(Esse)
Svetqali alpysqa keldı! Mıne, däl qazır ǧana attady alpystyŋ altyn qaqpasynan. «E, attasa qaitemız, ne bopty?», – dersız. Dei berıŋız... Bız üşın būl alpys basqa alpystan özgerek. Ol biyl alpysqa keletınderdıŋ köşın bastaidy. Top bastaǧan söz serkesı qaŋtardyŋ bırınde tuypty. Kädımgı Svetqali Nūrjan! Alaş alqalaǧan Ait-Man! Ol alpysqa aqyn beinesınde ǧana emes, abyz keipınde keldı. Abyz emei nemene, söz bıledı, söilei bıledı. Jūrtty ūiyta alady. Soŋynan erte alady. Tereŋnen tolǧaidy, jürekten qozǧaidy. Äŋgımesı ärlı, şejıresı şerlı...
Sonau jyly oquǧa bırge tüskenımızde on toǧyzdaǧy örender edık. Ol kezde Esımhannyŋ eskı jolyn bılmedık, Qasymhannyŋ qasqa jolyn körmedık. Bıraq onyŋ esesıne Alataudyŋ etegındegı jyluy mol besınşı jataqhana men sūluy mol segızınşı jataqhananyŋ arasynda sairaǧan sara jolymyz jatar edı.
Būl joldyŋ daqpyrty Ūly Jıbek jolynan kem emes-tı. Sol joldyŋ boiymen künıge ary jüz qatynap, berı jüz qatynap Svetqali serı damylsyz jortyp jürer edı. Jai jortpaityn, jyrlap jürıp jortatyn. Bızdıŋ Svetqaliǧa da osy joldyŋ toǧysy qūt boldy. Öitkenı, ol da arǧy-bergı arqaly aqyndardyŋ dästürınen jaŋylmai, jyludy jurfaktan, sūludy filfaktan tapty.
Jyn quǧan jurfak pen jyr quǧan filfaktyŋ tatulyǧyndai tättı qarym-qatynas eş jerde bolmaǧan şyǧar. Enşıles ekı otaudyŋ tūraqty tūrǧyndarynyŋ arasynan qyl ötpeitın. Qyl ötse de zorǧa ötetın şyǧar. Mūhtar Şahanovtyŋ äigılı «12 – 3 = ?» degen balladasy esterıŋızde bolar. Sol tolǧauyn Mūhaŋ bylaişa tüiındeitın:
Zaŋdylyq – ol. Zaŋdy bilmeu – zor qaiǧy.
Eger, eger on ekiden üşti alsaq,
Eşteŋe de qalmaidy.
...Mūny jäne jūmbaq sanau – zor qaiǧy.
Sondyqtan da on ekiden eşqaşan
Yşti aluǧa bolmaidy!
Sol balladany jeleu etıp, Mūhaŋnyŋ özın parodiialaitynbyz. «Ekı jataq erteden-aq egız be eŋ, Ne qalady beseudı alsaq segızden?», – dep qabyrǧamyz sögıle küizelgen bolamyz. Äbden küizelıp-küizelıp alyp, «Sol sebeptı eşqaşan da segızden, Bestı aluǧa bolmaidy!», – dep qabaqty qataitamyz. Būl besınşı jataqhana men segızınşı jataqhanany bır-bırınen mülde ajyratuǧa bolmaidy» degen oidyŋ bederlı balamasy-tūǧyn.
Svetqali osy ekı jataqhananyŋ ortasynda tel ösken ūl edı. Jürgen jerıne jyr tögıledı. Ol öleŋdı jazǧan joq. Baǧzy bır aqyndar sekıldı öleŋ jazuǧa bekınıp, şart tüiınıp otyrǧanyn körmeppız. Soǧan qaraǧanda onyŋ öleŋ-tolǧaulary jazylmaidy, kerısınşe, tuady bılem... Talai öleŋınıŋ tuǧanyna özımız de kuämız.
