جاناحمەت سارسەنوۆ، جۇبايى زىليحا.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتىمىزدە ادەبيەتشى، سىنشى قۇلبەك ەرگوبەكتىڭ «اۋەزوۆ عاشىق بولعان عايىپجامال» اتتى ماقالاسى (№82, 2017 جىل، 28 ءساۋىر) شىققاننان كەيىن كوپ ۋاقىت ءوتپەي سەمەيدەن ءبىر كىسى حابارلاسىپ، «ءامىرتاي جاناحمەتوۆ» دەپ تانىستىردى. بۇل كىسى ايگىلى قالامگەردى وزىنە ءتانتى ەتكەن قازاق قىزىنىڭ ومىرلىك سەرىگى بولعان ءدالەل سارسەنوۆتىڭ تۋعان اعاسى جاناحمەتتىڭ نەمەرەسى بولىپ شىقتى.
جۇرتى ءۇشىن ىستەگەن جاقسىلىعى كوپ بولسا دا، بۇگىندە ەسىمى ەل جادىنان وشە باستاعان الاشتىڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى دالەل سارسەنوۆ پەن ونىڭ جان جارى عايىپجامال تۋرالى ءسال كەيىنىرەك توقتالامىز. اۋەلى ءبىز كوپ بىلە بەرمەيتىن ءسارسەنوۆتەر اۋلەتى جايىندا از-كەم ءسوز ەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. ءويتكەنى جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان اعايىندى جاناحمەت پەن ءدالەل الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى بولعان بياحمەت سارسەنوۆتىڭ تۋعان ىنىلەرى.
نەبارى 36 جاسىندا ومىردەن ءوتكەن بياحمەت اۋەلدە سەمەيدە وبلىستىق قازاق كوميتەتىندە، «الاش» قالالىق دۋماسىندا ەڭبەك ەتكەنى، وبلىستىق زەمستۆونىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلانعانى، كەيىن ورىنبورعا شاقىرىلىپ، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ 1919-1921 جىلدارى حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتىن اتقارعان كەزدە ءبىر جىلدان استام ۋاقىت ونىڭ ورىنباسارى بولىپ، اتالعان كوميسسارياتتىڭ الەۋمەتتىك تاربيە سەكتورى مەن قازاق مەكتەپتەرى ءبولىمىن باسقارعانى بەلگىلى. «توڭكەرىس زامانعا دۋشار بولىپ، الەۋمەت ىسىنە وقىعانى ازدىقتان قازاقتىڭ انا جۇمىسى دا، مىنا جۇمىسى دا بياشتى كەرەك قىلدى، سۇيرەدى. ونىڭ ارالاسپاعان قىزمەتى بولمادى. قانداي جۇمىسقا كىرىسسە دە، تەرەڭنەن ءبىلىپ، تەز بىتىرەتىن بياش بولاتىن. وقۋ كوميسسارياتىندا قانداي ءىس بولسىن ءبىر ءوزى باسقارىپ بارا جاتىر ەدى. ءحاكىمشىلىك جۇمىستا ارقاسى بوساعانداي بولىپ، احاڭ بياشقا سەنىپ وتىرۋشى ەدى» دەپ جازعان ەدى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «بياش» اتتى ماقالاسىندا زامانداسىنىڭ كەنەتتەن كەلگەن قازاسىنا قاتتى قايعىرىپ.
وسى بياحمەتتىڭ تۋعان ىنىلەرى جاناحمەت، دالەل، حالەل جايىندا نە بىلەمىز؟ الاش ارداقتىسىنىڭ ۇرپاعى ءامىرتاي جاناحمەتوۆپەن كەزدەسىپ، ۋاقىت تابى سارعايتقان قۇجاتتارعا كوز سالعانىمىزدا ماڭدايعا باسار مارعاسقالارىمىزدى مانسۇقتاعان كەر زاماننىڭ ىزعارى بويىمىزدى قارىپ وتكەندەي بولدى. ءبىر قۋانىپ، ءبىر مۇڭايدىق. قۋانعانىمىز – ءبىر اۋلەتتەن شىققان ءتورت ازاماتتىڭ ۇلت ءمۇددەسى جولىندا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەنى. مۇڭايعانىمىز – ولار كورگەن، ولاردىڭ ۇرپاعى، ءۇرىم-بۇتاعى تارتقان ازاپ، شەككەن قورلىق-زورلىق، قۋعىن-سۇرگىن. رەت-رەتىمەن باياندايىق.
