Adyrna.kz ūlttyq portalynan Bauyrjan Omarūlynyŋ «Ǧani jäne «Jas Alaş» atty maqalasyn (22.03.2020) oqyǧannan keiın, osy taqyrypqa qatysty keibır derekterdı bölıskendı jön sanadym.
Ǧani Mūratbaiūly turaly Keŋes zamanynda jaryq körgen materialdarda onyŋ ömırı men qyzmetıne bailanysty mälımetterdıŋ qataŋ senzuradan, iaǧni ideologiialyq süzgı-sūryptan ötkızılıp otyrǧany Bauyrjan Omarūlynyŋ zertteuınde jan-jaqty qamtylyp aitylǧan. Mysaly, onyŋ kedeiler tabynan emes, auqatty äuletten şyqqandyǧy jönınde tiianaqty derek berılgen. Osynyŋ özı-aq Ǧani jönınde älı de bızge beimälım jaittardyŋ boluy mümkın ekendıgın körsetedı.
Qoǧamdyq ortada, halyqtyŋ tüsınıgınde Ǧani beinesı «komsomol jetekşısı», «Künşyǧys jastarynyŋ kösemı», «şynaiy internasionalist», t.s.s sipatta ornyǧyp qalǧan. Ärine, mūny joqqa şyǧaryp, «joq, olai emes, Ǧani ūltşyl edı, qazaqşyl edı» dep bırjaqtylyqqa ūrynsaq, taǧy da qatelesetınımız anyq. Sondyqtan ekı müşelge de jetpeitın, qamşynyŋ sabyndai qysqa ǧūmyr sürıp, saiasi būǧanasy tolyq bekıp ülgermegen qyrşyn qairatkerdıŋ tūlǧasyna äsırelemei de, äspettemei de, baiypty baǧa beruge tyrysqanymyz abzal.
Mysaly, «Ǧanidyŋ Alaş baǧytyndaǧy qairatkerlermen qarym-qatynasy qandai boldy?» degen saual özdıgınen tuyndaidy.
Äuelbek Qoŋyratbaevtyŋ estelıkterıne jügıne otyryp, Bauyrjan Omarūly: «Ädebietşı-ǧalym Ǧanidyŋ Sūltanbek Qojanovpen bır aulada tūrǧanyn baiandaidy. Gazettıŋ «Jas Alaş» ataluyna äigılı ūlt qairatkerı Sūltanbektıŋ yqpaly boluy da mümkın ǧoi...», - degen boljam aitady. Osylai dep kesıp aitatyn qolda tūrǧan daiyn deregımız joq; bıraq qazaqtyŋ qabyrǧaly qairatkerı Sūltanbek Qojanūlynyŋ Ǧani ınısımen tyǧyz bailanysta jürıp, köp jaǧdaida pıkırles bolǧanyna senımımız kämıl.1925 jyly Mäskeude Künşyǧys halyqtary baspasynan «Bızdıŋ Ǧani» atty jinaqtyŋ jaryq körgenı belgılı. Qaraly jiynda söz söilegen, älgı baspanyŋ jetekşısı Näzır Töreqūlovtyŋ osy kıtapta «Bızdıŋ Ǧani» atty maqalasy bar (jinaq atauy soǧan säikes qoiylǧan). Al Näzırdıŋ metropoliia astanasynda qyraǧy közderdıŋ baqylauy astynda otyrǧan Alaş kösemı Älihan Bökeihanmen etene jaqyndyqta bolyp, sonda «Temırqazyq» jurnalyn tıze qosyp bırge şyǧarǧanyn, qazaq jastarynyŋ «Jerlestık» ūiymynyŋ jūmysyna tıkelei aralasqanyn eske alsaq, belsendı Ǧanidyŋ mūndai üderısterden tysqary tūruy aqylǧa syimaityny anyq...