Bırınşı kursqa tüsken jyly Keŋsaiǧa baryp, Mūqaǧalidyŋ beiıtın ūzaq ızdedık. Taptyq. Qaityp kele jatyp ol kübır-kübır ettı. «Tükırıp senıŋ basyŋa jūqana küibıŋ, Basyna baryp qaitsam ba, Mūqaǧalidyŋ. Sūrar ol menen tudy dep qai bota daryn, Äbubäkırın aitar em, Baibotalaryn»... Säl ünsızdıkten soŋ oiyn qaita jalǧaidy. Nemese «Ūqtyra almai kelemın jyrymdy tük, Mūryn bıtıp keledı, mūryn bıtıp».., – dep basqa bır oidy sabaqtap ketedı.
Jalpy, öleŋın özgeşe öredı. Ömırden ozǧan atasymen qoş aitysqanyna deiın eşkımge ūqsamaidy. Mıne, oqyp körıŋız. «Qūladyŋ şyŋǧa bıtken erek şynar», – dep küŋırenedı aldymen. Sosyn küizele küŋırenıp alyp, «Özımdei o dünienıŋ bır ūlyna, Özıŋdei bır qara şal kerek şyǧar», – dep jūbanady ol. Taǧy bır öleŋın «Qazaqtyŋ qara şaly azaiǧanmen, Qazaqtyŋ aqyndary azaimaidy», – dep tebırene tūjyrymdaidy. Boz dalanyŋ poeziialyq peizajyn da ǧalamat keiıpteidı:
Boztorǧai kezıp, boz dala tösın şarlaǧan,
Besın namazyn būtalar oqyp sarnaǧan.
Boz tamaq, bozdaq qarlyǧaştary qiqulap,
Boz maia örısten botasyna änın arnaǧan.
Böken saǧymdar qūldyrap kettı, tentegın,
Boz qūiyn bolyp bilep-aq kettı erke qūm.
Būl dala mendık saǧynyş-jürek siiaqty,
Bolmaspyn, sırä, dalama tartsam men tegın!
Mıne, bırınşı kurstyŋ balasy osylai sıltedı qalamyn. Jyl saiyn özı de östı, öleŋı de östı, öleŋıne qosa öresı de östı. Bıraq ol Alataudyŋ etegın meken etıp, kün ūzaqqa jyr jazatyn astanalyq aqyn boludy onşa qalamady-au deimın.
Bır künı «Köpten berı estımei syŋǧyryn jyrdyŋ, Almatyǧa syia almai şyŋǧyryp jürmın», – dedı de özınıŋ Maŋǧystauyna tartyp otyrdy. Sol ketkennen mol kettı. Sonda jürıp baladan batagöige, aqynnan abyzǧa, abyzdan aŋyzǧa ainaldy.
Svetqali özınıŋ student kezındegı öleŋderın keiınırek edäuır öŋdep-jöndegen syŋaily. Dūrys-aq, eseie kele jyr-kestesınıŋ kem-ketıgın köbırek körgen şyǧar. Bıraq maǧan sol öleŋder baiaǧy kedır-būdyrymen qymbat. Men onyŋ sol zamanda jazǧan öleŋderınıŋ bärın de älı künge deiın jatqa bılem. Bügın de eŋselı keŋsenıŋ ışınde jolyqqan jas ärıptesım Erbol Alşynbaiǧa Svettıŋ onşaqty öleŋın toqtausyz oqyp berdım. Ūmytpappyz... Öitkenı, būl bızdıŋ däuırımızdıŋ öleŋderı, jastyǧymyzdyŋ kuäsı. Jä, jeter...Sonymen, alpys... Anau jyly Tahaui Aqtanov alpysqa tolǧanda Zeinolla Qabdolov arnaiy jazǧan maqalasyn «Al mynau alpys...» dep tamsanyp bastap edı. Söz zergerı aitqandai, būl alpystyŋ da jönı bölek. Ülgılı alpys, ūlaǧatty alpys. Tördegı alpys, tegeurındı alpys, taǧylymdy alpys... Baǧaly alpys... Eŋ bastysy, Barys jylǧy alpys...
Mıne, qazır ǧana Svetqali dos qaqpyştai qatqan tüidei qūrdasy Änuarbek Äuelbek ekeuı azu tısı aqsiǧan aibarly Barystyŋ ekı qūlaǧynan ūstap Jaŋa jyldy ala kırdı qazaq dalasyna! Tuǧan künderıŋız qūtty bolsyn! Ǧūmyrly bolyŋyzdar, jıgıtter!
Alpysqa keldıŋızder...
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
