بۇگىن – الاش قوزعالىسى قايراتكەرى، تۇركىستان ولكەسى حالىقتارىنىڭ ازاتتىق كۇرەسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، پۋبليتسيست مۇستافا شوقايدىڭ تۋعان كۇنى، دەپ حابارلايدى «ادىرنا» ءتىلشىسى.
كورنەكتى تۇلعا 1890 جىلى 25 جەلتوقساندا قىزىلوردا وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اتاسىنىڭ ارعى تەگى قىپشاقتاردان تارايتىن تورايعىردىڭ بەلدى اقسۇيەكتەرىنە جاتادى. ول – اتاقتى تورعاي داتقانىڭ نەمەرەسى، شوقايدىڭ بەل بالاسى.
اكەسىنىڭ قالاۋىمەن مۇستافا پەروۆسك قالاسىنداعى ورىس مەكتەبىندە ءبىلىم العان. ول كەزەڭدە ورىس ءتىلىن مەڭگەرۋ اسا ماڭىزدى ەدى. سول جىلدارى قازاق دالاسىنا رەسەيدىڭ جەرسىز شارۋالارى قونىس اۋدارىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اتاقونىسىنا ورنىعا باستادى. بۇل جاعداي جەر داۋىنا، ءتۇرلى جانجالدارعا ۇلاستى.
1902 جىلى اكەسى مۇستافانى تاشكەنت ەرلەر گيمنازياسىنا وقۋعا جىبەرگەن. وسى وقۋ ورنىندا ول العاش رەت الەكساندر كەرەنسكيدىڭ ەسىمىن ەستىگەن. كەيىن بەلگىلى بولعانداي، كەرەنسكي مەن شوقاي تاشكەنت گيمنازياسىن ون جىل ارالىقپەن تامامداعان. مۇستافا كەيىن سانكت-پەتەربۋرگتەگى زاڭ وقۋ ورنىندا ءبىلىم الىپ، ونى ۇزدىك اياقتاعار.
1910 جىلى ول تاشكەنت گيمنازياسىن التىن مەدالمەن بىتىرگەن. الايدا «بۇراتانالاردى» جاقتىرا قويمايتىن تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى سامسونوۆ بۇل ماراپاتتى باسقا تۇلەككە بەرۋدى بۇيىعان. دەگەنمەن، زەپرومەتوۆ وزىنە تيەسىلى ەمەس مەدالدان باس تارتىپ، ماراپات زاڭدى يەسىنە — مۇستافا شوقايعا تابىستاعان.
وسى وقيعادان كەيىن تۋىنداعان داۋدى باسۋ ماقساتىندا گۋبەرناتور مۇستافاعا اكىمشىلىكتە اۋدارماشى قىزمەتىن ۇسىنعان. الايدا ول بۇل ۇسىنىستى قابىلداماي، سانكت-پەتەربۋرگكە اتتانىپ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. تۇركىستاندىق شاكىرتاقى تەك ورىس ستۋدەنتتەرىنە بەرىلگەنىمەن، قازان تاتارلارى مۇستافانى قولداپ، شاكىرتاقىمەن قامتاماسىز ەتكەن.
1912 جىلى مۇستافانىڭ اكەسى قايتىس بولعان. سوعان بايلانىستى ول ەلگە ورالىپ، ءبىراز ۋاقىت اكەسىنىڭ ورنىنا بي-سۋديا قىزمەتىن اتقارعان. وقۋ بارىسىندا مۇستافا تەك ءوز جەرلەستەرىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋمەن اينالىسقان. 1907 جىلى پاتشا II نيكولاي ءسىبىر مەن ورتا ازيانىڭ بايىرعى حالىقتارىن سايلاۋ قۇقىعىنان ايىرعان جارلىق شىعارعان. سوعان قاراماستان، قازاق زيالىلارى كۇرەستى توقتاتپاعان. 1914 جىلى مۇستافا پەتروگراد ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، قوعامدىق-ساياسي ورتادا تانىلا باستاعان.
ونى بايقاعان ءاليحان بوكەيحان مۇستافانى IV مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ حاتشىلىعىنا ۇسىنعان. كەيىن مۇستافا باشقۇرت اۆتونومياسى اتىنان دەپۋتات بولۋعا ءتيىس ەدى. وسى ماقساتتا سالىمگەرەي ءجانتورين وعان قولداۋ كورسەتىپ، دۋماعا وتۋىنە جاردەمدەسكەن. دۋمادا ءجۇرىپ مۇستافا كوپتەگەن مۇسىلمان قايراتكەرلەرىمەن تانىسىپ، احماد-زاكي ۆاليديمەن جاقىن ارالاسقان.
1916 جىلعى 25 ماۋسىمداعى پاتشا جارلىعى تۇركىستان حالقىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزدى. سونىڭ سالدارىنان بۇكىل ولكەدە كوتەرىلىستەر باستالدى. بۇل جاعدايدى زەرتتەۋ ءۇشىن كەرەنسكي باستاعان دۋما كوميسسياسى تۇركىستانعا جىبەرىلدى. كوميسسيا قۇرامىندا مۇستافا شوقاي حاتشى ءارى اۋدارماشى رەتىندە قىزمەت ەتتى. ول كوتەرىلىستىڭ سەبەپتەرىن دۋمادا اشىق ايتىپ، بۇكىل رەسەيگە تانىلدى.
1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن مۇستافا تاشكەنتتەگى مۇسىلمان ورتالىعىن باسقاردى. ول «بىرلىك تۋى» جانە «سۆوبودنىي تۋركەستان» گازەتتەرىن شىعارىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىگى يدەياسىن كوتەردى. كەيىن قوقاندا تۇركىستان اۆتونومياسى جاريالانىپ، مۇستافا ونىڭ ۇكىمەت باسشىسى بولدى.
الايدا بولشەۆيكتەر اۆتونوميانى مويىنداماي، 1918 جىلى قوقاندى قىرىپ-جويدى. مۇستافا شوقاي امان قالىپ، كاۆكازعا، كەيىن تۇركيا مەن فرانتسياعا قونىس اۋداردى. شەتەلدە ءجۇرىپ تە ول تۇركىستان حالىقتارىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەستى جالعاستىرىپ، كوپتەگەن جۋرنالدار مەن باسىلىمداردى شىعاردى.
1941 جىلى نەمىس اسكەرلەرى ءپاريجدى باسىپ العاننان كەيىن مۇستافا تۇتقىندالىپ، بەرلينگە جەتكىزىلدى. وعان تۇركىستان لەگيونىن باسقارۋ ۇسىنىلدى، بىراق ول تۇتقىندار لاگەرىندەگى ادام توزگىسىز جاعدايدى كورىپ، بۇل ىسكە قاتىسۋدان باس تارتتى.
1941 جىلدىڭ 27 جەلتوقسانىندا مۇستافا شوقاي بەرليندە جۇمباق جاعدايدا قايتىس بولدى. رەسمي دەرەكتە ءولىم سەبەبى سۇزەك دەپ كورسەتىلگەنىمەن، ونىڭ ۋلانعانى جونىندە دە كۇدىك بار. وسىلايشا مۇستافا شوقاي — بۇكىل عۇمىرىن تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ازاتتىعىنا ارناعان ۇلى تۇلعا رەتىندە تاريحتا قالدى.