Näzır Töreqūlov qaraly jiynda söz söilep tūr
Osy jinaqta Ǧanidyŋ üzeŋgıles dostarymen jäne saiasi ärıptesterımen bırge, sol uaqytta Qazaq ölkelık partiia komitetınıŋ jauapty hatşysy (respublikanyŋ ekınşı basşysy) qyzmetın atqarǧan Sūltanbek Qojanūlynyŋ da «Ǧani joldas» atty azanamasy basylǧan. Ǧani 1925 jylǧy säuırdıŋ 15-ınde dünieden qaitty. Naq sol künı Qazaqstannyŋ jaŋa kındıgı – Aqmeşıt qalasynda Qazaq ölkelık keŋesterınıŋ V siezı aşylyp, sol jiynda qalanyŋ atyn «Qyzylorda» dep özgertıp, «qazaq» atauyn resmi türde bekıtu turaly tarihi ūiǧarym jasaldy.Mıne, osy säikestıkke män bergen Sūltanbek: «Bız taǧdyrşyl emespız-au, bıraq osy ekı oqiǧanyŋ bır künde bolyp, quanyşqa küiınış oralyp, alabajaq bola qalǧany... maǧan ä degende şynymen taǧdyr sūmnyŋ mazaǧyndai bolyp körındı», - dep jazady. Jäne: «Şynynda Qyzylordadaǧy ūly dumannyŋ iesı Ǧani joldas emes pe edı?», - dep onyŋ ruhyn kötermelep, qūrmet tanytady.Bır qyzyǧy, maqaladan Ǧanidyŋ ǧapyl qazasy turaly habardyŋ Qyzylordaǧa äbden keşıgıp, 20 säuır künı ǧana «betıne qara jamylǧan Mäskeu gazetterı» arqyly jetkenın bılemız. Sūltanbektıŋ jazuynşa, «jaişylyqta sartyldap tiıp tūratyn telegram habarlary «Taşkent bögetı» degen bälege ūşyrap», keşeuıldep qalǧan. Būl da – bır tylsym jait. Älde, Mäskeudegı bilık Ǧanidyŋ baqiǧa köşkenın Qazaqstan basşylyǧyna dereu habarlasa, siez delegattary arasynda äldebır dürlıgıs tuuy mümkın dep saqtyq jasady ma eken?.. Sūltanbektıŋ söz saptasyna, qairan qalysyna qaraǧanda, solai boluy äbden yqtimal.
Ǧanidy mäŋgı saparǧa şyǧaryp calu sätı
Sūltanbek öz maqalasynda: «... ūlt teŋdıgı şynymen ornap, jalpy eŋbekşıler bırlıgı, eŋbek jūrtşylyǧy jolyna qūrmet qyluǧa qaşan jol aşylady dep susaǧan er – bızdıŋ Ǧani emes pe edı?», «Ǧani qarasyn üzıp, toptan jeke şyǧyp ketken jüirıkterden bolyp, bärın bılıp qoiǧan, bärın būryn boljap körıp qoiǧan ırı danalardan bolmasa da, qazaq eŋbekşı jastarynyŋ qozǧalysynan qainap tuyp häm bırge aiaqtanyp kele jatqan jas talap, jas qyran edı», «Qazaqstan tarihynda tolqyndy belınen asyp, jaŋa ortalyq kındıgıne köşıp, şekarasyn jinaqtap jatqan barlyq el-jūrtyn bırıktırıp, jaŋa jol temır qyzyp, ekpındı ısteude tūrǧanda Ǧanidai jas qyrannyŋ baǧasy qymbat, Ǧani bızge kerek edı», «...ıske kım bas boluynyŋ, jūmystyŋ kımnıŋ qolymen ısteluınıŋ Qazaqstan şarttarynda ülken mänısı bar. Jyǧylǧan üstıne jūdyryq bolyp, Ǧanidai joldastyŋ öluı bız üşın orny tolmaityn şyǧyn», - dep, ömırden erte ozǧan jalyndy qairatkerdıŋ ornyn küizele joqtaidy.Sūltanbek älı qabyrǧasy qataimaǧan jas azamattyŋ alyp-ūşpa mınezındegı erekşelıkterdı de bükpesız aitady. «Ǧani kei mäselelerde üstırtın, kei jerlerde jaŋylys ketetını de boluşy edı. Kei uaqytta aiǧaimen aŋǧyrttau şauyp ketetını de boluşy edı. Bıraq Ǧanidyŋ eş uaqytta imany saiazdanyp, nietı bylǧanyp körgen emes», «Ǧanidy itermelegen küş, qiqulap qyzdyrǧan jel – töŋkerıs tolqynynan tuǧan jas jūrtşylyq edı» degen joldar – sony aiǧaǧy. Sūltanbek «Ǧanidyŋ mınezderındegı orqaştar, qylyǧyndaǧy ölgenşe basylmai ketken, baiaulamaityn, ekpınındegı bır ıske kırısse, şyn peiılımen şeşılıp ısteitın aq köŋıldıgın» aita otyryp, onyŋ boiyndaǧy airyqşa qasietterın jeke qarym-qatynasy arqyly da aşa tüsedı. Mysaly, «1922 jyly Ǧanimen bır söileskenımde, «Qazaq, qazaq dei beresıŋ, jalpy eŋbekşılder qamy jönınen tük aitpaisyŋ» dep, menı bıraz kimelegenı älı esımde bar», «1923-1924-ınşı jyldary Türkıstanda ūlt arasy arpalysy küşeiıp ketıp, şekara talasy, enşı alu ülesı talasy qozyp tūrǧanda, «Qazaq eŋbekşılerınıŋ aqysy kete bere me? Ūlt saiasaty naşarǧa qorǧan boluda bolyp, qazaq jastary paidasyna ol saiasat nege jürmei qalady?» dep Ǧani qyza qainap, söilep şeşılıp, menı neşe ret alqymdaǧan», - deidı. Taǧy da özıne kelıp, «neşe ret doldanǧan» osyǧan ūqsas sätterın esıne alady. Bıraq, «osy qylyqtyŋ barlyǧy Ǧaniǧa laiyq» dep tüiedı.
