Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń uıymdastyrýymen «Alash Orda»: ulttyq ıdeıa jáne din máseleleri» atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııa ótken bolatyn. Sol konferenııada baıandama jasaǵan Danagúl Mahattyń materııalyn nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
Qazaqstandy F.Goloekın basqarǵan 1925-1933 jyldary Qazaqstanda «jikshildik», «ultshyldyq» urany ýshyǵyp, olardy jazalaý jalpy sıpat aldy. F.Goloekın Qazaqstanǵa kelgenge deıin Qazaq Ólkelik partııa komıtetinde S.Sádýaqasov, S.Qojanov, J.Myńbaev jáne basqada ult taǵdyryn oılaǵan jaýapty qyzmetkerler boldy. Olar keńestik bılik jaǵdaıynda qazaq memlekettigin qalyptastyrý máselesine erekshe nazar aýdaryp, ony iske asyrý joldaryn izdedi. Otarshyl pıǵyldy dóp basyp túsingen, jas ta bolsa el basqarý, halyq taǵdyryn joǵary deńgeıdegi bılik tutqasyn ustaǵandarmen taıtalasa júrip sheshý sııaqty saıasat isinde irilik kórsete bilgen S.Sádýaqasovtaı asyl azamatty F.Goloekın qazaq ultshyldyǵyna, ońshyl aǵymǵa, «sadýaqasovshyldyqqa» aıyptady. Saıası aıyptaý sharalary partııa qataryn qazaq kommýnısteriniń ulttyq baǵyt ustanǵan tobynan tazartý naýqandaryndaryna ulasty.
1920 jyly RK(b)P qataryna ótip, keńes jumystaryna aralasa bastaǵan S.Sádýaqasov ekonomıkadaǵy, ıdeologııalyq saladaǵy jáne ult máselesindegi jolsyzdyqtardy ashyq aıtty. Jastar arasynda tárbıe jumystaryn júrgizýge erekshe mańyz berip, olarǵa arnalǵan oqý kýrstaryn ashty, dáris oqydy. Ol (1922 jyly) Máskeýden Ábdirahman Baıdildınge jazǵan hatynda: « ... menińshe keleshekte bizdiń ádisimiz mynadaı bolý kerek: biz bılikti óz qolymyzǵa alý úshin kúrespeımiz. Bul maqsatty birinshi orynǵa qoısaq ta bılikti bizdiń qolymyzǵa bermes edi. Sondyqtan jastardy tárbıeleýge, jastardy keleshekke daıyndap, kúsh jınaýǵa tyrysý kerek» [1] degen oıyn bildirdi.
S.Sádýaqasov ustazdar úshin arnaıy jýrnal basylymynyń shyǵýyna da qoldaý jasady. 1925 jyldyń 13 mamyrynda RK(b)P Ortalyq Komıteti Úgit-nasıhat kollegııasy májilisinde «Jańa mektep» jýrnalyn shyǵarý týraly másele qarap, «Jańa mektep» ǵylymı-pedagogıkalyq jáne ólketaný jýrnaly, sonymen qatar QKSR mektepteri ómirinen hronıka, bıblıografııa, resmı jáne jalpy materıaldar jarııalaıtyn basylym [2] bolyp bekitildi. «Jańa mektep» jýrnalynyń № 1 sany 1925 jyldyń tamyzynda shyqty. Basylymnyń «Jańa mektepti» shyǵarý nege kerek boldy?» degen alǵy sózinde: «Jańa mekteptiń» maqsaty qysyr pálsapa satý emes, qısyn jyrlaryn jyrlaý emes, qazaq mektebine aralasý, qazaq oqýshylarynyń mekteptegi kúnbe-kúndik jumystaryna járdemshi bolý. Oqytýshylarmen pikir almastyryp júkti «áýp-áýp» dep kúsh qosyp birge tartý» [3, 5 b.] - dep basylym maqsaty aıqyn kórsetildi. S.Sádýaqasov osy jýrnaldyń uıytqysy ári belsendi avtory boldy. Jýrnalda merzimdi basylym materıaldaryn sabaqqa paıdalaný jaıynda bylaısha keńes berildi: «Gazetti bastaýysh klastyń I klasynan bastap paıdalanýǵa, gazet shyǵarýdyń negizin qoıa bastaýǵa bolady: tóńkeris meıramdary kúni gazetterimiz sol meıramǵa arnalyp shyǵady. Mundaı kúnder bizdiń mektepterimizde sóz bolmaı ótý múmkin emes. Bul kúnder týraly kerekti materıaldy mektep úshin (ásirese aýyl mektebi úshin) gazetterden alýǵa boldy. Birinshi klasta balalarǵa gazettiń ár bir maqalasyn oqyp estirtý, túsindirý qıyn. Sonda da qarap turmaı ol gazette iri áriptermen jazylǵan sol kúnniń ońaı urandaryn oqý, solardy balalardyń óz tilimen sóılep túsindirý, balalarǵa kóshirtip jazdyrý qıyn emes» [4].
