(نەمەسە «اپايتوستەر» مەن «جالاڭتوستەردىڭ» شۋاقتى شاڭىراعى حاقىندا)
بىرىڭعاي سپورت تاقىرىبىنا جازاتىن ايگىلى قالامگەر سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ باسقاراتىن «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا اتاۋى شارتتى تۇردە قويىلعان ەكى فۋتبول كومانداسى بار ەدى. حات قورجىنىنا تۇسكەن ماقالالاردىڭ تاقىرىبىنا دەيىن ويناتىپ بەرۋگە ماشىقتانعان باسىلىم وسى ەكى توپقا ات تابۋعا كەلگەندە دە شەبەرلىك تانىتقان-دى. وڭكەي ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرىنەن جاساقتالعان كوماندانىڭ اتى – «ءاپايتوس»، ال تىلشىلەردىڭ كومانداسى – «ءجالاڭتوس». انشەيىندە اپايتوستەردىڭ الدىندا ىزديىپ تۇرعانىمەن جالاڭتوستەر الاڭعا شىقسا بولدى، ارعىماقتاي كوسىلەدى. سودان ويىن اياقتالعان سوڭ عانا ءبارىنىڭ دە جەلىگى باسىلىپ، قويدان جۋاس موماقان كەيىپكە تۇسەدى. ويتكەنى ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرى شەتىنەن تەگەۋرىندى. اتاقتارىنان ات ۇركەدى. سوندىقتان دا ولار ءاپايتوس دەپ اتالادى. وسىعان وراي اپايتوستەردىڭ قارىمدى قورعاۋشىسى قاسىم ءازىمحان «جالاڭتوستەردىڭ» ىشىندە قالي سارسەنباي سياقتى اپايتوستەر، ال «اپايتوستەردىڭ» اراسىندا مەن سەكىلدى تورعايتوستەر دە ءجۇر» دەپ ءبارىمىزدى كۇلدىرەتىن.
ءبىر عاجابى، اپايتوستەر مەن جالاڭتوستەر تەك فۋتبول ويناپ قانا قويمايتىن. ولار تۇسكى ءۇزىلىس كەزىندە نەمەسە كەشكە قاراي توعىز قاباتتى اينەك عيماراتتا تاعى ءبىر ويىن تۇرىنەن سايىسقا تۇسەدى. ءبىزدىڭ باسىلىم قونىس تەپكەن جەتىنشى قاباتتىڭ كەڭ دالىزىندە تۇرعان تەننيس ۇستەلى جان الىسىپ، جان بەرىسكەن باسەكەنىڭ كورىگىنە اينالادى. سول ساتتە الگى اتاۋلار قايتا جاڭعىرادى.
سونىمەن، ءبىزدىڭ تۇسىمىزداعى اپايتوستەر كىمدەر ەدى؟! مىنە، قاراڭىز... جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى، جانبولات اۋپباەۆ، قۋانىش جيەنباي، وتەگەن ورالباەۆ، نەسىپ جۇنىسباەۆ، ساتتار ساپاربەكوۆ، جۇماگۇل سولتيەۆا، نۇرلىتاي ۇركىمباەۆا، قاسىم ءازىمحان، ەرتاي ايعاليەۆ... ءبارى دە تانىمال.
ماقالالارى مەن وچەركتەرى، اڭگىمەلەرى مەن ولەڭدەرى رەسپۋبليكالىق گازەت-جۋرنالداردا ءجيى جاريالانىپ تۇرادى. ءتىپتى كەيبىرىنىڭ بىرنەشە كىتاپتارى بار. گازەتتىڭ كيەلى بوساعاسىنان ەندى عانا يمەنە اتتاعان ءبىز سەكىلدى بوتا تىرسەك بوزبالالار ءۇشىن بۇلار – ءبىر-ءبىر اسقار شىڭ. اسىرەسە، شىڭ تۇگىلى، تاۋى مەن توبەسى دە جوق، ونىڭ ۇستىنە كوك شالعىنعا جۇتاڭداۋ جازىق دالادان كەلگەن مەن ءۇشىن ءبارىنىڭ دە بەينەسى بيىك تۇرادى. بىراق سول ازۋى التى قارىس اپايتوستەردىڭ ۇستىنەن قارايتىن ادامدار بار.