Ǧani qabırınıŋ basynda
Bır aita ketetın närse, 1936 jyly Almatyda «Qazaqstan» baspasynan «Bızdıŋ Ǧani» atty taǧy bır jinaq şyǧarylǧan (qūrastyruşylary – Ş.Ötepov pen N.Tılenşiev). Taŋ qalarlyǧy sol, oǧan Sūltanbektıŋ maqalasy engızılmegen, bıraq alǧaşqy basylymda jaryq körgen düniesınıŋ söilemderı tüidek-tüidegımen, säl-päl özgertılgen qalpynda Q.Mūratpaevtyŋ «Ǧanidyŋ ömırınen» atty estelıgınde «jiendıktıŋ» bır ülgısı esebınde jür. Al bır jerde aty atalyp qana ötetın Näzır Töreqūlov «eskı qazaq qyzmetkerlerınen» dep körsetılgen. Ärı būl kıtapta, basqa taraularmen qatar, «Ǧani ūltşyldyqqa qarsy küreste» degen taqyrypşa da paida bolǧan. Al Ǧanidyŋ redaktorlyq qyzmetıne bailanysty söz etılgende, «Jas qairattyŋ» şyǧysy «Jas alaşqa» qaraǧanda köp basqa bolady, öitkenı «Jas qairat» tap küresın qolyna kötere şyǧady» delıngen. Būl, kerısınşe, «Jas alaş» ūlttyŋ tuyn jelbırete şyqty degenge saiady emes pe?!Mıne, Ǧaniǧa bailanysty mälımetter uaqyt ozǧan saiyn osylai «öşırıle» bastaǧan. Älbette, Ǧanidy jaqsy bılmese, basyn qadırlemese, Sūltanbek Qojanūly onyŋ qazasyna sonşalyqty tebırene, tolǧana ün qatpas edı. Körnektı ǧalym Äuelbek Qoŋyratbaevtyŋ estelıgınde Ǧanidyŋ Sūltanbek Qojanūlymen emın-erkın bailanysta bolǧanyn jäne kerek jerınde oǧan sözın ötkıze bılgenın rastaityn bır epizod bar. Taşkentke bılım ızdep kelıp, aştyqtyŋ zardabyn tartqan jastarǧa talǧajau etetın qorek tauyp bere almai qinalǧan Ǧani aqyrynda Türkıstan respublikasynda tūtqaly qyzmette otyrǧan Sūltanbek Qojanūlynyŋ aldyna baryp jügınıp: «Äsker paegıne qol salsaŋyz da bızge nan tauyp berıŋız», - dep ötınış aitady. «Köp ūzamai jaǧdaiymyz tüzeldı», - deidı Äuelbek. Osylaişa, Sūltanbek Ǧaniǧa qysyltaiaŋ sätterde ärdaiym qol ūşyn sozǧan.
«Aq jol» gazetınde Ǧanidyŋ maqalalary jaryq körıp tūrǧan
Äuelde «Jas alaş» gazetınıŋ redaksiiasy «Aq jol» basqarmasynyŋ ǧimaratynan pana tapqanyn da ūmytpaǧan jön. Al Ǧani bır uaqyt Türkıstan Ortalyq Atqaru Komitetı (töraǧa orynbasary Sūltanbek Qojanov bolatyn) jataqhanasynyŋ 18-ınşı bölmesınde tūrǧan. Kei derekterde būl oryn da «Jas alaştyŋ» redaksiialyq qonysy retınde aitylady.Ǧanidyŋ Sūltanbek Qojanūlyna jaqyn bolǧanyn aiǧaqtaityn endıgı bır qūjat Mäskeudegı Resei memlekettık saiasi-äleumettık tarih arhivınen alyndy (62-qor, 2-tızbe, 76-ıs). Alaş qozǧalysymen müddesı toǧyspaǧan ırı qairatker Tūrar Rysqūlov 1923 jyly Qabylbek Sarymoldaevqa «Qojanovtyŋ tobymen küres şaralaryn» körsetıp jazǧan hatynyŋ 20-synşy tarmaǧynda: «Men mūnda barlyq ärekettı jasap jatyrmyn. Osyndaǧy qyrǧyz jäne özbek kommunisterın ūstanǧan baǧyt jönınde qūlaǧdar etemın. Būl arada Mūratbaev ügıttep jürgenımen, tüzetemız, tabysqa jetemız dep oilaimyn» («Iа zdes vse mery prinimaiu. Postavliu v kurs zdeşnih kirgizskih i uzbekskih kommunistov o vziatoi linii. Dumaiu, chto budet uspeh, hotia Muratbaev i agitiruet zdes, no ispravim»), - deidı.