1925 jyldyń 23 qazanynda RK(b)P Ortalyq Komıteti bıýro májilisi «Qazaq baspasózi týraly» másele qoıyp, qazaq tilinde shyǵatyn barlyq basylymdardyń mazmunyn, saıası ustanymyn tekserýden ótkizgen bolatyn. «Jańa mektep» jýrnaly týraly: bolashaǵy zor jańa jýrnal, shyqqan sandarynyń jalpy mazmuny qanaǵattanarlyq, vedmostvolyq resmı organ bolyp qalý qaýpi bar. Kóńil aýdarylýǵa tıis máseleler: qarapaıym aýyl muǵalimi jumysyna baǵyttalýy úshin, negizgi bólim retinde pedagogıka jáne ádisteme bólimin qaldyra otyryp, jýrnaldyń ádebı-kórkem bólimin jandandyrý. «Jańa mektep» jýrnaly arqyly ǵylym men qoldanbaly bilim jańalyqtaryn, qarapaıym jetistikterin nasıhattap otyrý. Jýrnaldaǵy resmı materıaldyń kólemin eń tómengi qajettilikke deıin azaıtyp, aýyl muǵalimderine arnalǵan anyqtama qural deńgeıine jetkizý. Jýrnal muǵalimniń qolynan túspeıtin, asa muqtaj zatyna aınalýy tıis [5, 18 p.] – dep atap kórsetildi. S.Sádýaqasov «Jańa mektep» jýrnalynyń 1926 jyl 5 aqpanyndaǵy № 4 sanynda jarııalaǵan «Oqý isiniń kemshilikteri. Olarǵa qarsy sharalar» degen maqalasynda: «Qazaq jastary salynǵan mektep jetpeı, mekemeniń esigin dúbirletip tur. «Oqyt meni, oqytpasań men yrza emen» dep otyr qazaq jastary. Kóp aıqaıdyń ishinde eń kerekti aıqaı osy jastardiki. Jastardyń bul daýysyn tyńdaý kerek. ...Qazaq balalary orystan zeıinsiz emes. Olardy osy kúngi halge keltirip otyrǵan mekteptiń kúıi ... » [6, 326-329 b.] – dep, al «Eńbekshi qazaq» gazetiniń 1926 jylǵy 31 tamyzdaǵy «Bıylǵy oqý maýsymynda» degen maqalasynda: «Jyl saıyn dalanyń balalary qalaǵa qaraı shubaıtyn sebebi aýyl mektepteriniń sanynyń azdyǵy, sanasynyń kemdigi» – [6, 323 b.] dep jazdy.
