قاشقانىن قاپقانشا تىقسىراتىن قازاق دالاسىندا تازا قاندى تازى از. قازاقتىڭ جەتى قازىناسىنا كىرەتىن ءتول ءيتىمىزدىڭ دۇرەگەيلەنىپ،دۇرەك بولىپ جويىلىپ كەتەردەي قاۋپى تۋىنداپ تۇر دەپ دابىل قاعىپ جۇرگەندەر بار.
سونىمەن قاتار، تازى الەمدىك ۇيىمداردا تولىققاندى مويىندالماعان. ءتىپتى قازاقستاندا رەسمي تىركەلگەن ءۇش مىڭعا جۋىق تازىنىڭ تەك 10 % عانا شىن مانىندە تازى دەگەن كوزقاراستاردا ايتىلادى. وسى رەتتە تازىنى باقانداي 30 جىل زەرتتەپ جۇرگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ عىلىم كوميتەتىنە قاراستى زوولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى كونستانتين پلاحوۆ پىكىر ءبىلدىردى:
ء“بىز «تازا قاندى» دەگەندە، ەڭ الدىمەن مىنانى مەڭزەيمىز: تەحنيكالىق تۇرعىدان شارتتى تۇردە تازا قاندى دەپ، 4 اتا-تەگىنە دەيىن ەشبىر ءۇزىلىسسىز بەلگىلى بولعان يتتەر سانالادى. ال تولىق تازا قاندى دەگەنىمىز – كەمىندە 7 اتا-تەگىنە دەيىنگى ءاربىر بۋىنى تولىعىمەن بەلگىلى بولىپ، بارلىعى تازىدان تۇرۋى قاجەت. وكىنىشكە قاراي، قازىرگى كەزدە بىزدە ءوزىن تازى دەپ اتايتىن، بىراق شىن مانىندە وندايعا جاتپايتىن يتتەر وتە كوپ. قازاق بەكەردەن-بەكەر «ەتتىڭ ءبارى قازى ەمەس، ءيتتىڭ ءبارى تازى ەمەس» دەمەگەن. بۇل – حالىقتىڭ تازى دەپ اتاۋ ءۇشىن تەك قانا يەسىنىڭ ءسوزى جەتكىلىكسىز ەكەنىن، ءيتتىڭ تازىعا ءتان بەلگىلەرى بولۋى شارت ەكەنىن تۇسىنگەنىن بىلدىرەدى. قازىر باسقا تۇقىمداردىڭ كوپتەپ اكەلىنۋىنە بايلانىستى كەي ادامدار سىرتقى بەينەسى ۇقساس ساليۋكيدى تازىعا قوسىپ جىبەرەدى، ال كەيبىرەۋلەر قىسقا ءجۇندى تازىلاردى گرەيحاۋند پەن حورتيعا بۋدانداستىرادى. مۇنداي ارەكەتتەر، ارينە، تۇقىمعا پايدا اكەلمەيدى. بۇل – قازىرگى جاعدايداعى ەڭ باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى".
جۇيرىك ات، كوڭىل اشار، قىران تازى دەگەندەي، ازەلدەن كوشپەلى قازاق حالقىنىڭ سالپى قۇلاق تازىسى – سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى. پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ ايتقانىنداي، ول – ۇلتتىق برەندىمىز. قازىرگى تاڭدا قازاق تازىسىن جاھاندىق ساحنادا رەسمي مويىنداتۋ ءۇشىن جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇل جايىندا پرەزيدەنتىمىز ءوز سوزىندە اتاپ وتكەن: «بىرنەشە جىل بۇرىن قازاقى تازى قازاقستاننان تىس جەردە كوپشىلىككە بەيمالىم ەدى. الايدا مەملەكەت بۇل تۇقىمدى حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىنداتۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزدى.
2022 جىلدان باستاپ قازاقستان حالىقارالىق كينولوگيا فەدەراتسياسىنىڭ (FCI) تولىققاندى مۇشەسى اتانىپ، قازاقى تازىنى رەسمي تىركەۋ ۇدەرىسى باستالدى» ءيا، تازى تاقىرىبى بۇگىندە ەلىمىز ءۇشىن كەلەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. تازى عانا ەمەس، قازاقى توبەتتەردىڭ دە ءجايىبىر توبە. حالىقارالىق ۇيىمدار ءبىزدىڭ تازى تۇقىمىن مويىنداۋى ءۇشىن ونىڭ سىرتقى بەينەسى مەن تۇقىمدىق بەلگىلەرىندە بىرىزدىلىك بولۋى قاجەت. قازىر بۇل باعىتتا ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى پاريجدە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتىر.