ولار – باس رەداكتورىمىز (ول كەزدە جاي عانا «رەداكتور» دەپ اتالادى) سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ، ونىڭ ورىنباسارى – ەرجۇمان سمايىل، جاۋاپتى حاتشى – ەرعالي ساعات. ەشكىمگە باسىن يمەيتىن ءبولىم باستىقتارى وسى ۇلكەن ۇشەۋدىڭ الدىندا عانا ەسەپ بەرەدى. اقپارات باسەكەسىندە اتى وزىپ تۇرعان بۇل بەرەكەلى باسىلىمنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولۋ – ۇلكەن مارتەبە. ارداقتى اعايلارىمىز وسى قىزمەتكە بەكىتىلەر الدىندا بىلايعى ۋاقىتتا موينىنا ىلمەيتىن شوقپارداي گالستۋكتەرىن قىلعىنىپ بايلاپ الىپ، كىشى تسەكاعا بارىپ، جەردىڭ قۇرتىنداي شيراق شەنەۋنىكتەرمەن اڭگىمەلەسىپ كەلەدى.
ەلىمىزدەگى بارلىق مەكەمەلەر سياقتى «لەنينشىل جاستىڭ» دا وزىندىك ءتارتىبى بار. ماسەلەن، ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرىنىڭ بوس تۇرعان ورىندىعىنا تىلشىلەر ەشقاشان وتىرمايدى. كىم شىعارعانىن، قاشان شىعارعانىن بىلمەيمىز، بىراق بۇل – جازىلماعان زاڭ. بايقاۋسىز قونجيا كەتسەڭ، باسىڭ بالەگە قالادى. سەبەبى، ادەپ بويىنشا دا، ادەت بويىنشا دا بۇل ورىنعا ءوزىڭ تاعايىندالعان كۇنى عانا وتىرۋعا ءتيىسسىڭ. ال قاشان تاعايىندالاتىنىڭدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى...
ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى «جاس الاشتىڭ» ەرەكشە قۇرىلىمىنا ەل-جۇرت قىزىعا قارايتىن. ءوز الدىنا ءبىر الەم – سەكرەتارياتتى قوسپاعاندا، مۇندا ون ءبولىم بولدى. رەسمي رەتتىلىگىنە قاراي تىزبەلەسەك، كومسومول تۇرمىسى، ناسيحات، جۇمىسشى جاستار، شارۋا جاستار، ستۋدەنت جاستار، ادەبيەت جانە ونەر، جاستار جانە ادامگەرشىلىك تاربيە، مادەنيەت، حات، سپورت بولىمدەرى رەداكتسيانىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ تۇرعان ون ۋىق سەكىلدى ەدى. ۋىق بولعاندا قانداي! ارقايسىسى ءبىر-ءبىر التىن دىڭگەككە بەرگىسىز.
وسى ون ءبولىمنىڭ ون مەڭگەرۋشىسى بار. ولاردىڭ اربىرەۋىنە ءبىر تىلشىدەن بولىنگەن. ياعني، ءبىر ادامعا – ءبىر باستىق. بىراق سوعان قاراماستان بۇل ءبىر ادامنىڭ باستىقتارى جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اسا بەدەلدى.
سونداي-اق، ولاردىڭ قاراماعىنداعى «ءبىر ادامدار» دا وسال ەمەس-ءتى. قونىسبەك بوتباي، بايان بولاتحانوۆا، ءدۇرالى دۇيسەباي، ساپارباي پارمانقۇل، سەرىك ءراسىلوۆ، ادىلعازى قايىربەكوۆ، الما مۇحامەدجانوۆا، گۇلزيرا مولداجاپاروۆا، قىدىربەك رىسبەكوۆ، انۋاربەك اۋەلبەك...
ۇزاماي سەيداحمەت اعا «جالىن» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى بولىپ بەكىتىلدى دە، ونىڭ ورنىنا «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنىڭ باسشىسى ءۋاليحان قاليجانوۆ اعامىز كەلدى. ءسويتىپ، الپاۋىت اپايتوستەر مەن جۇقالتاڭ جالاڭتوستەردىڭ بيلىگى ۋاكەڭنىڭ قولىنا كوشتى. سودان جەتى جىل بويى مىنەزى جايلى، پەيىلى كەڭ ارداقتى ازاماتتىڭ قاراماعىندا قىزمەت ىستەدىك.
ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرى مەن تىلشىلەردىڭ اراسىندا باستىق پەن باعىنىشتىنىڭ رەسمي قارىم-قاتىناسىنان گورى اعا مەن ءىنىنىڭ جاراسىمدى سىيلاستىعى باسىمىراق ەدى. رەتى كەلسە، اعالارىمىزبەن دە ازىلدەسىپ تۇراتىنبىز. سەكرەتارياتتاعى ءبىزدىڭ بۋىننىڭ وكىلى، جاۋاپتى حاتشىنىڭ ورىنباسارى ءادىل قويتانوۆ جاۋاپتى حاتشى جارىلقاپ بەيسەنبايۇلىنىڭ ورنىنا ۋاقىتشا باستىق بولىپ قالعاندا، ونىڭ اتىنان ولەڭ جازىپ:
مەن قازىر جاۋحاتشىمىن، جاقاڭدايمىن،
سوندىقتان اركىمدەرگە قوقاڭدايمىن.
زاۆ وتدەل، تىلشىلەرگە ايقايلايمىن،
ۋاكەڭ مەن ەراعاڭا باتا المايمىن، –
دەپ جەتىنشى قاباتتىڭ ۇزىن دالىزىندە اندەتىپ جۇرەتىن كەزىمىز كۇنى كەشە سياقتى ەدى...
رەداكتسيامىزدىڭ قوس قىمبات قازىناسى بولدى. ونىڭ ءبىرى – ايگىلى باعدات مومبەكوۆ. ول نومىرگە كەتىپ بارا جاتقان سۋرەتكە رەتۋش جاسايدى. ياعني، ارلەپ-اسەمدەيدى. قاينار ولجاي باياعىدا «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» گازەتىنە وسى اعامىز تۋرالى «قيقار شالعا حات» دەگەن شاعىن ماقالا جازعان. وسى قيقار شال ءبارىمىزدى قيقارلىقتان باسقا نارسەنىڭ بارىنە ۇيرەتتى. ەكىنشىسى – حات تىركەۋشى اپايىمىز ءبيبىحان بايتىلەسوۆا. اقىل-پاراساتى مول بۇل كىسىنىڭ بويىنان دا تەكتىلىكتىڭ بەلگىسى بايقالىپ تۇرار ەدى.
مەن «جاس الاشقا» (ول كەزدە ءالى «لەنينشىل جاس») جۋرفاكتىڭ بەسىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەنىمدە كەلدىم. سول جىلداردا گازەتكە ۇزبەي ماقالا جازعان ستۋدەنتتەردى جۇمىسقا الاتىن ءداستۇر بار ەدى. ءسويتىپ، ءبىز دە ستۋدەنت ءتىلشى بولدىق. بۇعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىراز تەر توگۋ كەرەك-ءتى. ەڭ مىقتى باسىلىمنىڭ ءبىرى بولعان سوڭ، بۇل رەداكتسيادا ورىن بوساي بەرمەيدى. سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن تاڭداۋلى جۋرناليستەردىڭ ءبارىنىڭ باسى وسىندا توعىسقان. مۇنداي سۇتتەي ۇيىعان ۇجىمنان كىم وڭايلىقپەن كەتۋشى ەدى؟!
ءبىر كۇنى ءساتى ءتۇستى. ءبىر ءتىلشى قىزمەت اۋىستىرىپ جاتقانعا ۇقسايدى. باسقا ەمەس، سول جىلداردا قازاق باسپاسوزىندە قارا سوزدەن قۇيىن ويناتىپ تۇرعان قاينار ولجايدىڭ ءوزى. قۋانىش جيەنباي باسقاراتىن كومسومول تۇرمىسى ءبولىمىنىڭ اعا ءتىلشىسى. ەندى «جاس الاشتىڭ» ورتالىق وبلىستارداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولىپ بەكىتىلىپتى. سوعان وراي الماتىدان قاراعاندىعا قونىس اۋدارماق. سول ورىنعا ارىپتەس اعالارىمىز ءبىزدى ۇسىنىپتى.
وسىنىڭ الدىندا عانا قاينار ولجايدىڭ قاراماعىندا وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتكەنبىز. ول از عانا ۋاقىتتا كوپ نارسە ۇيرەتتى. تاقىرىپ قويۋعا باۋلىدى. فورما ىزدەۋگە جەتەلەدى. وزگەشە جازۋعا ۇمتىلدىردى. سىرەسكەن ساياسي ءبولىمنىڭ قاساڭ دۇنيەلەرىنىڭ ءوزىن جۇرتقا وقىتا ءبىلۋ جولدارىن كورسەتتى. كەيىن كورشى ءبولىمنىڭ جىگىتتەرىمەن ايتىسقا تۇسكەندە
«ءار شىققان ساپارىنان، اينالادان،
كەزى جوق قانجىعاسىن مايلاماعان.
