(Esse)
Svetqalı alpysqa keldi! Mine, dál qazir ǵana attady alpystyń altyn qaqpasynan. «E, attasa qaıtemiz, ne bopty?», – dersiz. Deı berińiz... Biz úshin bul alpys basqa alpystan ózgerek. Ol bıyl alpysqa keletinderdiń kóshin bastaıdy. Top bastaǵan sóz serkesi qańtardyń birinde týypty. Kádimgi Svetqalı Nurjan! Alash alqalaǵan Aıt-Man! Ol alpysqa aqyn beınesinde ǵana emes, abyz keıpinde keldi. Abyz emeı nemene, sóz biledi, sóıleı biledi. Jurtty uıyta alady. Sońynan erte alady. Tereńnen tolǵaıdy, júrekten qozǵaıdy. Áńgimesi árli, shejiresi sherli...
Sonaý jyly oqýǵa birge túskenimizde on toǵyzdaǵy órender edik. Ol kezde Esimhannyń eski jolyn bilmedik, Qasymhannyń qasqa jolyn kórmedik. Biraq onyń esesine Alataýdyń etegindegi jylýy mol besinshi jataqhana men sulýy mol segizinshi jataqhananyń arasynda saıraǵan sara jolymyz jatar edi.
Bul joldyń daqpyrty Uly Jibek jolynan kem emes-ti. Sol joldyń boıymen kúnige ary júz qatynap, beri júz qatynap Svetqalı seri damylsyz jortyp júrer edi. Jaı jortpaıtyn, jyrlap júrip jortatyn. Bizdiń Svetqalıǵa da osy joldyń toǵysy qut boldy. Óıtkeni, ol da arǵy-bergi arqaly aqyndardyń dástúrinen jańylmaı, jylýdy jýrfaktan, sulýdy fılfaktan tapty.
Jyn qýǵan jýrfak pen jyr qýǵan fılfaktyń tatýlyǵyndaı tátti qarym-qatynas esh jerde bolmaǵan shyǵar. Enshiles eki otaýdyń turaqty turǵyndarynyń arasynan qyl ótpeıtin. Qyl ótse de zorǵa ótetin shyǵar. Muhtar Shahanovtyń áıgili «12 – 3 = ?» degen balladasy esterińizde bolar. Sol tolǵaýyn Muhań bylaısha túıindeıtin:
Zańdylyq – ol. Zańdy bilmeý – zor qaıǵy.
Eger, eger on ekiden úshti alsaq,
Eshteńe de qalmaıdy.
...Muny jáne jumbaq sanaý – zor qaıǵy.
Sondyqtan da on ekiden eshqashan
Yshti alýǵa bolmaıdy!
Sol balladany jeleý etip, Muhańnyń ózin parodııalaıtynbyz. «Eki jataq erteden-aq egiz be eń, Ne qalady beseýdi alsaq segizden?», – dep qabyrǵamyz sógile kúızelgen bolamyz. Ábden kúızelip-kúızelip alyp, «Sol sebepti eshqashan da segizden, Besti alýǵa bolmaıdy!», – dep qabaqty qataıtamyz. Bul besinshi jataqhana men segizinshi jataqhanany bir-birinen múlde ajyratýǵa bolmaıdy» degen oıdyń bederli balamasy-tuǵyn.
Svetqalı osy eki jataqhananyń ortasynda tel ósken ul edi. Júrgen jerine jyr tógiledi. Ol óleńdi jazǵan joq. Baǵzy bir aqyndar sekildi óleń jazýǵa bekinip, shart túıinip otyrǵanyn kórmeppiz. Soǵan qaraǵanda onyń óleń-tolǵaýlary jazylmaıdy, kerisinshe, týady bilem... Talaı óleńiniń týǵanyna ózimiz de kýámiz.