Qazaq balalarynyń mektepke az tartylýynyń saıası astary da boldy. Halyq aǵartý jumystaryn júrgizýge úkimet bıýdjetinen jáne jergilikti bıýdjetten 35% [6, 136 b.] kóleminde qarjy bólinip otyrdy, 1926 jyly – 10 mıllıon, 1927 jyly – 12 mıllıon kóleminde qarjy bólindi. Bul qarjy oqý – bilim salasyn jandandyryp alyp ketýge tolyq jetpegenimen, qajettilikti birtindep sheshýge kómek bolatyny anyq edi. Másele osy qarjynyń qalaı bólinýinde bolatyn. Mysaly, 1927 jyly 12 mıllıon aqshadan aýylǵa 1 mıllon 200 myń som, ıaǵnı 10 paıyzy, orys poselkesine 2 mıllıon, ıaǵnı 16, 6 paıyzy berildi. Ekeýin qosyp eseptegende 26, 6 paıyz qalǵany qalaǵa bólindi. Bul jerden sheshýin kútip turǵan eki túrli ózekti másele kelip shyǵady. Birinshi ult máselesi, ekinshi qala men aýyl, poselke máselesi. Aýyl men poselke arasynda qarjynyń teń bólinbeýi. Biz qarastyryp otyrǵan jyldardaǵy qazaq ultynyń úlestik salmaǵy 75 paıyz [6, 136 b. ], olaı bolsa qazaq ultynyń sany basym. S. Sádýaqasovtyń: «Orys poselkesinde mektepterdiń 30 proentiniń úıi bar, 70 proentine úı kerek. Alaıda men sizderdiń nazarlaryńyzdy qazaq aýylyna aýdarǵym keledi. Óıtkeni qazaq mektepteri taza úısiz. Orys poselkeleri týraly biz eski patshanyń qaldyrǵan mırasy jaıynda aıtsaq, qazaq aýylynda ol da joq. Orys poselkelerinde burynǵy araq satatyn úıler mektepke jaratylsa (ol da paıdaǵa asqan), qazaq aýylynda araq satatyn úı de bolmaǵan» [6, 139 b.] degen pikirin eskersek, qazaq aýylyna bólinetin qarjy orys poselkesine bólinetin qarjydan álde qaıda kóp bolýy tıis. Alaıda, qazaq aýylyna qarjy bir jarym ese kem bólindi. Bul patshalyq bılik kezinen kele jatqan orys ultyna ústemdik berý saıasattyń ózgermegenin kórsetedi. Orys poselkelerindegi qara sharýalardyń oqý jasyndaǵy balalarynyń 30 paıyzy, qazaq aýylyndaǵy qazaq balalarynyń 8-12 paıyzy ǵana mektepke bardy. 1925 jyldyń 28 aqpanyndaǵy «Eńbekshi qazaq» gazeti men «Jańa mektep» jýrnalynyń 1925 jylǵy №1 sanynda S. Sádýaqasov Qazaqstanda bilim berý salasynyń jáne Halyq aǵartý komıssarıatynyń aldynda turǵan úsh mindetke toqtaldy. «Onyń biri – mekteptiń úılerin jóndeý, ekinshisi – oqýǵa kerek quraldar tabý, úshinshisi – mektepte qaı tilde oqylatyndyǵyn belgileý.
Osy kúni el ishindegi mektepke degen aıryqsha úı joq. Balalar jerde otyryp, jerde jazady. Terezeniń áınegi joq, esiktiń taqtaıy joq, jaǵatyn durys pesh joq. Búıtip kóringen qazaqtyń shym úıin mektep qyla bersek, biz halyq aǵartý jumysynda ilgeri kete almaımyz. Mektepte tárbıe berýdiń ornyna, biz odan balalardyń kóbin aýrý qylyp shyǵarýymyz múmkin. ...
Ekinshi másele: oqıtyn qural daıarlaý ... Bizdiń búgingi kúnge qoıatyn josparymyz (planymyz) tek bastaýysh mektepterge ǵana oqý quralyn daıarlaý. Budan ári kúsh te, qarajat ta jetpeıdi. Osyny biz bitirip alyp, ári qaraı aıańdaý kerek. Oǵan deıin kúshti bólmeı bir jerge salý kerek.
Úshinshi bizdiń máselemiz: til týraly. Bul másele teginde biraz talasqa túspeı bolmaıdy. Sońǵy jyldardyń tájirıbesi qazaq tili keıbir mektepterde (partııa, sovet mektebi, qazaq ınstıtýttary, ártúrli kýrstar) paıdaly bolmaı shyqqanyn kórsetip otyr» [6, 320-321 b.].
Biz myna máselege nazar aýdarýǵa tıispiz: 1920 – 1930 jyldardaǵy merzimdi basylymdar betterinde «S.Sádýaqasov qazaq balasyn qazaq tilinde oqytýǵa qarsy boldy?» degen pikir qanshalyqty shyndyq?!.