كومسومول بولىمىنەن تۇلەپ ۇشقان،
«سق»-دا ىستەيتۇعىن قاينار اعام» دەپ اندەتەتىن ەدىك.
ءساۋىر ايىنىڭ العاشقى كۇنى سول قاينار اعامنىڭ قۇتتى ورنىنا كەلىپ ورنالاستىق. قاينەكەڭنىڭ ءوزى وتىرعاندا وسى ۇستەلگە جايعاسساڭ بولدى، ماقالا دەگەنىڭ وزىنەن ءوزى جازىلىپ جۇرە بەرەتىندەي كورىنەتىن. جوق، ولاي ەمەس ەكەن. بۇل ۇستەل يەسىنە عانا باعىناتىن سىڭايلى. ءبىز دە بەرىسپەدىك. ەرىنبەي-جالىقپاي جۇمىس ىستەگەندى بىلدىك. يەسىنىڭ ەندى جۋىق ارادا كەلە قويماسىنا كوزى جەتكەن سوڭ قوڭىر ۇستەل دە ىڭعايعا كونە باستاعانداي...
كازگۋ-دەگى ۇستازىمىز، بەلگىلى فانتاست جازۋشى ابدۋل-حاميد مارحاباەۆ ءبىزدى كورسە، «لەنينشىلدەۋ جاستىڭ» بالالارى، قالايسىڭدار؟»، – دەپ ازىلدەيتىن. ءبىز جۇمىس ىستەپ جۇرگەن تۇستا وسى «لەنينشىل جاس» اتاۋىنان ارىلۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. 1991 جىلى دۇنيە ءجۇزىن دۇرلىكتىرگەن تامىز بۇلىگىنەن كەيىن تۋرا توعىز كۇن وتكەندە گازەتتىڭ العاشقى اتىن قالپىنا كەلتىرىپ، «جاس الاش» بولىپ شىعىپ، جارياعا جار سالدىق. دالىرەك ايتساق، سول جىلعى 28 تامىزدا (167-ءنومىر) باسىلىمنىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالدى.
سونىمەن، ستۋدەنت كەزىمدە قىزمەتكە قابىلدانعان مەن الدىڭعى ءتورت جىلدى جالىندى جالاڭتوستەردىڭ ساپىندا، كەيىنگى ءتورت جىلدى الىمدى اپايتوستەردىڭ قاتارىندا وتكىزىپپىن. وسى ءتالىمى مول كەزەڭدى ءومىرىمنىڭ ەڭ ماڭىزدى بەلەسى دەر ەدىم. تاعى ءبىر قىزىعى، «جاس الاشتاعى» سەگىز جىلدا ءبىر-اق بولمەدە وتىردىم. «سارقىرامانىڭ ار جاعى، سىلدىرامانىڭ بەر جاعى» دەگەن سەكىلدى، شارۋا جاستار ءبولىمىنىڭ ار جاعىنداعى، ناسيحات ءبولىمىنىڭ بەر جاعىنداعى شاعىن كابينەت. سول سەگىز جىلدا ءبولىمىمنىڭ اتى ءۇش رەت وزگەردى. كومسومول تۇرمىسىنان جاستار ۇيىمدارى بولىمىنە، ودان اقپارات بولىمىنە اينالدىق. بىراق بولمەمىز سول كۇيىندە قالدى. تىلشىدەن ءبولىم مەڭگەرۋشىلىگىنە اۋىستىم. ياعني، وسى بولمەنىڭ ىشىندە ءبىر ۇستەلدەن ەكىنشى ۇستەلگە «قونىس» اۋداردىم. قولى مەن جولى قۇتتى قاينار ولجايدىڭ كيەلى قوڭىر ۇستەلىنە تالانتتى ارىپتەسىم قۇلتولەۋ مۇقاش كەلىپ جايعاستى. بۇل بولمەدە مەن ۇشان-تەڭىز تاجىريبە الدىم. وسى قاسيەتتى قۇتحاناعا كىرگەن قازاق زيالىلارىنىڭ ايتقان اڭگىمەلەرى وقۋ ورىندارىنىڭ اتشاپتىرىم اۋديتوريالارىنداعى دانالىق دارىستەرىنەن ءبىر دە كەم تۇسكەن جوق.