مينيسترلىكتىڭ مالىمەتىنشە، يۋنەسكو ءۇي جانۋارلارىنىڭ تۇقىمىن تىكەلەي تىزىمگە ەنگىزبەگەنىمەن، ولارعا قاتىستى ادەت-عۇرىپتار مەن داستۇرلەردى مادەني مۇرا رەتىندە قاراستىرۋعا مۇمكىندىك بار.
فوتو:ابزال ماناربەكۇلىنىڭ جەكە قورىنان
دەسەك تە، كەيبىر مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا، قازاقستانعا تۇقىمدى مويىنداتۋعا ءوتىنىش بەرۋگە ءالى دە ەرتە.
«اسىققان ەتەكتەن جىعىلادى» دەگەندەي، بۇل ىسكە بايىپپەن قادام باسىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزگەن ءجون دەسەدى. بۇل جونىندە كونستانتين پلاحوۆ: “مەن باستاپقىدان قازاقستاننىڭ تەز ارادا تۇقىمدى مويىنداتۋعا ءوتىنىش بەرۋىنە قارسى بولدىم. بۇگىنگى كۇنى بىزدە تازى دا، توبەت تە بىرتەكتى ەمەس. تۇرلىلىك تەك ءار وڭىردە عانا ەمەس، ءار جەر ىشىندە دە كەزدەسەدى.ەگەر ءبىز تۇقىم تۋرالى ايتساق، ونىڭ باستى تالاپتارىنىڭ ءبىرى – بىرىزدىلىك، ياعني سىرتقى بەينەسىندە دە، مىنەز-قۇلقىندا دا، سونداي-اق جۇمىس ساپالارىندا دا ۇيلەسىمدىلىك بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بىزدە ونداي تۇراقتىلىق جوق", -دەيدى.
راسىندا، سايىپ كەلگەندە، قازاق دالاسىندا ساف قاندى تازىلار وتە سيرەك كەزدەسەدى. ءوز كەزەگىندە شەجىرەسى ۇزىلمەگەن تازىلاردىڭ قالىڭ جۇرتشىلىق اراسىندا باعاسى ارزان ەمەس. تازى باپتاۋ – قازاقتىڭ تۇرمىسىمەن قاتار جاساپ كەلە جاتقان اتا كاسىپ. بۇگىندە بۇل سالادا ەرەن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ازاماتتار ايتارلىقتاي كوپ ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى — ابزال ماناربەكۇلى، ول تازا قاندى تازى اسىراۋمەن اينالىسادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ءبىر ءيتتى ءبىر جىل قامتاماسىز ەتىپ، جاعدايىن جاساۋ ءۇشىن 500–700 مىڭ تەڭگە شاماسىندا قاراجات قاجەت. الايدا مەملەكەت تاراپىنان ايتارلىقتاي كومەك جوق.
“مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي كومەك جوق. مىسالى، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن بولساڭ، مەملەكەت تاراپىنان سۋبسيديا بار. شەتەلدەن ارنايى ءسۇت باعىتىنداعى ءىرى قارالاردى الىپ كەلسەڭىز دە، بەلگىلى ءبىر سۋبسيديالار قاراستىرىلعان. قىسقاسى، اۋىل شارۋاشىلىعى توڭىرەگىندە قولداۋ وتە كوپ. دەسەك تە، مەن تازى باعىتىندا قانشاما ەڭبەك ەتىپ جۇرسەم دە، تازىعا بايلانىستى ەشقانداي سۋبسيديا جايلى ەستىگەنىم جوق. بىرەۋلەر تازىنى اسىراۋعا بايلانىستى سۋبسيديا بەرەدى دەپ قۋانىپ جاتادى. ناقتىراق سۇراعاندا، بوس اڭگىمە بولىپ شىعادى. ويتكەنى تازىعا بايلانىستى سۋبسيديا بولار بولسا، مەن بىلەتىن ەدىم. سۋبسيديا بىزگە قاجەت. بەرەر بولسا، الار ادامداردىڭ شەبىنىڭ الدىندا تۇرار ەدىم. دەسە دە، ۇكىمەتتىڭ تازى ماسەلەسىنە ارالاسقانى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازاق تازىسىنا نازار اۋدارۋى — قۋانتارلىق جايت. توق ەتەرىن ايتسام، تازى بۇعان دەيىن ەشكىمگە كەرەك بولماعان", دەيدى ابزال ماناربەكۇلى.