Joq. S. Sádýaqasov mundaı pikirdi qazaq tilinde jazylǵan oqýlyqtardyń jetispeýshiliginen aıtyp otyr. Ol balalardyń mektep oqýlyǵy kólemimen shektelip qalýyn qalamady. «Mysaly: fızıka týraly bir oqý quraly bolsa, ol fızıkany zerttep bilý úshin oqýshyǵa taǵy da qosymsha ádebıet kerek. Jaratylystyń bar kúmanyn bir kitappen ǵana adam bitire almaıdy» [6, 321 b.] – dep jazdy. Oqýlyq jáne qosymsha ádebıetter orys tilinde bolǵandyqtan, bastaýysh mektepte qazaq tilinde oqyp, onda da sabaqtyń tórtten biri orys tilinde bolyp, orta dárejeli, odan ilgeri mektepterdiń bárinde oryssha oqytylsyn, munsyz qazaq balalary jóndi bilim ala almaıdy, oryssha tilmen oqyǵandyqtan qazaq orys bolyp jáne ketpeıdi, bul týraly ótken tájirıbemiz úlken ónege, bul másele qaıtkende de tezirek sheshilýi tıis [6, 321-322 b.] degen pikirdi ustandy. Al, 1920-jyldardyń sońy men 1930-jyldary S.Sádýaqasovty birjaqty saıaı turǵyda aıyptaý naýqanynyń saldarynan onyń qandaı pikiri bolsa da merzimdi baspasózdegi solaqaı synshylar tarapynan burmalanyp berildi.
S.Sádýaqasov qazaq balalaryn mektepke qamtýdyń ár túrli joldaryn oılastyrdy. 1926 jylǵy jańa oqý maýsymynda barlyq balalarǵa mektepten oryn jetispegendikten mektepke túsetin balalardan emtıhan alý tártibin engizdi. Máskeý rabfagine, Tashkent, Qazan, Omby jáne Qazaqstannyń óz ishindegi oqý oryndarynda osy tártip boıynsha oqýshylar qabyldanatyn boldy. Basty maqsat barlyq balalardy oqýǵa alý múmkin bolmaı otyrǵandyqtan, shákirtter arasynan talanttysyn tańdap alý edi.
1926 jyldyń 28 qańtarynda bolǵan Qazaq Ólkelik Komıteti Bıýro májilisinde qazaqtardan kishi medıına qyzmetkerlerin daıyndaıtyn mektep ashý máselesin kóterdi. Májiliske qatysýshy Maımın úsh jyl boıy jumys jasap kele jatqan 200 adamǵa arnalǵan mektepti sapa jaǵynan jaqsartsaq boldy. Osy oqý ornyna bólingen qarjy qalaı jumsalýda sol jaǵyn tekserý kerek dep S.Sádýaqasovtyń bul usynysyna qarsylyq bildirdi. Óziniń ár sózin tereń oılanyp, salmaqtap baryp sóıleıtin S. Sádýaqasov: «Men Maımın joldaspen sóz talastyryp, ózimniń de, onyń da júıkesin tozdyrǵym kelmeıdi. Bizde medıına qyzmetkerleriniń jetkiliksiz ekendigi anyq. Sondyqtan medıına oqý oryndary júıesin ulǵaıtý týraly nusqaý berilýi tıis. Biz ony bıýdjetke engizemiz. Al, joldas Maımın onda kún saıyn tekserý júrgizse de óz erkinde» [7] – dedi. Májilis sońynan Halyq Aǵartý Komıssarıaty men Densaýlyq saqtaý Halyq Komıssarıaty birige otyryp, Qyzylorda qalasynda kazaqtardan medıına qyzmetkerlerin daıyndaıtyn feldsherlik mektep uıymdastyrýǵa qajetti qujattardy daıyndaý týraly [7, 118 p.] qaýly alyndy.
