ارالدىڭ ارقالى اقىنى تۋرالى تولعانىس
اقىندار ءارتۇرلى... كەي اقىننىڭ ولەڭىن ءولىپ-ءوشىپ جاقسى كورەسىڭ. ال كەيدە ءوزىن كورىپ، اڭگىمەلەسكەنىڭدە كوڭىلىڭ تولماي قالادى. كەيبىر شايىرمەن شۇيىركەلەسكەن كەزدە ەداۋىر اسەرلەنەسىڭ. بىراق ولەڭىنىڭ ءار جولى ۇستاتپاي ءار جاققا قاشادى...
ايتسە دە، ءوزى ولەڭىنە، ولەڭى وزىنە ۇقسايتىن اقىندار دا بارشىلىق. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز – ءدال وسىنداي اقىن.
مەن ونى تۇڭعىش رەت ءوز اۋىلىمدا كوردىم. ءجۇز ەلۋ شاقىرىم جەردەگى ارالدان ارتىنىپ-تارتىنىپ جەتكەن ءبىر توپ ونەرپاز كەشكە قاراي قاراتەرەڭنىڭ جازعى كلۋبىنا كەلىپ، كونتسەرت قويدى. جالپى، تەڭىز بەتكەيدىڭ تارپاڭ تالانتتارى ەشكىمگە وڭايلىقپەن ۇپاي بەرە قويمايدى. داڭقتى كۇيشى-تەرمەشى، كومپوزيتور مۇرات سىدىقوۆ، ونىڭ جارى بازار قوستاەۆا، اقىن-جىرشى ءابىلحان ماحانوۆ، باياندى شەبەر تارتاتىن باينياز تلەپوۆ، سىرباز كۇيشى قاپپار جارماعامبەتوۆ، بىلىكتى ديريجەر سايلاۋ تىلەپوۆ، اقىن-اكتەر ساعىناي ەشەكەنوۆ، ءانشى سەيىتقالي سەيتمۇراتوۆ، تاعى باسقالار اۋىل كلۋبىنىڭ تۇندىگىن تۇنىمەن جەلپىلدەتتى. شەتىنەن باقسىداي وينادى سول كۇنى...
ەلدىڭ كوڭىل-كۇيى ابدەن كوتەرىلگەن ساتتە ساحنا تورىنە ءبىر جاپ-جاس جىگىت شىعا كەلسىن. ءوزى شاپ-شاعىن، شاشى ۇزىن. ۇستىندە سۇر كوستيۋمى بار. ءتىپتى قولىندا مىج-مىج داپتەرى بولدى-اۋ دەيمىن. كادىمگى سىرتىندا كوبەيتۋ تابليتساسى جازىلعان وقۋشى داپتەرى. ءوزىمىز تار كلۋبتا تىعىلىسىپ، اپتەر-تاپتەرىمىز شىعىپ وتىرعاندا داپتەر قالاي ەسىمىزدە قالىپ قويعان دەسەيشى. اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي دامىلسىز سويلەيتىن كونفەرانسە قىز: «تولىباي ابىلاەۆ، اقىن»، – دەپ تانىستىردى ونى. ءبىزدىڭ اۋىلدى كوپ جىلدان بەرى باسقارىپ كەلە جاتقان دۇردەي ديرەكتوردىڭ جانە مەكتەپتە بوتانيكادان ساباق بەرەتىن ارداقتى اعايىمىزدىڭ ەسىمى تولىباي ەدى. سولارعا ابدەن قۇلاق ۇيرەتكەندىكتەن ماعان مىنا ارالدان كەلگەن اقىننىڭ اتى تولىباي بولۋى ءجۇدا ءبىرتۇرلى كورىنىپ كەتكەنى. بىراق وعان قىڭعان اقىن جوق. قويۋ قارا شاشىن كەيىن قاراي سىلكىپ جىبەرىپ، «جەڭەشەم!»، – دەپ جۇرتتى ءبىر سەرپىلتىپ الىپ، ولەڭىن وقي جونەلەدى. مەن ول كەزدە مەكتەپتىڭ ءۇشىنشى نە ءتورتىنشى كلاسىندا وقيتىن بەيمازا بالامىن. الگى اقىننىڭ ولەڭىنىڭ ماعىناسىن تەرەڭ ۇعىپ جارىتقانىم شامالى. قاراتەرەڭ كلۋبىنىڭ ساحناسىندا ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، ەكىلەنىپ ولەڭ وقىپ تۇرعان جىگىت الدەبىر جەڭەشەسىن جاقسى كورە مە، الدە جەڭەشەسى بۇعان قاراپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتكەن بە، ايتەۋىر، سونداي بىردەڭە... ول كوك داپتەرىن اۋىق-اۋىق قايىرىپ-قايىرىپ جىبەرىپ، تاعى ءتورت-بەس ولەڭ وقىدى دا، باسىن جەرگە جەتكەنشە ءيىپ، اۋداڭ-اۋداڭ ەتىپ، ساحنانىڭ سىرتىنا كەتىپ قالدى...
