوگياعا نەگىزدەلگەن ەكونوميكا دا قۇلاۋدىڭ الدىندا تۇردى. ويتكەنى، قازاقستاندا شىعاتىن زاتتىڭ ءار بولشەگى ءار جاقتان اكەلىنەتىن، ءونىمدى شىعارۋ ءۇشىن ءبىرى بولسا ءبىرى بولماي قالاتىن جاعدايدا تۇردىق.ەكونوميكا سالاسىندا جالعىز بىزگە عانا ەمەس، باسقالارعا دا كۇيرەۋ قاۋپى تۋدى.وعان قوسا نارىق ەكونوميكاسى بىزگە جات قۇبىلىس بولاتىن.ونىڭ قىر-سىرىن بىلەتىن ماماندار دا جوق ەدى.حالىق قوعامداعى وزگەرىستەرگە قورقا قارادى.جانە دە باسىمىزدان ءوتىپ جاتقان تاريحي فورماتسيا دا قولايلى بولمادى.الەم تاريحىندا كاپيتاليزمنەن سوتسياليزمگە وتكەن ەلدەردىڭ تاجىريبەسى بار، ال كەرى قايتقان، سوتسياليزمنەن كاپيتاليزمگە تۇسكەن ەل بولعان جوق، ەندى ول جاعدايدى باستان كەشكەن وسى ەگەمەندىك العان 28 مەملەكەت ەدى. وعان الەمدىك تاجىريبە كۋا. بۇرىندا «فەوداليزمنەن بىردەن، كاپيتاليزمدى اتتاپ، سوتسياليزمگە وتكەن ەلمىز» دەپ بىزدەردى كەڭەس مەكتەبىندە وقىتاتىن ەدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ حالىقتى اشىقتىرماي بۇل جاعدايدان قالاي الىپ شىعۋ كەرەك؟
وسى تۇستا قازاقستان پرەزيدەنتى بولعان ن. نازارباەۆ 1994 جىلى ماسكەۋدىڭ لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتۋشىلار قۇرامى الدىندا سويلەگەن سوزىندە ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ باستاماسىن كوتەردى. العاشىندا بۇل مۇلدە ورىندالمايتىن كورىنگەن. بىراق بۇل ۇسىنىستىڭ ومىرشەڭدىگى بارعان سايىن ايقىن بولا باستادى. ناقتىلاي ايتقاندا، نازارباەۆ ۇسىنعان ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا يدەياسى – كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالىق ىقپالداستىعىن بەلسەندى تۇردە نىعايتۋ جانە ونى ودان ارى دامىتۋ ەكەنى بىردەن بايقالدى. دەربەس ءومىر ءسۇرۋدى قالاعان ەلدەر باسشىلارىن ن.نازارباەۆ 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا الماتىعا جينادى. ءسويتىپ، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعاندار سول كەزدەگى ەل استاناسىندا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن قۇردى. ول شاراعا 9 مەملەكەتتىڭ باسشىلارى قاتىسىپ، كەلىسىمگە قول قويدى، كەيىننەن قالعاندارى قوسىلدى. ودان كەيىنگى يدەيا – ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ بولاتىن. ونىڭ ماقساتى– ەڭ الدىمەن ءۇزىلىپ قالعان ەكونوميكالىق بايلانىستاردى قالپىنا كەلتىرۋ ەدى.
وسىلايشا، قىسقا تاريحي مەرزىمدە قازاقستان الەمدەگى اسا قارقىندى دامۋشى ەلدەر قاتارىنا قوسىلىپ وتىر. قازاقستان حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ دا بەلسەندى مۇشەسىنە اينالدى. قازىرگى قوعامدا مەملەكەتارالىق ىقپالداستىق، ارىپتەستىك، دوستىق جاعدايلار سيپات الا باستادى. وسى تۇستا قوعامدىق ينتەگراتسيانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ، ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزى كۇن ساناپ ارتۋدا. بۇرىنعى كەڭەس وداعى تۇسىندا قازاقستان ينتەگراتسيالىق ۇردىستەردەن تىس قالدى.ويتكەنى ، جابىق جۇرگىزىلگەن ساياسات رەسپۋبليكادان تىس بولىپ جاتقان اقپاراتتارعا جول اشپادى. ۇزاق جىلدار بويى جۇرگىزىلگەن ءبىر عانا يدەولوگيانىڭ اسەرىنەن مەملەكەت جان-جاقتى دامۋدان شەت قالدى. كەيىننەن كەڭەس وداعى ىدىراپ، مەملەكەتىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ بارىپ قانا باسقا دامىعان مەملەكەتتەر ومىرىنە كوز تىگىپ، حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جوعارى بولىپ وتىرعان ەلدەرگە زەر سالا باستادىق.
وسىلايشا، نارىق جولىنا تۇسۋگە بەت بۇرعان ەلدەرگە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ جاردەمى كوپ كومەك كورسەتتى.حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ، بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ ميسسيونەرلىك ءرولى ەرەكشە بولعان ەدى.ولار قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا سەنىممەن قارادى.ال قازاقستان بولسا حالىقارالىق قاۋىمداستىققا ءوزىنىڭ بەيبىتسۇيگىش ەل ەكەنىن، باسقا ەلدەرمەن اشىق ءارى ءوزارا ءتيىمدى ساياسي، ەكونوميكالىق قاتىناستارعا دايىن ەكەندىگىن، ءوز ەلىندە ۇلتارالىق كەلىسىم مەن ىشكى ۇلتتىق بىرلىگىن ساقتاي بىلەتىندىگىن، دەموكراتيالىق دامۋ جولىنىڭ تۋىن بەرىك ۇستاعان، الەم قورىنداعى پاراسات پەن قۇندىلىقتاردى جوعارى باعالاپ قانا قويماي، ولاردى دامىتۋعا ات سالىساتىن ەل ەكەندىگىن كورسەتە ءبىلدى.اسىرەسە، قازاقستان اشىق دەموكراتيالىق قوعام قۇرىپ جاتقان مەملەكەت بولا بىلگەندىگىنە شەت مەملەكەتتەردىڭ كوزىن جەتكىزە الدى.سونىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزگە 120 ملرد.دوللاردان استام ينۆەستيتسيا كەلگەن ەكەن.تمد ەلدەرى بويىنشا بۇل ەڭ ۇلكەن كورسەتكىش ەكەندىگىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جازدى. حالىقتار بىرلىگىنىڭ ارقاسىندا 170 تەن استام مەملەكەتتەرمەن ەكونوميكالىق، مادەني، رۋحاني، ەكولوگيالىق بايلانىستار ورناعان.
ارينە، مەملەكەت جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتىڭ كەمشىلىك تۇستارى دا ايتارلىقتاي بولدى. الايدا، سول ارتقا تارتقان جاعدايلارمەن كۇرەس كەزەڭىن باستان وتكەرە وتىرىپ، ەل ەڭسەسىن كوتەرۋ پروتسەسسى جالعاسىن تابۋدا. سوندىقتان، ۇكىمەتتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن قولداپ، الداعى سايلاۋعا داۋىس بەرۋ بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز ەكەندىگىن ەستەن شىعارمايىق.
كلارا قابىلعازينا،
ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ اسسيستەنت پروفەسسورى