S.Sadýaqasov ult, jer, oqý-aǵartý máselesi týraly pikirde sol kezdegi Qazaqstannyń tizgini qolynda turǵan F.Goloekınmen qarama-qaıshylyqqa jıi kelip otyrdy. 1926 jyldyń 17 aqpany kúni Qazaq Ólkelik Komıteti Bıýro májilisiniń jabyq bóliminde Halyq Aǵartý Komıssary (Qazaqstan astanasy Orynbordan Qyzylordaǵa kóshkennen keıin shaqyrylǵan Qazaqstan keńesteri Ý sezinde taǵaıyndalǵan), «Eńbekshi qazaq» gazetiniń redaktory (1924 jyldyń qarasha aıynan), Ólkelik partııa komıtetiniń múshesi S.Sadýaqasovtyń F.Goloekın atyna ózin qyzmetten bosatýyn surap jazǵan ótinishi tyńdaldy. Sadýaqasov ótinishinde ózin ádebıet, oqýlyqtar jazý jaǵyna paıdalaný tıimdi bolatynyn, al ákimshilik orynǵa ózinen góri isker, bolmaǵan kúnde iskerligi kem emes basqa adamdy qoıý qajettigi aıtylǵan. Sondaı-aq, ótinishinen saıası astar izdep kerek emestigi, olaı bolǵanyn qalamaıtyndyǵy baıandalǵan. S.Sadýaqasov qyzmetkerlerdiń keıbir bóliginiń shyǵarmashylyq qara jumystarǵa jegiletin ýaqyty jetkenin, oǵan aldymen, óz qyzmetin usynatynyn jáne ózin Halyq Aǵartý Kommıssarıaty men gazettegi jumystardan bosatýyn ótingen. S.Sádýaqasovtyń bul ótinishine Halyq Komıssarlar Keńesi tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov, Eńbek Halyq Komıssary M. Tátimov, Ortalyq Atqarý Komıteti tóraǵasy Jalaý Myńbaev, BK(b)P Qazaq Ólkelik Komıteti Úgit-nasıhat bólimi bastyǵy Oraz Jandosov qarsylyq bildirip, óziniń qyzmetinde qaldyrýdy surady. Oraz Isaev pen Izmuqan Quramysov Smaǵul Sádýaqasov ótinishin qanaǵattandyrýdy usyndy.
S.Sádýaqasovtyń partııanyń úgit-nasıhat quraly, Qazaqstandaǵy negizgi ári basty basylym «Eńbekshi qazaq» gazetiniń redaktory bolyp otyrýy jańa basshyny qanaǵattandyrmady. S.Sadýaqasovtyń redaktorlyq qyzmetine qatysty BK(b)P Qazaq Ólkelik Komıtetiniń Bıýro májilisi 1926 jyldyń 24 aqpanynda ótkizildi. Májiliste O.Jandosov «Qazaq baspasózi týraly», Á.Baıdildın S.Sádýaqasov jáne ol redaktorlyq etetin «Eńbekshi qazaq» gazetti týraly baıandama jasady. Baıandamashy Á. Baıdildın S. Sádýaqasovtyń «Qazirgi dáýir – is dáýiri», «Oqý isiniń kemshilikteri» jáne basqa maqalalaryn synǵa aldy. S.Sádýaqasov atalǵan maqalasynda el ishinde oryn alyp otyrǵan olqylyqtar men asyra silteýlerdi synǵa aldy. Sol jyldardaǵy sholaq belsendi kommýnısterdiń sóılegen sózderi men jazǵan maqalalarynda aıtylatyndaı jattandylyq, jasandylyq joq, kúndelikti ómirden týyp otyrǵan keleli máselelerdi kórsetip, sheshý joldary qarastyryldy. Alaıda, ustanǵan ulttyq baǵyty gazettiń maqsatyna, kommýnıstik partııanyń Qazaqstanda soıalıstik qoǵam qurý ıdeıasyna qarama-qaıshy kelgen Smaǵul Sádýaqasov «Eńbekshi qazaq» gazeti redaktorlyǵynan bosatyldy.
Ulttyq baǵytynan aınymaǵan Smaǵul Sádýaqasov 1926 jyly 29 qazanda Tashkenttegi tuńǵysh Joǵarǵy qazaq pedagogıka ınstıtýtynyń saltanatty ashylýynda sóılegen sózinde: «Ótken júz jyldyqtyń ekinshi jartysynda Altynsarın degen ómir súrdi. ...Ol alǵash orys-qyrǵyz mektepterin uıymdastyrýshy, orys alfavıtin qazaq jazýyna engizýdi qoldaýshy boldy. Ol oqymysty mıssıoner Ilmınskııdiń dosy ári onyń oń qoly boldy.
