نازارلارىڭىزعا تاريحي تۇلعا، الاش ارداقتىسى مۇستافا شوقايدىڭ جازعان حاتىن ۇسىنىپ وتىرمىز. وتكەنىمىزدى بىلمەي، ەرتەڭىمىزگە كوز سالۋ مۇمكىن ەمەسىن ەسكەرسەك، وتكەن عاسىردا زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ قانداي جاعدايدى باسىنان كەشىرگەنىن ءبىلۋ اربىرىمىزگە مىندەت ەكەنى داۋسىز. وقىڭىز، ويلانىڭىز، ناتيجە ءتۇيىڭىز.
«قىمباتتىم، مىنە ەكى اي بويى ءبىزدىڭ كوميسسيا لاگەرلەردى ارالاۋدا. ەكى ميلليون تۇتقىن بولادى دەپ جوسپارلاعان نەمىستەردىڭ تۇرمەلەرىندە ادام سانى ءۇش جارىم ميلليوننان اسىپ كەتتى. بۇل ادامداردىڭ بارلىعى كومەككە ءزارۋ جانە مەنەن قولداۋ كۇتەدى. كومەكتەسەمىن دەپ ۋادە بەردىم. بىراق ايتقانىمنىڭ ءبارى دە ولاردىڭ ءبىر ءسات بولسىن كوڭىلدەرىنە دەمەۋ بولسىن دەگەنىم. قولىمنان ەش نارسە كەلمەيتىنىمدى ءبىلىپ، الداۋعا ءماجبۇرمىن.
بۇل جەردە تۇركىستاندىقتار وتە كوپ. لاگەرلەردە ادام سانى شەكتەن تىس. تيتتەي بولسىن اعاتتىعى ءۇشىن بارار جەرى اينزاتسگرۋپپا ء(ولتىرىلۋى ءتيىس ادامدار توبى). كەشە 35 تۇركىستاندىقتى ولىمنەن اراشالاپ قالدىم، بار كىناسى سۇندەتكە وتىرعىزىلعان ەكەن (ەۆرەيلەر دە سۇندەتتەلگەندەر). قازىر قاراشا ايى، ولاردىڭ ءبىرازى جازدىق كيىمىمەن، ءبىرازى ءتىپتى جارتىلاي جالاڭاش. سۋىقتان قورعانۋ ءۇشىن جەردى قازىپ تىعىلۋعا ءماجبۇر. استىلارىنا توسەيتىن بىردەڭە بەرۋلەرىن ءوتىندىم. يتكە تاماق بەرگەن سياقتى نان لاقتىرادى. سۋ دەگەن مۇلدەم جوق. وزىمنەن ەش كومەك بولمايتىنىنا قاتتى قينالىپ ءجۇرمىن. مىنانى كورگەنىمنەن ولگەنىم جاقسى ەدى.
ءتىپتى، وسى لاگەردىڭ وزىندە دە تۇركىستاندىقتار ورىس تۇتقىنداردان زالىم كورۋگە. مەن شىداي الماي، قارسىلىعىمدى بىلدىرەتىن حات جازدىم: «سەندەر، نەمىستەر، وزدەرىڭدى ەۋروپاداعى ەڭ وركەنيەتتى، ءبىلىمدى ادامبىز دەيسىڭدەر. ەگەر تۇتقىندارعا ىستەگەندەرىڭدى مادەنيەت دەپ اتاساڭدار، ءدال وسىندايدى سەندەردىڭ باستارىڭا دا تىلەيمىن. حح عاسىردا سەندەر زۇلىمدىقتارىڭمەن ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن شىڭعىس حاننان دا اسىپ تۇستىڭدەر». بۇل حاتتى وقىعان «سس» وفيتسەرى ويىمدى تىكەسىنەن ايتۋىم ارتىقتاۋ ەمەس پە دەپ سۇراق قويدى. مەن: «بۇل ءۇشىن دارعا اسۋعا نە اتىپ تاستاۋعا بۇيرىق بەرسەڭدەر، مەن دايىنمىن. وسىنداي «وركەنيەتتى» قوعامدا ءومىر سۇرگەنىمشە، ولگەنىم ارتىق” دەدىم.
ءوزىڭ دە ءتۇسىنىپ تۇرعان شىعارسىڭ، ءدال بۇنداي جاعدايدا ۇيقى مەن تاماقتى ويلاۋ دا مۇمكىن ەمەس. كۇندەلىكتى ونداعان شاقىرىم ءجۇرىپ، لاگەرلەردى ارالايمىن. كۇش سارقىلۋدا. جيىرما بەس جىل بويى شەت ەلدە ءجۇرىپ جان كۇيزەلىسى ۇشىرادىم. شارشادىم. تۋعاندارىم الىستا قالدى. ءبارىن دا تۇسىنەسىڭ. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ، ءومىر سۇرگىم كەلمەي كەتەدى. ءوزىڭدى كۇت. حاتتى وقىعاننان سوڭ، ورتەپ جىبەر.»
مۇستافا شوقاي، 1941 جىل قاراشا ايى.
حات باقىت سادىقوۆانىڭ
«مۋستافا چوكاي» ەڭبەگىنەن الىندى.
اۋدارعان رۇستەم نۇركەن.
