Qaşqanyn qapqanşa tyqsyratyn qazaq dalasynda taza qandy tazy az. Qazaqtyŋ jetı qazynasyna kıretın töl itımızdıŋ düregeilenıp,dürek bolyp joiylyp keterdei qaupı tuyndap tūr dep dabyl qaǧyp jürgender bar.
Sonymen qatar, tazy älemdık ūiymdarda tolyqqandy moiyndalmaǧan. Tıptı Qazaqstanda resmi tırkelgen üş myŋǧa juyq tazynyŋ tek 10 % ǧana şyn mänınde tazy degen közqarastarda aitylady. Osy rette tazyny baqandai 30 jyl zerttep jürgen Qazaqstan Respublikasy Joǧary bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ Ǧylym komitetıne qarasty Zoologiia institutynyŋ ǧylymi-zertteu bölımınıŋ meŋgeruşısı Konstantin Plahov pıkır bıldırdı:
“Bız «taza qandy» degende, eŋ aldymen mynany meŋzeimız: tehnikalyq tūrǧydan şartty türde taza qandy dep, 4 ata-tegıne deiın eşbır üzılıssız belgılı bolǧan itter sanalady. Al tolyq taza qandy degenımız – kemınde 7 ata-tegıne deiıngı ärbır buyny tolyǧymen belgılı bolyp, barlyǧy tazydan tūruy qajet. Ökınışke qarai, qazırgı kezde bızde özın tazy dep ataityn, bıraq şyn mänınde ondaiǧa jatpaityn itter öte köp. Qazaq bekerden-beker «Ettıŋ bärı qazy emes, ittıŋ bärı tazy emes» demegen. Būl – halyqtyŋ tazy dep atau üşın tek qana iesınıŋ sözı jetkılıksız ekenın, ittıŋ tazyǧa tän belgılerı boluy şart ekenın tüsıngenın bıldıredı. Qazır basqa tūqymdardyŋ köptep äkelınuıne bailanysty kei adamdar syrtqy beinesı ūqsas saliukidı tazyǧa qosyp jıberedı, al keibıreuler qysqa jündı tazylardy greihaund pen hortiǧa budandastyrady. Mūndai äreketter, ärine, tūqymǧa paida äkelmeidı. Būl – qazırgı jaǧdaidaǧy eŋ basty mäselelerdıŋ bırı".
Jüirık at, köŋıl aşar, qyran tazy degendei, äzelden köşpelı qazaq halqynyŋ salpy qūlaq tazysy – salt-dästürımızdıŋ ajyramas bölıgı. Prezidentımız Qasym-Jomart Kemelūly Toqaevtyŋ aitqanyndai, ol – ūlttyq brendımız. Qazırgı taŋda qazaq tazysyn jahandyq sahnada resmi moiyndatu üşın jūmystar jürgızılıp jatyr. Būl jaiynda Prezidentımız öz sözınde atap ötken: «Bırneşe jyl būryn qazaqy tazy Qazaqstannan tys jerde köpşılıkke beimälım edı. Alaida memleket būl tūqymdy halyqaralyq deŋgeide moiyndatu üşın jüielı jūmystar jürgızdı.
2022 jyldan bastap Qazaqstan halyqaralyq kinologiia federasiiasynyŋ (FCI) tolyqqandy müşesı atanyp, qazaqy tazyny resmi tırkeu üderısı bastaldy» İä, tazy taqyryby bügınde elımız üşın kelelı mäselelerdıŋ bırı. Tazy ǧana emes, qazaqy töbetterdıŋ de jaiybır töbe. Halyqaralyq ūiymdar bızdıŋ tazy tūqymyn moiyndauy üşın onyŋ syrtqy beinesı men tūqymdyq belgılerınde bırızdılık boluy qajet. Qazır būl baǧytta Ekologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgı Parijde kelıssözder jürgızıp jatyr.
Ministrlıktıŋ mälımetınşe, IýNESKO üi januarlarynyŋ tūqymyn tıkelei tızımge engızbegenımen, olarǧa qatysty ädet-ǧūryptar men dästürlerdı mädeni mūra retınde qarastyruǧa mümkındık bar.
Foto:Abzal Manarbekūlynyŋ jeke qorynan
Desek te, keibır mamandardyŋ aituy boiynşa, Qazaqstanǧa tūqymdy moiyndatuǧa ötınış beruge älı de erte.