جاناحمەت سارسەنوۆ (ەكىنشى قاتاردا وڭ جاقتان ءبىرىنشى) سەمەي كووپەراتيۆتىك تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتتەرىمەن بىرگە، 1932 جىل، 1 قاڭتار
جاناحمەت
قۇجاتتارىنان اڭعارعانىمىز، جاناحمەت سارسەنوۆ سانالى عۇمىرىن ۇستازدىققا، ۇرپاق ءتاربيەلەۋگە ارناعان سەكىلدى. 1927 جىلى 29 قاراشادا ءوز قولىمەن تولتىرعان جەكە ىسقاعازىندا 1886 جىلى زايسان ۋەزىنىڭ نارىن بولىسىندا (قازىرگى تارباعاتاي اۋدانى، اقسۋات اۋىلىنىڭ ماڭى) ءدۇنيەگە كەلگەنىن، نارىن اۋىلدىق مەكتەبىندە 3 جىل، سەمەيدەگى 4 جىلدىق قالالىق ۋچيليششەدە 4 جىل جانە وسىنداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا (قازىرگى م.اۋەزوۆ اتىنداعى پەداگوگيكالىق كوللەدج) ءبىلىم العانىن، پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەنىن، 1912-1913 جىلدارى وسكەمەندە، 1913-1917 جىلدارى زايساننىڭ قارابۇلاق اۋىلىندا مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارعاندىعىن جازىپتى.
ەرەكشە اتاپ وتكىمىز كەلەتىنى، ج.سارسەنوۆتىڭ 20 وزگە ۇلت وكىلىنىڭ اراسىنان شولپان جۇلدىزداي جارقىراپ جالعىز قازاق بولىپ سەميناريانى ءبىتىرگەنى. بۇدان ءارى ءوزىنىڭ 1924-1926 جىلدارى سەمەي ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حالىققا ءبىلىم بەرۋ بولىمىندە ينسپەكتور، 1926 جىلدان وسى قالاداعى تۇتىنۋشىلار وداعىندا ءمادەني نۇسقاۋشى بولىپ ەڭبەك ەتكەنىن كورسەتىپ، 1917 مەن 1924 جىلدار ارالىعىنداعى اتقارعان قىزمەتتەرىن اينالىپ ءوتىپ، «ءسىزدىڭ رەۆوليۋتسيالىق جانە قوعامدىق جۇمىسقا قاتىسۋىڭىز؟» دەگەن سۇراققا: «17-گە دەيىن مۇعالىم، 17-ءشى جىلدان كەيىن ءارتۇرلى مەكەمەدە قىزمەت ىستەدىم» دەپ قىسقا عانا قايىرىپتى. 1917 مەن 1924 جىلدارداعى قىزمەتىن ايتقىسى كەلمەگەنى تۇسىنىكتى سەكىلدى. «الاشورداشى» دەپ ايىپ تاعىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە سالا ما دەپ قاۋىپتەنگەن. قاۋىپتەنەتىن ءجونى دە بار. ويتكەنى ج.سارسەنوۆ الاشوردا ۇكىمەتى شىنداپ جۇمىسقا كىرىسكەن 1918-1919 جىلدارى الاش قايراتكەرى احمەتجان قوزىباعاروۆ جەتەكشىلىك ەتكەن، سەمەيدە قۇرىلعان ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ كومەكشىسى قىزمەتىن اتقارعانى بەلگىلى.