مەن ءسويتىپ، بۇل اقىندى ادەپكىدە ادەتتەگىدەي گازەتتەن نەمەسە جۋرنالدان ەمەس، ساحنادان كوردىم. «اسسالاۋماعالەيكۋم، اقىن اعام، سەنى كوردىم ەڭ العاش ساحنادان»، – دەپ ازىلدەۋدىڭ ءساتى كەلە قويماسا دا، اقيقاتى سول ەدى.
كەيىن بىلدىك، تولىباي اقىن قاراتەرەڭنىڭ ىرگەسىندەگى بوگەننىڭ بالاسى ەكەن. قارىمدى قالامگەر قۋانىش جيەنبايدىڭ كلاستاسى. بولاشاق ارىندى اقىن مەن پاراساتتى پروزايك ءبىر كەزدە كونەبوگەننىڭ كوك شاڭداعىن اسپانعا كوتەرىپ، بىرگە ويناپتى دەسەدى. ەتى ءتىرى ەلگەزەكتەۋ قۋانىش اعام بوگەننەن بۇيداسىن ءۇزىپ، الاتاۋ جاققا اتتانعاندا، تومپيعان تولىباي اعام تومسىرايىپ، ەل جاقتا قالىپ قويىپتى. سودان سول قالعاننان مول قالعان عوي...
سونىمەن باياعىدا ساحنادا كورگەن اقىن اعام ءالى كۇنگە دەيىن قازاق پوەزياسىنىڭ ساحناسىنان تۇسكەن ەمەس. ءبىر جاقسىسى، تۋعان جەرىنەن تامىرىن ۇزگەن جوق. ايتپاقشى، انا ءبىر جىلدارى اجەپتەۋىر قالالىق بولعىسى كەپ، قىزىلوردانى ءبىراز ۋاقىت كادىمگىدەي مەكەن ەتكەنى بار ەكەن عوي. ىزدەگەنىن تاپپادى ما، الدە اۋا رايى جاقپادى ما، بىلمەيمىز، كوپ ۇزاماي ۇيىرىنە قايتا قوسىلدى. قازىر ارالدا تۇرادى.
جاستاۋ كەزىمىزدە جەر-كوكتى شۋلاتقان شاھيزادا شايىر ءمولدىر شىقتاي تۇنىق سەزىمگە تولى ءبىر شۋماق ولەڭدى قايتا-قايتا وقۋشى ەدى.
قامىسى قوسجار كولدىڭ قوزعالماي ما،
قوزعالسا، سارى التىنداي ءسوز قالماي ما؟
كولگە كەپ، ۇڭىلەدى قايران ارۋ،
توتىعىپ ءتوس قالتادا توزعاندا اينا...
«تولىبايدىڭ ولەڭى عوي»، – دەيتىن سوسىن شاكي اعام شيىرشىق اتىپ تۇرىپ. ۇيىرىمەن جۇرەتىن ءۇش شايىر – شاھيزادا ابدىكارىموۆ، التاي ۇسەنوۆ، تولىباي ابىلاەۆ ۇشەۋى ىلگەرىدە قارماقشى اۋداندىق «كوممۋنيزم شامشىراعى» گازەتىندە قىزمەت ىستەپتى. قىزمەت ىستەگەنى بار بولسىن، كىلەڭ شايتان مىنەز شايىرلار كوممۋنيزمنىڭ شامشىراعىن جارقىراتىپ جارىتپاسا دا، كۇندىز-ءتۇنى بۇرقىراتىپ جىر جازعانعا ۇقسايدى. جاڭاعى جان دۇنيەڭدى تەربەيتىن جالقى شۋماق سول كەزەڭنىڭ جەمىسى سەكىلدى.
سەزىمدى قوزعايتىن سىرلى ولەڭدەر سەرياسى – تولىباي اقىن پوەزياسىنىڭ التىن ارقاۋى. اق ماحاببات، پاك كوڭىل، ادەمى اۋەن، تۇنىق وي، ءمولدىر مۇڭ – كەيىپكەرىمىزدىڭ تابيعاتىنا جاقىن قاستەرلى قۇندىلىقتار. مىنە، قاراڭىز:
...اتىڭدى اق قۇمشىققا جازدىم جاڭا،
سونان سوڭ سياقتانىپ ءمازبىن بالا.
