Janahmet Sársenov, jubaıy Zylıha.
"Egemen Qazaqstan" gazetimizde ádebıetshi, synshy Qulbek Ergóbektiń «Áýezov ǵashyq bolǵan Ǵaıypjamal» atty maqalasy (№82, 2017 jyl, 28 sáýir) shyqqannan keıin kóp ýaqyt ótpeı Semeıden bir kisi habarlasyp, «Ámirtaı Janahmetov» dep tanystyrdy. Bul kisi áıgili qalamgerdi ózine tánti etken qazaq qyzynyń ómirlik serigi bolǵan Dálel Sársenovtiń týǵan aǵasy Janahmettiń nemeresi bolyp shyqty.
Jurty úshin istegen jaqsylyǵy kóp bolsa da, búginde esimi el jadynan óshe bastaǵan Alashtyń ardaqty uldarynyń biri Dálel Sársenov pen onyń jan jary Ǵaıypjamal týraly sál keıinirek toqtalamyz. Áýeli biz kóp bile bermeıtin Sársenovter áýleti jaıynda az-kem sóz etýdi jón kórip otyrmyz. Óıtkeni joǵaryda esimderi atalǵan aǵaıyndy Janahmet pen Dálel Alashorda úkimetiniń kórnekti qaıratkeri bolǵan Bıahmet Sársenovtiń týǵan inileri.
Nebary 36 jasynda ómirden ótken Bıahmet áýelde Semeıde oblystyq qazaq komıtetinde, «Alash» qalalyq dýmasynda eńbek etkeni, oblystyq zemstvonyń depýtattyǵyna saılanǵany, keıin Orynborǵa shaqyrylyp, ult ustazy Ahmet Baıtursynov 1919-1921 jyldary halyq aǵartý komıssary qyzmetin atqarǵan kezde bir jyldan astam ýaqyt onyń orynbasary bolyp, atalǵan komıssarıattyń áleýmettik tárbıe sektory men qazaq mektepteri bólimin basqarǵany belgili. «Tóńkeris zamanǵa dýshar bolyp, áleýmet isine oqyǵany azdyqtan qazaqtyń ana jumysy da, myna jumysy da Bııashty kerek qyldy, súıredi. Onyń aralaspaǵan qyzmeti bolmady. Qandaı jumysqa kirisse de, tereńnen bilip, tez bitiretin Bııash bolatyn. Oqý komıssarıatynda qandaı is bolsyn bir ózi basqaryp bara jatyr edi. Hákimshilik jumysta arqasy bosaǵandaı bolyp, Ahań Bııashqa senip otyrýshy edi» dep jazǵan edi Júsipbek Aımaýytov «Bııash» atty maqalasynda zamandasynyń kenetten kelgen qazasyna qatty qaıǵyryp.
Osy Bıahmettiń týǵan inileri Janahmet, Dálel, Halel jaıynda ne bilemiz? Alash ardaqtysynyń urpaǵy Ámirtaı Janahmetovpen kezdesip, ýaqyt taby sarǵaıtqan qujattarǵa kóz salǵanymyzda mańdaıǵa basar marǵasqalarymyzdy mansuqtaǵan ker zamannyń yzǵary boıymyzdy qaryp ótkendeı boldy. Bir qýanyp, bir muńaıdyq. Qýanǵanymyz – bir áýletten shyqqan tórt azamattyń ult múddesi jolynda qaltqysyz qyzmet etkeni. Muńaıǵanymyz – olar kórgen, olardyń urpaǵy, úrim-butaǵy tartqan azap, shekken qorlyq-zorlyq, qýǵyn-súrgin. Ret-retimen baıandaıyq.