Birinshi kýrsqa túsken jyly Keńsaıǵa baryp, Muqaǵalıdyń beıitin uzaq izdedik. Taptyq. Qaıtyp kele jatyp ol kúbir-kúbir etti. «Túkirip seniń basyńa juqana kúıbiń, Basyna baryp qaıtsam ba, Muqaǵalıdyń. Surar ol menen týdy dep qaı bota daryn, Ábýbákirin aıtar em, Baıbotalaryn»... Sál únsizdikten soń oıyn qaıta jalǵaıdy. Nemese «Uqtyra almaı kelemin jyrymdy túk, Muryn bitip keledi, muryn bitip».., – dep basqa bir oıdy sabaqtap ketedi.
Jalpy, óleńin ózgeshe óredi. Ómirden ozǵan atasymen qosh aıtysqanyna deıin eshkimge uqsamaıdy. Mine, oqyp kórińiz. «Quladyń shyńǵa bitken erek shynar», – dep kúńirenedi aldymen. Sosyn kúızele kúńirenip alyp, «Ózimdeı o dúnıeniń bir ulyna, Ózińdeı bir qara shal kerek shyǵar», – dep jubanady ol. Taǵy bir óleńin «Qazaqtyń qara shaly azaıǵanmen, Qazaqtyń aqyndary azaımaıdy», – dep tebirene tujyrymdaıdy. Boz dalanyń poezııalyq peızajyn da ǵalamat keıipteıdi:
Boztorǵaı kezip, boz dala tósin sharlaǵan,
Besin namazyn butalar oqyp sarnaǵan.
Boz tamaq, bozdaq qarlyǵashtary qıqýlap,
Boz maıa óristen botasyna ánin arnaǵan.
Bóken saǵymdar quldyrap ketti, tentegin,
Boz quıyn bolyp bılep-aq ketti erke qum.
Bul dala mendik saǵynysh-júrek sııaqty,
Bolmaspyn, sirá, dalama tartsam men tegin!
Mine, birinshi kýrstyń balasy osylaı siltedi qalamyn. Jyl saıyn ózi de ósti, óleńi de ósti, óleńine qosa óresi de ósti. Biraq ol Alataýdyń etegin meken etip, kún uzaqqa jyr jazatyn astanalyq aqyn bolýdy onsha qalamady-aý deımin.
Bir kúni «Kópten beri estimeı syńǵyryn jyrdyń, Almatyǵa syıa almaı shyńǵyryp júrmin», – dedi de óziniń Mańǵystaýyna tartyp otyrdy. Sol ketkennen mol ketti. Sonda júrip baladan batagóıge, aqynnan abyzǵa, abyzdan ańyzǵa aınaldy.
Svetqalı óziniń stýdent kezindegi óleńderin keıinirek edáýir óńdep-jóndegen syńaıly. Durys-aq, eseıe kele jyr-kestesiniń kem-ketigin kóbirek kórgen shyǵar. Biraq maǵan sol óleńder baıaǵy kedir-budyrymen qymbat. Men onyń sol zamanda jazǵan óleńderiniń bárin de áli kúnge deıin jatqa bilem. Búgin de eńseli keńseniń ishinde jolyqqan jas áriptesim Erbol Alshynbaıǵa Svettiń onshaqty óleńin toqtaýsyz oqyp berdim. Umytpappyz... Óıtkeni, bul bizdiń dáýirimizdiń óleńderi, jastyǵymyzdyń kýási. Já, jeter...Sonymen, alpys... Anaý jyly Tahaýı Aqtanov alpysqa tolǵanda Zeınolla Qabdolov arnaıy jazǵan maqalasyn «Al mynaý alpys...» dep tamsanyp bastap edi. Sóz zergeri aıtqandaı, bul alpystyń da jóni bólek. Úlgili alpys, ulaǵatty alpys. Tórdegi alpys, tegeýrindi alpys, taǵylymdy alpys... Baǵaly alpys... Eń bastysy, Barys jylǵy alpys...
Mine, qazir ǵana Svetqalı dos qaqpyshtaı qatqan túıdeı qurdasy Ánýarbek Áýelbek ekeýi azý tisi aqsıǵan aıbarly Barystyń eki qulaǵynan ustap Jańa jyldy ala kirdi qazaq dalasyna! Týǵan kúnderińiz qutty bolsyn! Ǵumyrly bolyńyzdar, jigitter!
Alpysqa keldińizder...
Baýyrjan OMARULY