Ǧani Mäskeude oqityn qazaq jastary arasynda
Ǧanidyŋ qanşalyqty «tüzelgenın» bız bılmeimız, bıraq Sūltanbek Qojanūly keiınnen «Aq jol» (17.01.1925) jäne «Eŋbekşıl qazaq» (31.01.1925) gazetterınde bırdei jariialaǧan «Menıŋ jauabym» atty maqalasynda: «Gazette, söz arasynda «ūlt» degenıme, qisyny kelgen jerde «ūlt mädenietı» degenıme Tūrar joldas Lenindı, Kautskiidı qoldanyp, qosyn jiyp kelıp tiıstı. Men ony äuelgı kezde qazaqşa üireneiın degen şyǧar dep eskergen joq edım. Artynşa Mäskeu studentterınıŋ qaulysy degen «Eŋbekşıl qazaq» betın basyp ketken soŋ, būl üirenşık emes, ülken äreket ekenın, būl qatenı körsetu ǧana emes, ädeiı kompaniia ekenın tüsındım. Joldas Tūrar orysşa jazyp, Mäskeu tılşılerıne qazaqşaǧa audartqanynan habar alǧan soŋ-aq, maqsat tereŋ, ıs «katta» ekenın abailadym», - degenınde talai syr jatqany mälım. Öitkenı 1924 jyldyŋ 24 qaraşasynda Mäskeude oqityn qazaq jastarynyŋ «Jerlestık» ūiymy Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ şyǧarmalaryn talqylap, auyr aiyptar taqqan bolatyn. Al ūly aqynnyŋ öleŋder jinaǧyn Taşkent qalasynda Sūltanbek Qojanūly öz alǧysözımen jaryqqa şyǧarǧan edı. Jiylystyŋ qaulysyna «kıtaptyŋ jariialanuyna atsalysqan qyzmetkerler jauapqa tartylsyn» degen tarmaq engızıldı. Būl basqosudyŋ ışınde özı tärbielegen Ötebai Tūrmanjanov sekıldı şäkırtterımen bırge, Ǧani Mūratbaevtyŋ da bolǧanyn professor Şeriazdan Eleukenovtıŋ zertteulerınen jolyqtyramyz. Bızge Ǧanidyŋ osy aitysta qandai pıkır ūstanǧany beimälım küiınşe qalyp otyr...
Tabyttaǧy Ǧani
Bauyrjan Omarūly öz maqalasynda baspasöz tarihynyŋ bılgırı, professor Temırbek Qojakeevtıŋ deregıne süiene otyryp, 1921 jyly ötken Qazaqstan komjasodaǧynyŋ I siezıne delegat bolyp qatysqan Ǧani Mūratbaevtyŋ «gazettıŋ «Jas alaş» atauynan ūltşyldyq lebı esedı, ony özgerteiık» degen pıkırlerge könbegenın, sol ataudy qaldyra berudı jaqtaǧanyn aitady. Būl älı taptyq ideologiia talqysy men tartysyna tolyq tüsıp ülgermegen, özı bılım alyp, därıs oqyǧan Qazaq-qyrǧyz institutyndaǧy sauyq keşterınde Mırjaqyp Dulatūlynyŋ «Balqiia» dramasyn qoidyryp, Maǧjan Jūmabaiūly, Mūhtar Äuezov, Faizolla Ǧalymjanov, Mūhamedjan Tynyşbaev, Halel Dosmūhamedov, t.b. Alaş qairatkerlerıne qarap boi tüzep jürgen Ǧanidyŋ äreketı bolsa kerek-tı...Amantai ŞÄRIP,
QR ŪǦA korrespondent-müşesı
Ūqsas jaŋalyqtar