Janahmet Sársenov (ekinshi qatarda oń jaqtan birinshi) Semeı kooperatıvtik tehnıkýmynyń stýdentterimen birge, 1932 jyl, 1 qańtar
Janahmet
Qujattarynan ańǵarǵanymyz, Janahmet Sársenov sanaly ǵumyryn ustazdyqqa, urpaq tárbıeleýge arnaǵan sekildi. 1927 jyly 29 qarashada óz qolymen toltyrǵan jeke isqaǵazynda 1886 jyly Zaısan ýeziniń Naryn bolysynda (qazirgi Tarbaǵataı aýdany, Aqsýat aýylynyń mańy) dúnıege kelgenin, Naryn aýyldyq mektebinde 3 jyl, Semeıdegi 4 jyldyq qalalyq ýchılıede 4 jyl jáne osyndaǵy muǵalimder semınarııasynda (qazirgi M.Áýezov atyndaǵy pedagogıkalyq kolledj) bilim alǵanyn, pedagogıkalyq joǵary oqý ornyna túskenin, 1912-1913 jyldary Óskemende, 1913-1917 jyldary Zaısannyń Qarabulaq aýylynda muǵalimdik qyzmet atqarǵandyǵyn jazypty.
Erekshe atap ótkimiz keletini, J.Sársenovtiń 20 ózge ult ókiliniń arasynan sholpan juldyzdaı jarqyrap jalǵyz qazaq bolyp semınarııany bitirgeni. Budan ári óziniń 1924-1926 jyldary Semeı ýezdik atqarý komıtetiniń halyqqa bilim berý bóliminde ınspektor, 1926 jyldan osy qaladaǵy tutynýshylar odaǵynda mádenı nusqaýshy bolyp eńbek etkenin kórsetip, 1917 men 1924 jyldar aralyǵyndaǵy atqarǵan qyzmetterin aınalyp ótip, «Sizdiń revolıýııalyq jáne qoǵamdyq jumysqa qatysýyńyz?» degen suraqqa: «17-ge deıin muǵalim, 17-shi jyldan keıin ártúrli mekemede qyzmet istedim» dep qysqa ǵana qaıyrypty. 1917 men 1924 jyldardaǵy qyzmetin aıtqysy kelmegeni túsinikti sekildi. «Alashordashy» dep aıyp taǵyp, qýǵyn-súrginge sala ma dep qaýiptengen. Qaýiptenetin jóni de bar. Óıtkeni J.Sársenov Alashorda úkimeti shyndap jumysqa kirisken 1918-1919 jyldary Alash qaıratkeri Ahmetjan Qozybaǵarov jetekshilik etken, Semeıde qurylǵan ýezdik zemstvo basqarmasynyń halyqqa bilim berý bólimi meńgerýshisiniń kómekshisi qyzmetin atqarǵany belgili.
«Tar zamanda taýdaı qaırat kórsetken» (M.Dýlatov) Álıhan Bókeıhan bastaǵan Alash qaıratkerlerimen tize qosyp, ult múddesi úshin jan aıamaı qyzmet qylǵan tulǵa 1928-1931 jyldary (1931 jyldan keıin de jumys isteýi múmkin) Semeı kooperatıvtik tehnıkýmynda orystildi stýdentterge qazaq tilinen sabaq beripti. Qazaq tilinen bólek, arasynda arıfmetıkadan da dáris oqyǵan sekildi. Pedagogtiń 1928-1929 jáne 1930-1931 oqý jyldarynda óz qolymen jazǵan esebin (eseptiń orys tilinde jazylǵanyn eskertemiz) oqyǵanymyzda ana tilimizge degen alǵaýsyz qurmetin, ózge ult ókilderine tilimizdi úıretýge degen ózgeshe ynta-yqylasyn ańǵarǵandaı boldyq. «Biz Shonanovtyń qazaq tili oqýlyǵy boıynsha ár sabaqta 10 sózden úırenip, 23 sabaq ótkizdik. Iaǵnı bizdiń sózdik qorymyz 230 sózdi quraıdy.