Sol Altynsarın qaıtys bolarynyń aldynda ózine birde-bir orysty, tipti dostaryn da jibermeýdi buıyrdy. Osy ateıst óziniń jerleý rásimine 99 mollanyń shaqyrylýyn, kózi tirisinde ósıet etip aıtyp ketti. Iá, bul oqymysty qazaqtyń qasireti bolatyn, múmkin qazir bizge túsiniksiz bolar, qasiret mynada: uzaq jyldar boıy orystarmen birge jumys jasap, aqyr sońynda, mıssıonerlerdiń qazaq halqyna eshqashanda jaqsylyq jasamaıtynyna kóz jetkizý. Múmkin, onyń ezilgen qazaq júregi óz qylmysyna shydamaı, sońǵy mınýttarda uzaq jyldar birge qyzmet jasaǵan joldastarynan bas tartty.
Bizde, óz ýaqytynda qabiletti de tanymal taǵy bir qazaq bolǵan, ol – Shoqan Ýálıhanov. Ol orystyń Shyǵysty otarlaý saıasatyn júrgizýshi. Ýalıhanov patsha ókimetiniń áskerı mınıstrligine málimet jınaý úshin Qashqarǵa jasyryn barǵan; ol Túrkistandy baǵyndyrǵan ataqty general Chernıaev jasaǵynda ofıer qyzmetin atqarǵan. Ne oılaısyzdar, osy Ýalıhanov ómirin nemen aıaqtady? – Onyń da ómiriniń sońy Altynsarındikindeı boldy. Ýalıhanov ómiriniń sońynda burynǵy orys dostarynyń bárinen bezindi; sándi kıim kıgen orys áskeriniń ofıeri qyrǵyzdyń keń kıimin, aýyr etigin kıip alystaǵy aýylda dúnıeden ótti.
... Meniń oıymsha, osy eki mysal qazaq halqynyń ulttyq sanasy oıanar qarsańynda, bilimdi qazaqtar mádenıetti Eýropada qalaı jumys jasaǵanyn kórsetýge ábden jetkilikti» [8, 331 – 332 bb.] - dedi. Iá, Ybyraı Altynsarın de, Shoqan Ýálıhanov ta ómirleriniń sońǵy saǵattarynda óz bastaryndaǵy qasiretterinen qazaq halqyna osylaısha sabaq berip ketken edi.
Ult zııalylaryna qarsy saıası shabýyldyń órshýi keıbir jaýapty qyzmetkerlerdiń Qazaqstannan ketýine alyp keldi. S.Sádýaqasov BK(b)P Ortalyq Komıtetine Komakademııaǵa oqýǵa túsý týraly ótinish jasady, alaıda, S.Sádýaqasovtyń bul ótinishi qabyldanbady. BK(b)P Qazaq Ólkelik Komıteti 1927 jyldyń 22 maýsymynda S.Sádýaqasovty Tashkenttegi Qazaq memlekettik pedagogıka ýnıversıtetine rektorlyq qyzmetke jiberdi. Tashkentte de «sadýaqasovshyldyqty» aıyptaý naýqany jalǵasyp, stýdent jastar arasyndaǵy «sádýaqasovshyldyqty» joıý jumystary bastaldy. Ony F.Goloekınniń ózi baqylap otyrdy
Qalyptasyp kele jatqan óktem ámirshil saıası júıe kommýnıstik ıdeıalardy bilim salasyna myqtap engizý úshin, ulttyq ıdeıalar men rýhanı qundylyqtardan bas tartty. F. Goloekın: «Aǵartý komıssarıaty partııa jolyna teris is istep keldi. Bilim ordasynda basty qyzmetkerlerdiń biri – bárińe de belgili Baıtursynuly Ahmet. Bilim ordasynyń tizgini sonyń qolynda.
... Bilim ordasy – partııa jolyn teris buryp, partııa jolynan attap otyr. Bilim ordasynyń qabyldaǵan termınderi (pán ataýlary) tiri masqara. Estigen adam ishek – silesi qatyp kúledi. Oqý kitaptary jaıyna kelsek, bul jumysty óz qolymyzǵa alǵanǵa sheıin túk istelmepti. Oqý kitaptaryn bizge jat adamdar jazǵan. Tili basqa, partııa jolynan teris, partııaǵa túsiniksiz tilmen jazǵan.