فوتو:ابزال ماناربەكۇلىنىڭ جەكە قورىنان
ابزال ماناربەكۇلىنىڭ جيىرما شاقتى تازىسى بار. يتبەگىمىزدىڭ پايىمداۋىنشا، تازىنى كۇشىك كەزىنەن باستاپ كۇتۋ، قاجەتتى قۇجاتتاردى دايىنداۋ، ارنايى ەكپەلەردى سالدىرۋ جانە باسقا دا ماشاقاتتارى جەتكىلىكتى. ەكى تازا قاندى تازىنى شاعىلىستىرۋ كەزىندە ۇرعاشىسى مەن ەركەگىنىڭ ارنايى كينولوگتار وداعى تابىستاعان قۇجاتى بولۋى شارت.
كۇشىك تۋعان سوڭ بەلگىلى ساراپتامالاردان وتكەننەن كەيىن تۋ تۋرالى كۋالىك بەرىلەدى. ءبىر جىل بويى باقىلاۋدان ءوتىپ، سىناقتان جانە شىنىعۋدان وتكەننەن كەيىن عانا وعان پاسپورت راسىمدەلەدى، — دەپ ءمان-جايدى ايقارا اشىپ ءتۇسىندىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەڭ قىمبات تازىسىن 2,5 ميلليون تەڭگەگە ساتسا دا، بۇل سالا قوماقتى كىرىس اكەلمەسە دە، ول بۇل سالانى اتادان قالعان سوراپ جول دەپ، ەڭ الدىمەن جۇرەكتىڭ قالاۋىمەن اينالىسادى. قازاق يتبەگىلىكپەن باعزى زاماننان بەرى اينالىسىپ كەلەدى. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن بۇل يت تۇقىمى قوجايىن تۇگىل، تامام اۋىلدى اشتىقتان ساقتاپ قالعان دەسەدى. الاش جۇرتشىلىعى تازىنى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قاستەرلەگەن. بۇل جايىندا قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىن تەرەڭنەن زەرتتەپ جۇرگەن اتاقتى بلوگەر نۇرقوجا ەرسايىن بىلاي دەيدى:
ء“بىر تازىنىڭ باعاسى كەيدە 50 جىلقىعا دەيىن جەتكەن دەيدى جانە تازىلار باسقا يتتەر سەكىلدى سىرتتا جۇرمەي ۇيدە تۇراتىن بولعان. ول قازاقتىڭ تازىنى ارداقتاۋىنىڭ بىردە ءبىر مىسالى".
فوتو:كوللاج
قازاقى ءيتتىڭ ساناتىنا كىرەتىن تازى تۇقىمىنىڭ قاشاننان باستاپ بىرىزدىلىگىنىڭ جويىلۋى حاقىندا نۇرقوجا ەرسايىن قىسقاشا بىلاي جاۋاپ بەردى: “بەرتىنگى زامانعا دەيىن تازىلار ازايعانىمەن گەنەفوندى دۇرىس بولعان. ونى جوعالتۋ جاقىندا باستالدى. باسقا تۇقىمدارمەن باسقا تۇقىمداردى شاعىلىستىرا باستاعاننان كەيىن. بۇرىن تازى كوبىنەسە اقسۇيەكتەردىڭ قولىندا بولاتىن. ولار تازىنى باسقا تۇقىمدارمەن ارالاستىرمايتىن".
كەز كەلگەن تۇقىمدى باستاپقى قالپىندا ساقتاپ قالۋ — ەجەلدەن كەلە جاتقان ساباقتاستىقتى ادا قىلىپ الماۋ، تازىمىزدىڭ تۇقىمىن تۇزداي جويىلىپ كەتۋدەن ساقتايدى. ال بۇگىنگى كۇنى تازىلاردىڭ تازا قاندىلىققا تەكسەرەتىن ارنايى زەرتحانالار بار. تازىنىڭ تازا قاندىلىققا تەكسەرۋ پروتسەسى كەمى 1 اپتا نە ودان كوپ ۋاقىتتى الۋى مۇمكىن. تازى مەن توبەت اسىراپ جۇرگەن ازاماتتار مەن ورتالىقتار تەستىلەۋدەن وتۋگە جۇگىنەدى. قر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ عىلىم كوميتەتىنە قاراستى گەنەتيكا جانە فيزيولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، ءيتتى زەرتتەۋ ءۇشىن قىمبات قۇرالدار مەن زاتتار قاجەت. 2022 جىلعى مالىمەتكە سۇيەنسەك، 48 ءيتتىڭ تۇقىمىن انىقتاۋعا ارنالعان ارنايى جيناعىنىڭ باعاسى كەم دەگەندە 4,5 ميلليون تەڭگە بولعان. قازىر بۇل باعا بۇدان دا جوعارى بولۋى مۇمكىن. بۇگىنگە دەيىن 39 تازى يەسىنىڭ يتتەرى زەرتتەۋدەن وتكەن. وسىلايشا تازىلاردى ارنايى ىرىكتەۋ ارقىلى تازا قاندى تازى دەپ تىزىمگە تىركەيدى. جوبالاپ العاندا قازاقستاندا 3000 داي تازى تىركەلگەن.