Qazaq tili sabaǵy basqa pánderden áldeqaıda keshigip bastaldy. Baǵdarlamamyzda da olqy tustar kóp. Áıtpese, sabaq sanyn 25-30-ǵa deıin jetkizýge bolar edi. Sabaq berý barysynda oqýshylardyń bilim deńgeıiniń ártúrliligi men daıyndyǵy birshama qıyndyq týdyrdy. Topta qazaq tilinde sóıleı alatyn 2 adam boldy, 5-6 adam túsinetin, sóıleı almaıtyndar da boldy. Munyń bári jumysqa áser etti. Sabaqty ótkizý barysynda mynadaı ádisterdi qoldandym: oqý, hat jazý, sózderdi jattaý jáne áńgimelesý. Úı tapsyrmasyna sózderdi jattaýǵa berdim. Biraq úı tapsyrmasy jóndi oryndalmady, bos ýaqyt joq dep túsindiredi. Áýelde arab qarpimen jazdyq, sabaq aıaqtalýǵa bir aı qalǵanda jańa álipbıge – latyn qarpine kóshtik. Bul álipbı kóp qıyndyq týdyrǵan joq. Tez arada meńgerip aldyq», – dep jazypty 1929 jyly 9 maýsymda jazǵan esebinde. Sońyna «G.Sársen» dep qol qoıypty.
Álimhan Janahmetuly óz qolymen toltyrǵan avtobıografııasynda ákesiniń 1934 jyly kóz jumǵanyn, sońǵy jumys orny Semeıdegi kommýnıstik joǵary oqý orny bolǵanyn jazypty. J.Sársenovtiń nemeresi Ámirtaı atasynyń dúnıeden óterden biraz ýaqyt buryn abaqtyǵa qamalyp, syrqatqa shaldyǵyp, sol boıy ońalmaı 48 jasynda ómirden ozǵanyn aıtady. Sodan týra eki jyl ýaqyt ótkende, ıaǵnı 1936 jyly bir kúni onyń úıine úsh áriptiń ókilderi basa-kóktep kirip kelip: «Janahmet Sársenov qaıda?», dep surapty deıdi. Jesiri Zylıha eki jyl buryn qaıtys bolǵanyn aıǵaqtaıtyn qujattaryn kórsetip, áreń degende qutylsa kerek.
10 jyl Qaraǵandyda aıdaýda bolǵan Álimhan Janahmetuly
Álimhan
Bıahmet te, Janahmet te stalındik zulmattyń tyrnaǵyna iligip úlgermeı ómirden ótkenimen, qýǵyn-súrgin olardyń urpaqtary men týǵan-týystaryn aınalyp ótpedi. Máselen, Janahmet Sársenovtiń 1919 jyly dúnıege kelgen, keıin Jezqazǵandaǵy ken basqarmasynda, Qazaq KSR Ǵylym akademııasynda qyzmet istegen uly Álimhan 1943 jyly 30 shildede tutqyndalyp, RSFSR QK-niń 58-10 baby boıynsha 10 jylǵa sottalyp, Qaraǵandydaǵy Dolınka lagerinde jazasyn ótep, 1950 jyly kúzetpen bosatylady. 1950-1952 jyldary Shar aýdandyq aýyl sharýashylyǵy bóliminde jer qurylysshysy, 1952-1963 jyldary Shubartaý aýdandyq atqarý komıtetinde aǵa jer qurylysshysy qyzmetin atqarǵan ol 1958 jyly saıası aıyptaýdan aqtalyp, 1976 jyly ómirden ótipti. «Ákem, bálkim, sottalmas ta edi. Jaqyn aralasatyn bir orys joldasy úılenip, keıin óziniń anasyna soqtyǵyp, úıden qýyp shyqpaq bolǵanda arasha túsken ákemniń syrtynan «Alashordanyń tuqymy» dep aryz jazypty. Ákem marqum kóp ashylyp sóılemeıtin. Qorqynysh, úreı boıyn ábden jaılap alǵan ǵoı. Aǵaıyn, jaqyn-jýyqtary úıge kelgende esikti jaýyp alyp, sybyrlap sóılesetin. Talaı dúnıe, talaı qupııa ishinde, ózimen birge ketti dep oılaımyn. «Túrme avtorıtetiniń arqasynda aman qaldym. Onyń ákesi aq gvardııashy bolypty. Túrmeden shyǵarda «artymda ulym qaldy, sony tapshy» dep amanattap edi», dep otyratyn ákem jaryqtyq. Biraq