«تار زاماندا تاۋداي قايرات كورسەتكەن» (م.دۋلاتوۆ) ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرىمەن تىزە قوسىپ، ۇلت مۇددەسى ءۇشىن جان اياماي قىزمەت قىلعان تۇلعا 1928-1931 جىلدارى (1931 جىلدان كەيىن دە جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن) سەمەي كووپەراتيۆتىك تەحنيكۋمىندا ءورىستىلدى ستۋدەنتتەرگە قازاق ءتىلىنەن ساباق بەرىپتى. قازاق ءتىلىنەن بولەك، اراسىندا اريفمەتيكادان دا ءدارىس وقىعان سەكىلدى. پەداگوگتىڭ 1928-1929 جانە 1930-1931 وقۋ جىلدارىندا ءوز قولىمەن جازعان ەسەبىن (ەسەپتىڭ ورىس ءتىلىندە جازىلعانىن ەسكەرتەمىز) وقىعانىمىزدا انا تىلىمىزگە دەگەن العاۋسىز قۇرمەتىن، وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ءتىلىمىزدى ۇيرەتۋگە دەگەن وزگەشە ىنتا-ىقىلاسىن اڭعارعانداي بولدىق. «ءبىز شونانوۆتىڭ قازاق ءتىلى وقۋلىعى بويىنشا ءار ساباقتا 10 سوزدەن ءۇيرەنىپ، 23 ساباق وتكىزدىك. ياعني ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىز 230 ءسوزدى قۇرايدى.
قازاق ءتىلى ساباعى باسقا ءپاندەردەن الدەقايدا كەشىگىپ باستالدى. باعدارلامامىزدا دا ولقى تۇستار كوپ. ايتپەسە، ساباق سانىن 25-30-عا دەيىن جەتكىزۋگە بولار ەدى. ساباق بەرۋ بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ ارتۇرلىلىگى مەن دايىندىعى ءبىرشاما قيىندىق تۋدىردى. توپتا قازاق تىلىندە سويلەي الاتىن 2 ادام بولدى، 5-6 ادام تۇسىنەتىن، سويلەي المايتىندار دا بولدى. مۇنىڭ ءبارى جۇمىسقا اسەر ەتتى. ساباقتى وتكىزۋ بارىسىندا مىناداي ادىستەردى قولداندىم: وقۋ، حات جازۋ، سوزدەردى جاتتاۋ ءجانە اڭگىمەلەسۋ. ءۇي تاپسىرماسىنا ءسوزدەردى جاتتاۋعا بەردىم. ءبىراق ءۇي تاپسىرماسى ءجوندى ورىندالمادى، بوس ۋاقىت جوق دەپ ءتۇسىندىرەدى. اۋەلدە اراب قارپىمەن جازدىق، ساباق اياقتالۋعا ءبىر اي قالعاندا جاڭا الىپبيگە – لاتىن قارپىنە كوشتىك. بۇل ءالىپبي كوپ قيىندىق تۋدىرعان جوق. تەز ارادا مەڭگەرىپ الدىق»، – دەپ جازىپتى 1929 جىلى 9 ماۋسىمدا جازعان ەسەبىندە. سوڭىنا «G.ءSاrsen» دەپ قول قويىپتى.
ءالىمحان جاناحمەتۇلى ءوز قولىمەن تولتىرعان اۆتوبيوگرافياسىندا اكەسىنىڭ 1934 جىلى كوز جۇمعانىن، سوڭعى جۇمىس ورنى سەمەيدەگى كوممۋنيستىك جوعارى وقۋ ورنى بولعانىن جازىپتى. ج.سارسەنوۆتىڭ نەمەرەسى ءامىرتاي اتاسىنىڭ دۇنيەدەن وتەردەن ءبىراز ۋاقىت بۇرىن اباقتىعا قامالىپ، سىرقاتقا شالدىعىپ، سول بويى وڭالماي 48 جاسىندا ومىردەن وزعانىن ايتادى. سودان تۋرا ەكى جىل ۋاقىت وتكەندە، ياعني 1936 جىلى ءبىر كۇنى ونىڭ ۇيىنە ءۇش ءارىپتىڭ وكىلدەرى باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلىپ: «جاناحمەت سارسەنوۆ قايدا؟»، دەپ سۇراپتى دەيدى. جەسىرى زىليحا ەكى جىل بۇرىن قايتىس بولعانىن ايعاقتايتىن قۇجاتتارىن كورسەتىپ، ارەڭ دەگەندە قۇتىلسا كەرەك.