«Asyqqan etekten jyǧylady» degendei, būl ıske baiyppen qadam basyp, oi elegınen ötkızgen jön desedı. Būl jönınde Konstantin Plahov: “Men bastapqydan Qazaqstannyŋ tez arada tūqymdy moiyndatuǧa ötınış beruıne qarsy boldym. Bügıngı künı bızde tazy da, töbet te bırtektı emes. Türlılık tek är öŋırde ǧana emes, är jer ışınde de kezdesedı.Eger bız tūqym turaly aitsaq, onyŋ basty talaptarynyŋ bırı – bırızdılık, iaǧni syrtqy beinesınde de, mınez-qūlqynda da, sondai-aq jūmys sapalarynda da üilesımdılık boluy kerek. Ökınışke qarai, bızde ondai tūraqtylyq joq", -deidı.
Rasynda, saiyp kelgende, qazaq dalasynda saf qandy tazylar öte sirek kezdesedı. Öz kezegınde şejıresı üzılmegen tazylardyŋ qalyŋ jūrtşylyq arasynda baǧasy arzan emes. Tazy baptau – qazaqtyŋ tūrmysymen qatar jasap kele jatqan ata käsıp. Bügınde būl salada eren eŋbek etıp jürgen azamattar aitarlyqtai köp emes. Solardyŋ bırı — Abzal Manarbekūly, ol taza qandy tazy asyraumen ainalysady. Onyŋ aituynşa, bır ittı bır jyl qamtamasyz etıp, jaǧdaiyn jasau üşın 500–700 myŋ teŋge şamasynda qarajat qajet. Alaida memleket tarapynan aitarlyqtai kömek joq.
“Memleket tarapynan eşqandai kömek joq. Mysaly, auyl şaruaşylyǧymen ainalysatyn bolsaŋ, memleket tarapynan subsidiia bar. Şetelden arnaiy süt baǧytyndaǧy ırı qaralardy alyp kelseŋız de, belgılı bır subsidiialar qarastyrylǧan. Qysqasy, auyl şaruaşylyǧy töŋıregınde qoldau öte köp. Desek te, men tazy baǧytynda qanşama eŋbek etıp jürsem de, tazyǧa bailanysty eşqandai subsidiia jaily estıgenım joq. Bıreuler tazyny asyrauǧa bailanysty subsidiia beredı dep quanyp jatady. Naqtyraq sūraǧanda, bos äŋgıme bolyp şyǧady. Öitkenı tazyǧa bailanysty subsidiia bolar bolsa, men bıletın edım. Subsidiia bızge qajet. Berer bolsa, alar adamdardyŋ şebınıŋ aldynda tūrar edım. Dese de, ükımettıŋ tazy mäselesıne aralasqany, memleket basşysynyŋ qazaq tazysyna nazar audaruy — quantarlyq jait. Toq eterın aitsam, tazy būǧan deiın eşkımge kerek bolmaǧan", deidı Abzal Manarbekūly.
Foto:Abzal Manarbekūlynyŋ jeke qorynan
Abzal Manarbekūlynyŋ jiyrma şaqty tazysy bar. İtbegımızdıŋ paiymdauynşa, tazyny küşık kezınen bastap kütu, qajettı qūjattardy daiyndau, arnaiy ekpelerdı saldyru jäne basqa da maşaqattary jetkılıktı. Ekı taza qandy tazyny şaǧylystyru kezınde ūrǧaşysy men erkegınıŋ arnaiy kinologtar odaǧy tabystaǧan qūjaty boluy şart.
Küşık tuǧan soŋ belgılı saraptamalardan ötkennen keiın tuu turaly kuälık berıledı. Bır jyl boiy baqylaudan ötıp, synaqtan jäne şynyǧudan ötkennen keiın ǧana oǧan pasport räsımdeledı, — dep män-jaidy aiqara aşyp tüsındırdı. Onyŋ aituynşa, eŋ qymbat tazysyn 2,5 million teŋgege satsa da, būl sala qomaqty kırıs äkelmese de, ol būl salany atadan qalǧan sorap jol dep, eŋ aldymen jürektıŋ qalauymen ainalysady. Qazaq itbegılıkpen baǧzy zamannan berı ainalysyp keledı. Qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken būl it tūqymy qojaiyn tügıl, tamam auyldy aştyqtan saqtap qalǧan desedı. Alaş jūrtşylyǧy tazyny közınıŋ qaraşyǧyndai qasterlegen. Būl jaiynda qazaq mädenietı men tarihyn tereŋnen zerttep jürgen ataqty bloger Nūrqoja Ersaiyn bylai deidı:
“Bır tazynyŋ baǧasy keide 50 jylqyǧa deiın jetken deidı jäne tazylar basqa itter sekıldı syrtta jürmei üide tūratyn bolǧan. Ol qazaqtyŋ tazyny ardaqtauynyŋ bırde bır mysaly".