taba almady. Soǵan ókinip otyratyn. Zııaly otbasynan shyqqan ol kisi ákemdi erekshe jaqsy kóripti. Óziniń kamerasyna shaqyryp, áńgimelesip, sher tarqatady eken. Ákem saýatty kisi bolǵan. Túrmedegi adamdardyń keshirim hattaryn ózderiniń atynan jazyp berip otyrypty. Qanysh Sátbaevtyń qol astynda Ǵylym akademııasynda qyzmet istegen kezinde ózi quralpy stýdenttermen birge kún sáýlesin paıdalanýǵa qatysty joba ázirlegen eken. Sodan kóp ótpeı ózi de qýdalaýǵa ushyrap, jobasy jaıyna qalǵan sekildi. Álimhan Janahmetuly áıgili geolog ǵalym, taý-ken ınjeneri Aqjan ál-Mashanımen birge Jezqazǵanda geologııalyq ekspedıııa quramynda da bolypty. Bizdiń úıde «Á.Sársenov KSRO Ǵylymdar akademııasy Qazaq fılıalynyń geologııalyq otrıadynyń qyzmetkeri ekendigin kýálandyramyn» dep ǵalymnyń óz qolymen toltyrylyp, sońyna «otrıad bastyǵy Mashanov» dep qoly qoıylǵan qujat saqtalǵan. Ákem osy ekspedıııada júrip tutqyndalǵan sekildi. Keıde oılaımyn, stalındik totalıtarlyq rejimniń zardabyn tartpaǵanda ustazy Mashanovtyń izin basqan úlken ǵalym bolar ma edi», deıdi Ámirtaı Álimhanuly.
«Sársenov» degen tegi úshin osy áýlettiń bir emes, birneshe adamy qýǵyn-súrgin kórip, jumystan, oqýdan shyǵarylyp, abaqtyǵa qamalypty. Tipti, jazyqsyzdan jazyqsyz atylǵany da bar. Máselen, Máskeýdegi tústi óndiris bas basqarmasynda ınjener bolyp jumys istegen Bıahmet pen Janahmettiń týǵan inisi Halel Sársenov tegin Tonın dep áıeliniń famılııasyna aýystyrsa da, áperbaqan, ámirshil júıeniń quryǵynan qutylmaı, 1937 jyly KSRO áskerı kollegııasynyń úkimimen atý jazasyna kesilipti. KSRO Joǵarǵy sotynyń áskerı kollegııasynyń 1958 jyly 16 jeltoqsanda H.Sársenovtiń aqtalýyna baılanysty bergen tildeı anyqtamasynyń úsh jerinde Tonın degen sózdiń janyna /on je Sarsenov/ dep jazylypty. Al Halel Sársenovtiń jubaıy E.N.Tonına-Nıkolaeva 1959 jyly Máskeýden Shubartaýda turatyn Álimhan qaınysyna hat joldapty. Hatta ne jazylǵanyn eshkim bilmeıdi. Búginde sol hattyń shetteri jyrtylǵan, syrtqy beti ǵana saqtalǵan. Janahmettiń taǵy bir inisi Sharahmettiń Seıiljan degen uly da túrmege qamalypty. Burynǵy QazPI, búgingi Abaı atyndaǵy qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetinde oqyǵan, keıin oqý aǵartý mınıstrliginde qyzmet istegen Álimhannyń týǵan ápkesi Naǵıma da «Alashorda tuqymy» dep oqýdan shyǵarylmaq bolǵanda aýdandyq partııa komıtetiniń hatshysy arasha túsip, keıin ol kisiniń ózi de qýǵynǵa ushyrapty. «Ol zamanda Sársenov degenniń bárin jaý kórip, qoly jetkenderin ustaı bergen ǵoı. Sodan da bolar, ákemiz Álimhan bizdiń otbasyndaǵy balalardyń famılııasyn ártúrli etip jazdyrǵan sekildi. Úlken apaıym jáne men Janahmetov, taǵy bir apaıym Álimhanova, qalǵandary Sársenov. Áıteýir bireýi aman qalar degen oımen osylaı istegen bolýy kerek», degen tektiniń tuıaǵy, atasy Janahmetke qatysty qujattardy muraǵattan 2012 jyly taýyp alǵanyn aıtty.