Partııa jumysyna teris jazýlar jazǵan. Tárbıe máselesiniń qurylysy aıtsa nanǵysyz, tiri masqara» [9] - dep jazdy 1927 jyldyń 20 qarashasyndaǵy «Eńbekshi qazaq» (№ 268) gazetinde. Kommýnıstik partııa kósemderi rýhanı-mádenı salada tek Ahmet Baıtursynov bastaǵan qazaqtyń marqasqa uldarynyń oqý-aǵartý salasyndaǵy qyzmetinen ǵana bas tartyp qoıǵan joq, olardyń qazaqtyń ǵylym-bilimine qosqan qomaqty ǵylymı-tanymdyq eńbekterinen qosa bas tartty. Alash zııalylarynyń eńbekterin oqýǵa tıym saldy, tipti qazaq halqynyń sanasynan rýhanı qundylyqtardy túpkilikti joıý maqsatymen áripterde aýystyryldy. 1928 jyly jeltoqsan aıynda Qazaq AKSR-i Ortalyq Atqarý Komıteti IV sessııasy arab álipbıinen latynǵa kóshý máselesin qoıdy. «Latyn árpine kóshý – kún shyǵystaǵy tóńkeristiń bir túri» dep V. Lenın aıtqandaı, arab árpin latynǵa aýystyrý shyn máninde rýhanı saladaǵy tóńkeris boldy. Qazaq halqy ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan rýhanı-mádenı qundylyqtarynan alastalyp, halyqtyń sanasyna ótkenine mensinbeı qaraıtyn daýasyz derttiń dáni egildi. Merzimdi basylymdar partııanyń ustanǵan baǵytyna sáıkes, áripterdiń aýysýyn bir jaqty partııalyq kózqaras turǵysynan nasıhattady. Áripterdiń aýysý tarıhynyń aqıqaty aıtylmaı «aqtańdaq» máselege aınaldy.
Májıt Dáýletqalıuly ulttyq mádenıet qurylysynda mekteptermen qatar mádenıet qurylysynyń basqa jaqtarynyń da: baspasózdiń, ádebıettiń, kórkem ónerdiń kúsheıýi kerek [10] degen másele kóterdi. T. Shonanuly «Eńbekshi qazaq» gazetinde «myljyńy kóp sabaq berý ádisi mektepten qýylsyn» dep mekteptegi bilim berýdi saıasatpen baılanystyrýǵa qarsylyq bildirdi. Alaıda, totalıtarlyq júıe rýhanı salanyń erkin damýyna jol bergen joq. Mundaı pikirler Ortalyq partııa komıtetiniń qaýlysyna qarsy shyǵý, keńes mektebi balalardy myljyńǵa, qyzyl ósekshildikke úıretedi deıtin alashordashyldardyń sandyraǵynyń saldary [11] degen baǵa berilip, mundaı pikirlermen kúres júrgizildi. BK(b)P Ortalyq Komıteti 1932 jyldyń 25 tamyzynda «Bastaýysh jáne orta mektep júıesi jáne oqý baǵdarlamalary týraly» másele qarap, oqý-ádistemelik kitaptar shyǵarý jóninde arnaıy sheshim qabyldady. 1932 jyldyń 9 qyrkúıeginde BK(b)P Qazaq Ólkelik Komıteti bastaýysh jáne orta mektep júıesi týraly BK(b)P Ortalyq Komıtetiniń sheshimine sáıkes oqý baǵdarlamalaryndaǵy qatelikterdi túzetip, ádistemelik broshıýralar shyǵarýdy 1933 jyldyń 1 qańtaryna deıin aıaqtaý jóninde [12, 234 p.] qaýly qabyldady.
S.Sádýaqasovqa uzaq ýaqyt boıy alashorda ultshyldary tobyna jaqyn ońshyl opportýnıstik ıdeıany ýaǵyzdaýshy, kommýnıstik partııa ishindegi býrjýazııa tyńshysy, jeke menshik pen baıdyń múddesin kózdeýshi, partııanyń jerge ornalastyrý, baılardy tárkileý, ujymdastyrý men ındýstrııalandyrý sharalaryna qarsy boldy degen aıyptar taǵylyp keldi. Qoǵamdyq-saıası qyzmetine keńestik dáýirde bir jaqty saıası baǵa berilý saldarynan aty atalmady, eńbekteri múlde zerttelmedi.