بۇل باسىلىمدا ءبىر كۋرستىڭ التى تۇلەگى قاتار قىزمەت ىستەدىك. اۋەلى مەن كەلدىم. ودان سوڭ انۋاربەك اۋەلبەك پەن جاقسىلىق مولداقۇلوۆ قاتارىمىزعا قوسىلدى. كەيىننەن عالىمجان مەلدەشوۆ پەن دوسىمحان قاپاسوۆ قىزمەتكە قابىلداندى. نۇرجامال بايساقالوۆا قاراعاندىدان قايتىپ ورالدى. وسى اسپانداپ ۇشقان التى قازدىڭ ءبارى دە قونار جەرىن تاپتى.
ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا «لەنينشىل جاستىڭ» 65 جىلدىعى تويلاندى. قالا سىرتىنداعى كوك شالعىنعا ءۇي تىكتىك. تابيعات اياسىندا دەم الدىق. باسىلىمنىڭ بالالارى كەڭ دالادا اسىر-سالىپ جۇگىرىپ ءجۇردى. ەلۋدەن جاڭا عانا اسقان سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ اق تەر، كوك تەر بولىپ ۆولەيبول وينادى.
بۇل باسىلىمدا ءبىز قىزمەت ىستەگەن كەزەڭدە قوعام جاريالىلىققا بەت بۇردى، ۇلت پەن جۇرتتىڭ ساناسى سىلكىندى، جاستار قاۋىمى ازاتتىق ءۇشىن ارپالىستى، كەڭەستىك جۇيە ىدىراپ، ەل تاۋەلسىزدىگىن الدى. «جاس الاش» ۇنەمى ءوز ساربازدارىن قولداپ وتىردى. ماسكەۋدە وتكەن جاس جۋرناليستەردىڭ بۇكىلوداقتىق كەڭەسىنە باردىق. ايگىلى تاسس-تىڭ باس كەڭسەسىندە، «كومسومولسكايا پراۆدانىڭ» بارشاعا تانىمال رەداكتسياسىندا بولىپ، ءابجىل ارىپتەستەرىمىزبەن پىكىر الىستىق. دەموكراتيا ءداۋىرىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى – «پۋلس» (بۇرىنعى «كومسومولسكايا جيزن») جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىندا تاجىريبەدەن وتتىك.
«جاس الاشتا» تاعى ءبىر بۇلجىماس ءداستۇر بار ەدى. گازەتتە ونشاقتى جىل جۇمىس ىستەگەن سوڭ، باسقا باسىلىمعا اۋىسۋدىڭ قامىن قاراستىرا باستايسىڭ. بۇل ءبىر جاستىقتىڭ سيمۆولى ىسپەتتى اقپارات قۇرالى دەۋگە بولادى. ەسەيگەنىڭدى سەزىنگەن سوڭ قارا شاڭىراقتان تۇلەپ ۇشۋعا دايارلاناسىڭ. ءومىردىڭ ءوزى سوعان مىندەتتەيدى. تەك بارار جولىڭدى، باسار تاۋىڭدى دۇرىس تاڭداۋعا ءتيىسسىڭ. ءبىز دە سويتتىك. باسىلىم قابىرعاسىندا ءجۇرىپ-اق، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ىزدەنۋشىسى رەتىندە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعانبىز. جالپى، سول جىلداردا «جاس الاشتا» ءۇش عىلىم كانديداتى جۇمىس ىستەدىك. ءۋاليحان اعا، امانتاي وسپانوۆ جانە ءبىز... سوندىقتان عىلىم جولىنا ءبىرجولا بەت بۇرۋدى ءجون كوردىك. ءوزىمىز تۇلەپ ۇشقان قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە وقىتۋشىلىق قىزمەتكە اۋىستىق. ءبارىبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان ىرگەمىزدى اۋلاق سالعانىمىز جوق. تامىرىمىز بايلانعان ءتۇپ-توركىنىمىزگە اۋىق-اۋىق قايتا اينالىپ سوعا بەردىك.
سوندىقتان بۇل باسىلىم تاريحىنىڭ ءبىر ۇزىگى ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ دە بەرەكەلى بولشەگى بولدى دەي الامىز.
باۋىرجان ومارۇلى