10 جىل قاراعاندىدا ايداۋدا بولعان ءالىمحان جاناحمەتۇلى
ءالىمحان
بياحمەت تە، جاناحمەت تە ستاليندىك زۇلماتتىڭ تىرناعىنا ىلىگىپ ۇلگەرمەي ومىردەن وتكەنىمەن، قۋعىن-سۇرگىن ولاردىڭ ۇرپاقتارى مەن تۋعان-تۋىستارىن اينالىپ وتپەدى. ءماسەلەن، جاناحمەت سارسەنوۆتىڭ 1919 جىلى دۇنيەگە كەلگەن، كەيىن جەزقازعانداعى كەن باسقارماسىندا، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىندا قىزمەت ءىستەگەن ۇلى ءالىمحان 1943 جىلى 30 شىلدەدە تۇتقىندالىپ، رسفسر قك-ءنىڭ 58-10 بابى بويىنشا 10 جىلعا سوتتالىپ، قاراعاندىداعى دولينكا لاگەرىندە جازاسىن وتەپ، 1950 جىلى كۇزەتپەن بوساتىلادى. 1950-1952 جىلدارى شار اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىعى بولىمىندە جەر قۇرىلىسشىسى، 1952-1963 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىندە اعا جەر قۇرىلىسشىسى قىزمەتىن اتقارعان ول 1958 جىلى ساياسي ايىپتاۋدان اقتالىپ، 1976 جىلى ومىردەن ءوتىپتى. «اكەم، بالكىم، سوتتالماس تا ەدى. جاقىن ارالاساتىن ءبىر ورىس جولداسى ۇيلەنىپ، كەيىن ءوزىنىڭ اناسىنا سوقتىعىپ، ءۇيدەن قۋىپ شىقپاق بولعاندا اراشا ءتۇسكەن اكەمنىڭ سىرتىنان «الاشوردانىڭ تۇقىمى» دەپ ارىز جازىپتى. اكەم مارقۇم كوپ اشىلىپ سويلەمەيتىن. قورقىنىش، ۇرەي بويىن ابدەن جايلاپ العان عوي. اعايىن، جاقىن-جۋىقتارى ءۇيگە كەلگەندە ەسىكتى جاۋىپ الىپ، سىبىرلاپ ءسويلەسەتىن. تالاي دۇنيە، تالاي قۇپيا ىشىندە، ءوزىمەن بىرگە كەتتى دەپ ويلايمىن. «تۇرمە اۆتوريتەتىنىڭ ارقاسىندا امان قالدىم. ونىڭ اكەسى اق گۆاردياشى بولىپتى. تۇرمەدەن شىعاردا «ارتىمدا ۇلىم قالدى، سونى تاپشى» دەپ اماناتتاپ ەدى»، دەپ وتىراتىن اكەم جارىقتىق. بىراق تابا المادى. سوعان وكىنىپ وتىراتىن. زيالى وتباسىنان شىققان ول كىسى اكەمدى ەرەكشە جاقسى كورىپتى. ءوزىنىڭ كامەراسىنا شاقىرىپ، اڭگىمەلەسىپ، شەر تارقاتادى ەكەن. اكەم ساۋاتتى كىسى بولعان. تۇرمەدەگى ادامداردىڭ كەشىرىم حاتتارىن ءوزدەرىنىڭ اتىنان جازىپ بەرىپ وتىرىپتى. قانىش ساتباەۆتىڭ قول استىندا عىلىم اكادەمياسىندا قىزمەت ىستەگەن كەزىندە ءوزى قۇرالپى ستۋدەنتتەرمەن بىرگە كۇن ساۋلەسىن پايدالانۋعا قاتىستى جوبا ازىرلەگەن ەكەن. سودان كوپ وتپەي ءوزى دە قۋدالاۋعا ۇشىراپ، جوباسى جايىنا قالعان سەكىلدى. ءالىمحان جاناحمەتۇلى ايگىلى گەولوگ عالىم، تاۋ-كەن ينجەنەرى اقجان ءال-ماشانيمەن بىرگە جەزقازعاندا گەولوگيالىق ەكسپەديتسيا قۇرامىندا دا بولىپتى. ءبىزدىڭ ۇيدە «ءا.سارسەنوۆ كسرو عىلىمدار اكادەمياسى قازاق فيليالىنىڭ گەولوگيالىق وتريادىنىڭ قىزمەتكەرى ەكەندىگىن كۋالاندىرامىن» دەپ عالىمنىڭ ءوز قولىمەن تولتىرىلىپ، سوڭىنا «وترياد باستىعى ماشانوۆ» دەپ قولى قويىلعان قۇجات ساقتالعان. اكەم وسى ەكسپەديتسيادا ءجۇرىپ تۇتقىندالعان سەكىلدى. كەيدە ويلايمىن، ستاليندىك توتاليتارلىق رەجىمنىڭ زاردابىن تارتپاعاندا ۇستازى ماشانوۆتىڭ ءىزىن باسقان ۇلكەن عالىم بولار ما ەدى»، دەيدى ءامىرتاي ءالىمحانۇلى.