ايتسەدە، كونستانتين پلاحوۆ بۇنىمەن كەلىسەر ەمەس ونىڭ ايتۋىنشا:
“كينولوگتار وداعىن تازىنى مويىنداتۋ ءۇشىن، مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، قوجايىندارى «تازى» دەپ اتاعان بارلىق يتتەردى تازى دەپ جازىپتى. ءسويتىپ، شامامەن 3000 يت شىققان، قاتەلەسپەسەم. ال شىن مانىندە، سونىڭ 10 پايىزى عانا، ءارى كەتسە 15 پايىزى عانا ناعىز تازى".
تازىنى ساقتاۋ ءۇشىن ىستەلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ قارقىنى قازىرگىدەي قاز قالپىندا تۇرار بولسا تازىنىڭ بولاشاعى نە بولماق دەگەن ساۋالعا كونستانتين پلاحوۆ بىلايشا جاۋاپ بەردى: “مۇندا ەكى ءتۇرلى ۇدەرىس بار. ءبىر جاعىنان، ءبىز تازى مەن توبەتتىڭ ۇلتتىق ورتالىعىن قۇرۋدى ۇسىنعاندا، بۇل مەملەكەتتىك باقىلاۋدا بولادى دەپ ۇمىتتەندىك. ەگەر مەملەكەتتىك باقىلاۋدى ورناتۋعا قول جەتكىزىلسە، وندا مەن بۇعان دەيىن ايتقان گەنەتيكالىق تەستىلەۋدى ەنگىزسەك، تازا قاندى تازىعا جاتپايتىن يتتەردىڭ كوبەيۋىنە جول بەرمەسەك، مامانداردى دۇرىس دايارلاۋعا جانە يەلەرىنە ۇلتتىق تۇقىمعا ۇقىپتى قاراۋدىڭ ءمانىن تۇسىندىرەر بولساق، وسىنداي جاعدايدا عانا تۇقىم ساقتالادى. الايدا قازىرگى جاعدايدا ماسەلە باسقاشا. العاشقى پروبلەما – باسقا تۇقىمدارمەن بۋدانداستىرۋ بولسا، ەكىنشىسى – «ستيحيالىق كوبەيۋ» دەپ اتالاتىن قۇبىلىس، ياعني اركىم ءوز قالاۋىنشا ارەكەت ەتەدى. ال كوبەيۋدى بۇكىل رەسپۋبليكا كولەمىندە بىرىڭعاي جوسپار مەن بىرىڭعاي سحەما بويىنشا جۇرگىزۋدىڭ ورنىنا وسىلاي جالعاسا بەرسە، وندا ءبىز تۇقىمدى جوعالتىپ الامىز".
وتكەن زاماننىڭ وزىندە قازاق تولارساقتان ساز كەشىپ، “بايتال تۇگىل باس قايعى” كەزدەردە تازىدان ءبىرشاما الشاقتاپ قالدى. قۇلازاعان كوڭىلدى كوتەرگەن، وشاق تۇگىل اۋىلدى ازىقپەن قامتاماسىز ەتكەن تازىمىزدان ءبىرجولا ايرىلىپ قالساق، سۇيەگىمىزگە زور تاڭبا. ەلىمىزدىڭ جاڭا باستاۋلارىنىڭ پايدا بولۋى جانە ونىڭ قارقىنىنىڭ كۇشەيۋى جەتى قازىنانىڭ اراسىنان ورىن العان قۇماي تازىمىزدىڭ ساقتالىپ قالۋىنا بىردەن-ءبىر سەپ. شارتاراپقا تازىنىڭ شىنايى قۇندىلىعىن ءتۇسىندىرىپ، بۇل تۇقىمدى قايتا شارىقتاتۋ – ءبىزدىڭ قولدا.
مارات باتىرحان