Ǵaıypjamal Qutymovanyń ómirlik serigi Dálel Sársenov
Dálel
Al endi uly Muhań ǵashyq bolǵan Ǵaıypjamal Qutymovany ózine tánti etip, keıin jup jarastyryp, az ýaqyt baqytty ǵumyr keshken Dálel Sársenov kim? Eń áýeli onyń Alash qaıratkeri Bıahmet Sársenovtiń týǵan inisi ekenin basa aıtqymyz keledi. Ekinshi, D.Sársenov te aǵasy sekildi Alashorda úkimetiniń qurylýyna, Alash ıdeıasynyń nasıhattalýyna birshama eńbek sińirgen adam. Qulbek Ergóbek joǵaryda atalǵan maqalasynda Dálel Sársenovtiń Tom ýnıversıtetiniń zań fakýltetin bitirgenin, sonda M.Áýezovpen, Q.Sátbaevpen birge oqyǵanyn, keıin Ǵ.Qutymovamen qol ustasyp Tashkentke kelip, Orta Azııa ýnıversıtetine oqýǵa túskenin, osy qalada ashylǵan tuńǵysh Qazaq aǵartý ınstıtýtynyń dırektory bolǵanyn, keıin Orta Azııa mal sharýashylyǵy ǵylymı- zertteý ınstıtýtynda jumys istep júrip, 1932 jyly súzekten qaıtys bolǵanyn jazady. Al Ǵaıypjamaldyń (týystary Ǵalııa dep ataǵan eken) Orta Azııa ýnıversıtetiniń medıına fakýltetin úzdik bitirip, aǵa oqytýshy, doent, keıin Tashkenttegi Ana men balany saqtaý basqarmasyn basqaryp, 1938 jyly Densaýlyq saqtaý halyq komıssarynyń orynbasary, Ózbek KSR-i Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty bolyp saılanyp, 1947 jyly doktorlyq dıssertaııa qorǵaǵaly turǵan jerinde júrek talmasynan kóz jumǵanyn atap ótedi. Búginde esimderi kóp aıtylmaıtyn qazaqtyń qos zııalysy – erli-zaıypty Dálel men Ǵaıypjamaldyń Tashkenttegi ómiri men qyzmetine qatysty basqa qandaı málimetter bar? Tym kóp bolmasa da tam-tumdap bar eken. Oǵan da shúkir dedik.
Tarbaǵataı aýdanynyń Aqsýat aýylynyń turǵyny Tóleýǵazy Nurǵalıuly Sársenovter áýleti jaıyndaǵy «Bııahmet Sársenuly haqynda» atty maqalasynda D.Sársenovtiń 1932 jyly 4 jeltoqsanda dúnıe salyp, 6 jeltoqsanda Tashkent qalasynda jerlengenin tilge tıek etedi. «Dáleldiń mezgilsiz qazasyna joǵary oqý ornynyń stýdentteri, ınstıtýttyń oqytýshylary men professor, doktorlary, alystaǵy el-jurty, týǵan-týysqandary, dos-jarandary qatty qaıǵyryp, aza tutady. Qatysqandar qosaǵy Ǵalııanyń aza tutýy erekshe kózge túsken edi desedi. Lek-legimen qoshtasqan eldiń qarasy tolastamaǵandyǵy qazaq halqy úshin orny tolmaıtyn qaza ekendiginiń kórinisi edi deıdi kózkórgender», dep jazady avtor.