«سارسەنوۆ» دەگەن تەگى ءۇشىن وسى اۋلەتتىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە ادامى قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، جۇمىستان، وقۋدان شىعارىلىپ، اباقتىعا قامالىپتى. ءتىپتى، جازىقسىزدان جازىقسىز اتىلعانى دا بار. ماسەلەن، ماسكەۋدەگى ءتۇستى ءوندىرىس باس باسقارماسىندا ينجەنەر بولىپ جۇمىس ىستەگەن بياحمەت پەن جاناحمەتتىڭ تۋعان ءىنىسى حالەل سارسەنوۆ تەگىن تونين دەپ ايەلىنىڭ فاميلياسىنا اۋىستىرسا دا، اپەرباقان، ءامىرشىل جۇيەنىڭ قۇرىعىنان قۇتىلماي، 1937 جىلى كسرو اسكەري كوللەگياسىنىڭ ۇكىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلىپتى. كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسىنىڭ 1958 جىلى 16 جەلتوقساندا ح.سارسەنوۆتىڭ اقتالۋىنا بايلانىستى بەرگەن ءتىلدەي انىقتاماسىنىڭ ءۇش جەرىندە تونين دەگەن ءسوزدىڭ جانىنا /ون جە سارسەنوۆ/ دەپ جازىلىپتى. ال حالەل سارسەنوۆتىڭ جۇبايى ە.ن.تونينا-نيكولاەۆا 1959 جىلى ماسكەۋدەن شۇبارتاۋدا تۇراتىن ءالىمحان قاينىسىنا حات جولداپتى. حاتتا نە جازىلعانىن ەشكىم بىلمەيدى. بۇگىندە سول حاتتىڭ شەتتەرى جىرتىلعان، سىرتقى بەتى عانا ساقتالعان. جاناحمەتتىڭ تاعى ءبىر ءىنىسى شاراحمەتتىڭ سەيىلجان دەگەن ۇلى دا ءتۇرمەگە قامالىپتى. بۇرىنعى قازپي، بۇگىنگى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان، كەيىن وقۋ اعارتۋ مينيسترلىگىندە قىزمەت ىستەگەن ءالىمحاننىڭ تۋعان اپكەسى ناعيما دا «الاشوردا تۇقىمى» دەپ وقۋدان شىعارىلماق بولعاندا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى اراشا ءتۇسىپ، كەيىن ول كىسىنىڭ ءوزى دە قۋعىنعا ۇشىراپتى. «ول زاماندا سارسەنوۆ دەگەننىڭ ءبارىن جاۋ كورىپ، قولى جەتكەندەرىن ۇستاي بەرگەن عوي. سودان دا بولار، اكەمىز ءالىمحان ءبىزدىڭ وتباسىنداعى بالالاردىڭ فاميلياسىن ءارتۇرلى ەتىپ جازدىرعان سەكىلدى. ۇلكەن اپايىم جانە مەن جاناحمەتوۆ، تاعى ءبىر اپايىم ءالىمحانوۆا، قالعاندارى سارسەنوۆ. ايتەۋىر بىرەۋى امان قالار دەگەن ويمەن وسىلاي ىستەگەن بولۋى كەرەك»، دەگەن تەكتىنىڭ تۇياعى، اتاسى جاناحمەتكە قاتىستى قۇجاتتاردى مۇراعاتتان 2012 جىلى تاۋىپ العانىن ايتتى.