جارعا دا… ەسىككە دە شيمايلاندى،
ماحاببات جايىنداعى مازمۇنداما.
ەسىنە ەنبەيتۇعىن شارا باسقا،
اسىققان ەرجەتۋگە بالا قاسقا.
باياعى بادىزشىلەر ىزىمەنەن،
تاۋداعى تاڭبالادىم قارا تاسقا.
تابيعاتى تازا تولىباي اقىن ماحاببات ليريكاسىن شارلاعان مىن-سان اقىننىڭ ءىزىن قايتا شيىرلاماي، ءوز ولەڭىندە وزگەشە ورنەك سالدى («جۇگەنسىز بالا» دەگەن جۇرت تا قىزىق، جاۋلاعان جۇرەگىمدى قۇرتقا قىز، ۇق»), جۇرەك تۇكپىرىنە جاسىرعان جان سىرىن جالپاق جۇرتقا جاريالاپ، جۇمباق ارۋدىڭ كوركەم كەيپىن كەستەلەپ، قيالىنىڭ كەڭىستىگىن كەڭەيتتى («ەندى مەن ەسىمىڭدى ەلگە جايام، جەر تۇگىل، اق ماقتاداي بۇلتقا سىزىپ...»).
ال كەيىنگى قاي ولەڭىنە زەر سالساڭىز دا («ارالدان كوشكەن اعايىن»، «تەڭىز تۇبىندەگى كەنت»، «ارال كوشىپ بارادى»), تابانى قۇرعاعان ايدىننىڭ اششى تاعدىرى تىلىنە تيەك بولماي قالمايدى. سونىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، جۇرەگىنە جۇك ارتىپ:
كىساپىرلەر قۇرتتى، اللا-اي،
جايساڭ ەدىم جاعالى،
جەل ايداعان بۇلتتارداي،
ارال كوشىپ بارادى! –
دەپ كۇيىنەدى.
بۇل كۇيىنىش پەن كۇيزەلىس – ارالدا تۇراتىن ارقالى اقىننىڭ جانىن قوزعاپ، جۇرەگىن تەربەيتىن ماڭگىلىك ەلەگياسى. اۋىتقىمايتىن اعىمى، سارقىلمايتىن سارىنى. وزىنە جانە ولەڭىنە تولىباي سىنشى سەكىلدى تالعاممەن قارايتىن تولىباي اقىننىڭ تاۋسىلمايتىن تاقىرىبى.
ءبىزدىڭ ارالدىڭ جاعاسىندا شەگە قۇم دەگەن عالامات قۇم بار. سول قۇمعا سۋ جاڭا كيىمىڭمەن قانشا اۋناساڭ دا، ۇستىڭە ەشتەڭە جۇقپايدى. تۇرەگەلسەڭ بولدى، شەگە قۇم جەرگە سۋسىپ تۇسەدى. نە سەنى كىر شالمايدى، نە قۇم لاستانبايدى. مەن جۇرتتىڭ ءبارىن باۋىرىنا باسىپ جۇرەتىن تولىباي اعامنىڭ تاپ-تازا تابيعاتىن ءبىر كەزدە ايدىندى ارالدىڭ جاعالاۋىن جايلاعان، قازىر قاشقان تەڭىزدىڭ ۇلتانىندا جال-جال بولىپ جاتقان وسى شەگە قۇمعا ۇقساتام. اقىن اعام دا شەگە قۇم سياقتى جان بالاسىنا زالالىن تيگىزبەيدى، ءتىپتى مىسىقتىڭ دا مۇرنىن قاناتپايدى. سونداي-اق تۇماسى تۇنىق تولىباي اقىندى رەنجىتۋگە دە ەشكىمنىڭ ءداتى بارا قويماس...
قازاققا قادىرلى قۋانىش اعام ەكەۋىڭىز قول ۇستاسىپ وتىرىپ جەتپىسكە كەپ قالىپسىزدار، تولىباي اعا... امان بولىڭىز! ارالدىڭ تابانىنداعى اق كۇمىستەي جىلتىراعان شەگە قۇمدى جالپاعىنان باسىپ، ەمىن-ەركىن جۇرە بەرىڭىز! ءومىر ورىسىندەگى جانە ولەڭ ولكەسىندەگى سىرلى ساپارىڭىز ۇزاققا سوزىلسىن، اعا!
باۋىرجان ومارۇلى