Semeıdegi qazirgi zaman tarıhyn qujattandyrý ortalyǵyndaǵy arhıvtik derekter D.Sársenovtiń aǵasy Janahmetpen birge ýezdik zemstvo basqarmasynyń jer bóliminde is júrgizýshi, al úlken aǵasy Bıahmetpen birge oblystyq qazaq komıtetiniń múshesi bolyp ári osynda hatshy qyzmetin atqarǵanyn aıǵaqtaıdy. «Spısok organızatorov Alashskogo konnogo partızanskogo polka, ýchastnıkov organızaıı protıv Sovetskoı vlastı 1918 goda Pravıtelstva Vostochnoı Alash-Ordy» atty resmı qujatta B.Sársenovpen qosa Dáleldiń de esimi atalady. Sonda aǵaıyndy úsh jigittiń bir mezette bir qalada Alashorda úkimetiniń qurylymdarynda ult úshin aıanbaı qyzmet etkenin ańǵaramyz.
Bir ókinishtisi, Dálel Sársenovtiń sońynda izin jalǵar urpaǵynyń qalmaǵany. Tashkenttiń qaı jerinde jerlengenin de naqty eshkim bilmeıdi. Tulǵanyń jan jary Ǵaıypjamaldyń osy qaladaǵy «Mınor» qabirhanasynda jerlengeni belgili. Alaıda ol jer jermen-jeksen bolyp, ústinen úıler salynyp ketipti. Bizge osyny aıtqan Ámirtaı Janahmetov Dálel Sársenovtiń buryn eshqaıda jarııalanbaǵan eki fotosýretin kórsetti. Túımelengen pıdjak kıgen sýreti jas kezinde, al ekinshi oń jaq bóligi qıylǵan, kástóm shalbarmen otyrǵan, zııaly bolmysyn tanytatyn sýreti Tashkentte qyzmette júrgen kezinde túsirilgen sekildi.
Ámirtaı Álimhanulynyń áńgimesinen estip, bilgenimiz, Shegedektiń kindiginen Bıahmet, Janahmet, Halel men Dálelden bólek Sharahmet, Birahmet, Qojahmet, Salyq degen uldary men tórt qyz taraǵan eken. Áýlettiń kenjesi Salyq aǵalary sekildi el basqarý, oqý-aǵartý isine aralaspasa da, semınarlyq bilim alǵan, el ishinde bedeldi, kózi ashyq jan bolǵanǵa uqsaıdy.
Al 1937 jyly Máskeýde atylǵan Halel Sársenovten Arkadıı degen ul týyp, odan Mısha (shamasy Mıhaıl bolýy kerek) ómirge kelipti. Mıshadan urpaq bar ma, joq pa, ol da belgisiz. Sársenovter áýletinde tek Haleldiń nemeresi Mıshanyń bala kezinde kúlimdep túsken jalǵyz sýreti ǵana saqtalǵan.
Túıin
Ókinishtisi sol, Alash úshin aıanbaı qyzmet etken aǵaıyndy Sársenovterdi búginde jurttyń kópshiligi bilmeıdi. Bizdiń biletinimiz, Tarbaǵataı aýdanynyń Jántikeı aýylynda Bıahmet Sársenovke kóshe berilip, osy aýylda urpaqtarynyń kúshimen eskertkish syntas qoıylǵandyǵy, Semeıdegi M.Áýezov atyndaǵy pedagogıkalyq kolledjde B.Sársenov esimimen bir kabınettiń atalǵany. Alash ardaqtysynyń týǵan jeri Tarbaǵataı aýdanynyń ortalyǵynda qyzmet etken shahary Semeı men Óskemende birde-bir kóshege, bilim oshaqtaryna, ózge de nysandarǵa tulǵa esimi berilmegen. Aldaǵy ýaqytta bul olqylyqtyń orny tolar, tulǵaǵa laıyqty qurmet kórsetiler dep úmit etemiz.
Azamat QASYM,
«Egemen Qazaqstan»
Shyǵys Qazaqstan oblysy