Smaǵul Sádýaqasov búgingi kúnge deıin qazaq ulty úshin mańyzyn joımaǵan qoǵamdyq-saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq jáne rýhanı-mádenı máselelerdi sheshý joldaryn usyndy, qalyptasyp kele jatqan ámirshil-ákimshil júıege qarsy demokratııalyq oı-pikirlerin batyl baıandady. «Qazaq eli ... maqsatyna jetý úshin eń áýeli óziniń ult ekenin bilip, ulttyǵyn tanyp bilý kerek» degen berik ustanymdaǵy Smaǵul Sádýaqasov – búgingi táýelsiz Qazaqstannyń irgetasyn qalaýǵa ólsheýsiz úlesin qosty.
Danagúl MAHAT
tarıh ǵylymdarynyń doktory
L.N. Gýmılev atyndaǵy EUÝ janyndaǵy
«Otyrar kitaphanasy» Ǵylymı ortalyǵynyń
Bas ǵylymı qyzmetkeri
PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER:
- Kýramysov I. Kýltýrnoe stroıtelstvo na novom etape // Sovetskaıa step. – 1931. – 3 oktıabrıa. - № 221.
- Dokladnaıa zapıska. O provedenıı v jızn postanovlenııa Kazkraıkoma RKP(b) ob ızdanıı prılojenıı k gazete “Enbekshı kazah” – mesıachnogo jýrnala ı popýlıarnyh sbornık hýdojestvennoı lıteratýry. O jýrnale // QRPM. Q. 141; t. 1, is 377. - 25 p.
- «Jańa mektepti» shyǵarý nege kerek boldy? // Jańa mektep. - 1925. - № 1 avgýst. – 3 – 6 bb.
- Ahmetuly, Sarbasuly. Mektep pen gazet // Jańa mektep .– 1925. - № 1 avgýst. – 24 - 25 bb.
- Dokladnaıa zapıska. O provedenıı v jızn postanovlenııa Kazkraıkoma RKP(b) ob ızdanıı prılojenıı k gazete “Enbekshı kazah” – mesıachnogo jýrnala ı popýlıarnyh sbornık hýdojestvennoı lıteratýry. O jýrnale // QRPM. Q. 141; t. 1, is 377. - 25 p.
- Sadýaqasuly S. Eki tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. - Almaty: «Alash», - - 2 – tom. – 360 b.
- Zasedanıe Bıýro Kazkraıkoma VKP(b) ot 28 ıanvarıa 1926 goda (Stenografıcheskıı otchet) // QRPM. Q. 141; t. 1, is 490. - 118 p.
- Sádýaqasov S. O znachenıı VÝZa dlıa Kazahstana // Eki tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. 1 – tom. – Almaty: «Alash», - 2003. – 352 b.
- Ólkelik Komıtettiń esepti baıandamasy. Goloekınniń baıandamasy // Eńbekshi qazaq. – 1927. – 20 noıabr. - № 268.
- Dáýletqalıuly M. Qazaqstannyń ulttyq – mádenıet qurylysynda bolshevıkshe jumys isteıik // Soıaldy Qazaqstan. – 1933. – 18 oktıabr. - № 241.
- Ótepuly Q. Trokııshilderdiń «ońshyl», «solshyl» opportonshyldardyń kontrabandalyq shabýylyna jol berilmesin // Qazaqstan bolshevıgi. - 1932. - №3.- 16 – 21 bb.
- Protokol № 242 ot 14 avgýsta 1932 g. P. 10. O redkollegıı jýrnala “Aýylnyı kommýnıst”. // QR PM. Q.141; t.1, is 5156a. - 102 p. Ob organızaıı otdelov pısem rabochıh ı kolhoznıkov v redakııah kraevyh, oblastnyh ı raıonnyh gazet. 21 sentıabrıa 1932 g.; Postanovlenıe Kraıkoma VKP(b) o praktıcheskıh meroprııatııah po realızaıı reshenııa K VKP(b) “Ob ýebnyh programmah ı rejıme v nachalnoı ı sredneı shkole” ot 25 avgýsta 1932 goda // QR PM. Q.141; t.1, is 5156a.