Foto:Kollaj
Qazaqy ittıŋ sanatyna kıretın tazy tūqymynyŋ qaşannan bastap bırızdılıgınıŋ joiyluy haqynda Nūrqoja Ersaiyn qysqaşa bylai jauap berdı: “Bertıngı zamanǧa deiın tazylar azaiǧanymen genefondy dūrys bolǧan. Ony joǧaltu jaqynda bastaldy. Basqa tūqymdarmen basqa tūqymdardy şaǧylystyra bastaǧannan keiın. Būryn tazy köbınese aqsüiekterdıŋ qolynda bolatyn. Olar tazyny basqa tūqymdarmen aralastyrmaityn".
Kez kelgen tūqymdy bastapqy qalpynda saqtap qalu — ejelden kele jatqan sabaqtastyqty ada qylyp almau, tazymyzdyŋ tūqymyn tūzdai joiylyp ketuden saqtaidy. Al bügıngı künı tazylardyŋ taza qandylyqqa tekseretın arnaiy zerthanalar bar. Tazynyŋ taza qandylyqqa tekseru prosesı kemı 1 apta ne odan köp uaqytty aluy mümkın. Tazy men töbet asyrap jürgen azamattar men ortalyqtar testıleuden ötuge jügınedı. QR Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgınıŋ Ǧylym komitetıne qarasty Genetika jäne fiziologiia institutynyŋ mamandarynyŋ aituynşa, ittı zertteu üşın qymbat qūraldar men zattar qajet. 2022 jylǧy mälımetke süiensek, 48 ittıŋ tūqymyn anyqtauǧa arnalǧan arnaiy jinaǧynyŋ baǧasy kem degende 4,5 million teŋge bolǧan. Qazır būl baǧa būdan da joǧary boluy mümkın. Bügınge deiın 39 tazy iesınıŋ itterı zertteuden ötken. Osylaişa tazylardy arnaiy ırıkteu arqyly taza qandy tazy dep tızımge tırkeidı. Jobalap alǧanda Qazaqstanda 3000 dai tazy tırkelgen.
Äitsede, Konstantin Plahov būnymen kelıser emes onyŋ aituynşa:
“Kinologtar odaǧyn tazyny moiyndatu üşın, menıŋ tüsınuımşe, qojaiyndary «tazy» dep ataǧan barlyq itterdı tazy dep jazypty. Söitıp, şamamen 3000 it şyqqan, qatelespesem. Al şyn mänınde, sonyŋ 10 paiyzy ǧana, ärı ketse 15 paiyzy ǧana naǧyz tazy".
Tazyny saqtau üşın ıstelıp jatqan jūmystardyŋ qarqyny qazırgıdei qaz qalpynda tūrar bolsa tazynyŋ bolaşaǧy ne bolmaq degen saualǧa Konstantin Plahov bylaişa jauap berdı: “Mūnda ekı türlı üderıs bar. Bır jaǧynan, bız tazy men töbettıŋ ūlttyq ortalyǧyn qūrudy ūsynǧanda, būl memlekettık baqylauda bolady dep ümıttendık. Eger memlekettık baqylaudy ornatuǧa qol jetkızılse, onda men būǧan deiın aitqan genetikalyq testıleudı engızsek, taza qandy tazyǧa jatpaityn itterdıŋ köbeiuıne jol bermesek, mamandardy dūrys daiarlauǧa jäne ielerıne ūlttyq tūqymǧa ūqypty qaraudyŋ mänın tüsındırer bolsaq, osyndai jaǧdaida ǧana tūqym saqtalady. Alaida qazırgı jaǧdaida mäsele basqaşa. Alǧaşqy problema – basqa tūqymdarmen budandastyru bolsa, ekınşısı – «stihiialyq köbeiu» dep atalatyn qūbylys, iaǧni ärkım öz qalauynşa äreket etedı. Al köbeiudı bükıl respublika kölemınde bıryŋǧai jospar men bıryŋǧai shema boiynşa jürgızudıŋ ornyna osylai jalǧasa berse, onda bız tūqymdy joǧaltyp alamyz".
Ötken zamannyŋ özınde qazaq tolarsaqtan saz keşıp, “baital tügıl bas qaiǧy” kezderde tazydan bırşama alşaqtap qaldy. Qūlazaǧan köŋıldı kötergen, oşaq tügıl auyldy azyqpen qamtamasyz etken tazymyzdan bırjola airylyp qalsaq, süiegımızge zor taŋba. Elımızdıŋ jaŋa bastaularynyŋ paida boluy jäne onyŋ qarqynynyŋ küşeiuı jetı qazynanyŋ arasynan oryn alǧan qūmai tazymyzdyŋ saqtalyp qaluyna bırden-bır sep. Şartarapqa tazynyŋ şynaiy qūndylyǧyn tüsındırıp, būl tūqymdy qaita şaryqtatu – bızdıŋ qolda.
Marat Batyrhan