عايىپجامال قۇتىموۆانىڭ ومىرلىك سەرىگى دالەل سارسەنوۆ
دالەل
ال ەندى ۇلى مۇحاڭ عاشىق بولعان عايىپجامال قۇتىموۆانى وزىنە ءتانتى ەتىپ، كەيىن جۇپ جاراستىرىپ، از ۋاقىت باقىتتى عۇمىر كەشكەن دالەل سارسەنوۆ كىم؟ ەڭ اۋەلى ونىڭ الاش قايراتكەرى بياحمەت سارسەنوۆتىڭ تۋعان ءىنىسى ەكەنىن باسا ايتقىمىز كەلەدى. ەكىنشى، د.سارسەنوۆ تە اعاسى سەكىلدى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋىنا، الاش يدەياسىنىڭ ناسيحاتتالۋىنا ءبىرشاما ەڭبەك سىڭىرگەن ادام. قۇلبەك ەرگوبەك جوعارىدا اتالعان ماقالاسىندا دالەل سارسەنوۆتىڭ توم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ءبىتىرگەنىن، سوندا م.اۋەزوۆپەن، ق.ءساتباەۆپەن بىرگە وقىعانىن، كەيىن ع.قۇتىموۆامەن قول ۇستاسىپ تاشكەنتكە كەلىپ، ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسكەنىن، وسى قالادا اشىلعان تۇڭعىش قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولعانىن، كەيىن ورتا ازيا مال شارۋاشىلىعى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا جۇمىس ءىستەپ ءجۇرىپ، 1932 جىلى سۇزەكتەن قايتىس بولعانىن جازادى. ال عايىپجامالدىڭ (تۋىستارى عاليا دەپ اتاعان ەكەن) ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، اعا وقىتۋشى، دوتسەنت، كەيىن تاشكەنتتەگى انا مەن بالانى ساقتاۋ باسقارماسىن باسقارىپ، 1938 جىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى، وزبەك كسر-ءى جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانىپ، 1947 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعالى تۇرعان جەرىندە جۇرەك تالماسىنان كوز جۇمعانىن اتاپ وتەدى. بۇگىندە ەسىمدەرى كوپ ايتىلمايتىن قازاقتىڭ قوس زيالىسى – ەرلى-زايىپتى دالەل مەن عايىپجامالدىڭ تاشكەنتتەگى ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى باسقا قانداي مالىمەتتەر بار؟ تىم كوپ بولماسا دا تام-تۇمداپ بار ەكەن. وعان دا شۇكىر دەدىك.
تارباعاتاي اۋدانىنىڭ اقسۋات اۋىلىنىڭ تۇرعىنى تولەۋعازى نۇرعاليۇلى سارسەنوۆتەر اۋلەتى جايىنداعى «بياحمەت ءسارسەنۇلى حاقىندا» اتتى ماقالاسىندا د.سارسەنوۆتىڭ 1932 جىلى 4 جەلتوقساندا دۇنيە سالىپ، 6 جەلتوقساندا تاشكەنت قالاسىندا جەرلەنگەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. «ءدالەلدىڭ مەزگىلسىز قازاسىنا جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرى، ينستيتۋتتىڭ وقىتۋشىلارى مەن پروفەسسور، دوكتورلارى، الىستاعى ەل-جۇرتى، تۋعان-تۋىسقاندارى، دوس-جاراندارى قاتتى قايعىرىپ، ازا تۇتادى. قاتىسقاندار قوساعى عاليانىڭ ازا تۇتۋى ەرەكشە كوزگە ءتۇسكەن ەدى دەسەدى. لەك-لەگىمەن قوشتاسقان ەلدىڭ قاراسى تولاستاماعاندىعى قازاق حالقى ءۇشىن ورنى تولمايتىن قازا ەكەندىگىنىڭ كورىنىسى ەدى دەيدى كوزكورگەندەر»، دەپ جازادى اۆتور.
سەمەيدەگى قازىرگى زامان تاريحىن قۇجاتتاندىرۋ ورتالىعىنداعى ارحيۆتىك دەرەكتەر د.سارسەنوۆتىڭ اعاسى جاناحمەتپەن بىرگە ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ جەر ءبولىمىندە ءىس ءجۇرگىزۋشى، ال ۇلكەن اعاسى بياحمەتپەن بىرگە وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ ءارى وسىندا حاتشى قىزمەتىن اتقارعانىن ايعاقتايدى. «سپيسوك ورگانيزاتوروۆ الاشسكوگو كوننوگو پارتيزانسكوگو پولكا، ۋچاستنيكوۆ ورگانيزاتسي پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي 1918 گودا پراۆيتەلستۆا ۆوستوچنوي الاش-وردى» اتتى رەسمي قۇجاتتا ب.سارسەنوۆپەن قوسا دالەلدىڭ دە ەسىمى اتالادى. سوندا اعايىندى ءۇش جىگىتتىڭ ءبىر مەزەتتە ءبىر قالادا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلىمدارىندا ۇلت ءۇشىن ايانباي قىزمەت ەتكەنىن اڭعارامىز.
ءبىر وكىنىشتىسى، دالەل سارسەنوۆتىڭ سوڭىندا ءىزىن جالعار ۇرپاعىنىڭ قالماعانى. تاشكەنتتىڭ قاي جەرىندە جەرلەنگەنىن دە ناقتى ەشكىم ءبىلمەيدى. تۇلعانىڭ جان جارى عايىپجامالدىڭ وسى قالاداعى «مينور» قابىرحاناسىندا جەرلەنگەنى بەلگىلى. الايدا ول جەر جەرمەن-جەكسەن بولىپ، ۇستىنەن ۇيلەر سالىنىپ كەتىپتى. بىزگە وسىنى ايتقان ءامىرتاي جاناحمەتوۆ دالەل سارسەنوۆتىڭ بۇرىن ەشقايدا جاريالانباعان ەكى فوتوسۋرەتىن كورسەتتى. ءتۇيمەلەنگەن پيدجاك كيگەن سۋرەتى جاس كەزىندە، ال ەكىنشى وڭ جاق بولىگى قيىلعان، كاستوم شالبارمەن وتىرعان، زيالى بولمىسىن تانىتاتىن سۋرەتى تاشكەنتتە قىزمەتتە جۇرگەن كەزىندە ءتۇسىرىلگەن سەكىلدى.
ءامىرتاي ءالىمحانۇلىنىڭ ءاڭگىمەسىنەن ەستىپ، بىلگەنىمىز، شەگەدەكتىڭ كىندىگىنەن بياحمەت، جاناحمەت، حالەل مەن دالەلدەن ءبولەك شاراحمەت، بىراحمەت، قوجاحمەت، سالىق دەگەن ۇلدارى مەن ءتورت قىز تاراعان ەكەن. اۋلەتتىڭ كەنجەسى سالىق اعالارى سەكىلدى ەل باسقارۋ، وقۋ-اعارتۋ ىسىنە ارالاسپاسا دا، سەمينارلىق ءبىلىم العان، ەل ىشىندە بەدەلدى، كوزى اشىق جان بولعانعا ۇقسايدى.
ال 1937 جىلى ماسكەۋدە اتىلعان حالەل سارسەنوۆتەن اركادي دەگەن ۇل تۋىپ، ودان ميشا (شاماسى ميحايل بولۋى كەرەك) ومىرگە كەلىپتى. ميشادان ۇرپاق بار ما، جوق پا، ول دا بەلگىسىز. سارسەنوۆتەر اۋلەتىندە تەك حالەلدىڭ نەمەرەسى ميشانىڭ بالا كەزىندە كۇلىمدەپ تۇسكەن جالعىز سۋرەتى عانا ساقتالعان.
ءتۇيىن
وكىنىشتىسى سول، الاش ءۇشىن ايانباي قىزمەت ەتكەن اعايىندى ءسارسەنوۆتەردى بۇگىندە جۇرتتىڭ كوپشىلىگى بىلمەيدى. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، تارباعاتاي اۋدانىنىڭ ءجانتىكەي اۋىلىندا بياحمەت ءسارسەنوۆكە كوشە بەرىلىپ، وسى اۋىلدا ۇرپاقتارىنىڭ كۇشىمەن ەسكەرتكىش سىنتاس قويىلعاندىعى، سەمەيدەگى م.اۋەزوۆ اتىنداعى پەداگوگيكالىق كوللەدجدە ب.سارسەنوۆ ەسىمىمەن ءبىر كابينەتتىڭ اتالعانى. الاش ارداقتىسىنىڭ تۋعان جەرى تارباعاتاي اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا قىزمەت ەتكەن شاھارى سەمەي مەن وسكەمەندە بىردە-ءبىر كوشەگە، ءبىلىم وشاقتارىنا، وزگە دە نىساندارعا تۇلعا ەسىمى بەرىلمەگەن. الداعى ۋاقىتتا بۇل ولقىلىقتىڭ ورنى تولار، تۇلعاعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتىلەر دەپ ءۇمىت ەتەمىز.
ازامات قاسىم،
«ەگەمەن قازاقستان»
شىعىس قازاقستان وبلىسى
