الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكەن بولاتىن. سول كونفەرەنتسيادا بايانداما جاساعان داناگۇل ماحاتتىڭ ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
قازاقستاندى ف.گولوششەكين باسقارعان 1925-1933 جىلدارى قازاقستاندا «جىكشىلدىك»، «ۇلتشىلدىق» ۇرانى ۋشىعىپ، ولاردى جازالاۋ جالپى سيپات الدى. ف.گولوششەكين قازاقستانعا كەلگەنگە دەيىن قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىندە س.سادۋاقاسوۆ، س.قوجانوۆ، ج.مىڭباەۆ جانە باسقادا ۇلت تاعدىرىن ويلاعان جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر بولدى. ولار كەڭەستىك بيلىك جاعدايىندا قازاق مەملەكەتتىگىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ونى ىسكە اسىرۋ جولدارىن ىزدەدى. وتارشىل پيعىلدى ءدوپ باسىپ تۇسىنگەن، جاس تا بولسا ەل باسقارۋ، حالىق تاعدىرىن جوعارى دەڭگەيدەگى بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعاندارمەن تايتالاسا ءجۇرىپ شەشۋ سياقتى ساياسات ىسىندە ىرىلىك كورسەتە بىلگەن س.سادۋاقاسوۆتاي اسىل ازاماتتى ف.گولوششەكين قازاق ۇلتشىلدىعىنا، وڭشىل اعىمعا، «سادۋاقاسوۆشىلدىققا» ايىپتادى. ساياسي ايىپتاۋ شارالارى پارتيا قاتارىن قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ ۇلتتىق باعىت ۇستانعان توبىنان تازارتۋ ناۋقاندارىندارىنا ۇلاستى.
1920 جىلى رك(ب)پ قاتارىنا ءوتىپ، كەڭەس جۇمىستارىنا ارالاسا باستاعان س.سادۋاقاسوۆ ەكونوميكاداعى، يدەولوگيالىق سالاداعى جانە ۇلت ماسەلەسىندەگى جولسىزدىقتاردى اشىق ايتتى. جاستار اراسىندا تاربيە جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ەرەكشە ماڭىز بەرىپ، ولارعا ارنالعان وقۋ كۋرستارىن اشتى، ءدارىس وقىدى. ول (1922 جىلى) ماسكەۋدەن ءابدىراحمان بايدىلدينگە جازعان حاتىندا: « ... مەنىڭشە كەلەشەكتە ءبىزدىڭ ءادىسىمىز مىناداي بولۋ كەرەك: ءبىز بيلىكتى ءوز قولىمىزعا الۋ ءۇشىن كۇرەسپەيمىز. بۇل ماقساتتى ءبىرىنشى ورىنعا قويساق تا بيلىكتى ءبىزدىڭ قولىمىزعا بەرمەس ەدى. سوندىقتان جاستاردى تاربيەلەۋگە، جاستاردى كەلەشەككە دايىنداپ، كۇش جيناۋعا تىرىسۋ كەرەك» [1] دەگەن ويىن ءبىلدىردى.
س.سادۋاقاسوۆ ۇستازدار ءۇشىن ارنايى جۋرنال باسىلىمىنىڭ شىعۋىنا دا قولداۋ جاسادى. 1925 جىلدىڭ 13 مامىرىندا رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ۇگىت-ناسيحات كوللەگياسى ماجىلىسىندە «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىن شىعارۋ تۋرالى ماسەلە قاراپ، «جاڭا مەكتەپ» عىلىمي-پەداگوگيكالىق جانە ولكەتانۋ جۋرنالى، سونىمەن قاتار قكسر مەكتەپتەرى ومىرىنەن حرونيكا، بيبليوگرافيا، رەسمي جانە جالپى ماتەريالدار جاريالايتىن باسىلىم [2] بولىپ بەكىتىلدى. «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ № 1 سانى 1925 جىلدىڭ تامىزىندا شىقتى. باسىلىمنىڭ «جاڭا مەكتەپتى» شىعارۋ نەگە كەرەك بولدى؟» دەگەن العى سوزىندە: «جاڭا مەكتەپتىڭ» ماقساتى قىسىر ءپالساپا ساتۋ ەمەس، قيسىن جىرلارىن جىرلاۋ ەمەس، قازاق مەكتەبىنە ارالاسۋ، قازاق وقۋشىلارىنىڭ مەكتەپتەگى كۇنبە-كۇندىك جۇمىستارىنا جاردەمشى بولۋ. وقىتۋشىلارمەن پىكىر الماستىرىپ جۇكتى «ءاۋپ-ءاۋپ» دەپ كۇش قوسىپ بىرگە تارتۋ» [3, 5 ب.] - دەپ باسىلىم ماقساتى ايقىن كورسەتىلدى. س.سادۋاقاسوۆ وسى جۋرنالدىڭ ۇيىتقىسى ءارى بەلسەندى اۆتورى بولدى. جۋرنالدا مەرزىمدى باسىلىم ماتەريالدارىن ساباققا پايدالانۋ جايىندا بىلايشا كەڭەس بەرىلدى: «گازەتتى باستاۋىش كلاستىڭ ءى كلاسىنان باستاپ پايدالانۋعا، گازەت شىعارۋدىڭ نەگىزىن قويا باستاۋعا بولادى: توڭكەرىس مەيرامدارى كۇنى گازەتتەرىمىز سول مەيرامعا ارنالىپ شىعادى. مۇنداي كۇندەر ءبىزدىڭ مەكتەپتەرىمىزدە ءسوز بولماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل كۇندەر تۋرالى كەرەكتى ماتەريالدى مەكتەپ ءۇشىن (اسىرەسە اۋىل مەكتەبى ءۇشىن) گازەتتەردەن الۋعا بولدى. ءبىرىنشى كلاستا بالالارعا گازەتتىڭ ءار ءبىر ماقالاسىن وقىپ ەستىرتۋ، ءتۇسىندىرۋ قيىن. سوندا دا قاراپ تۇرماي ول گازەتتە ءىرى ارىپتەرمەن جازىلعان سول كۇننىڭ وڭاي ۇراندارىن وقۋ، سولاردى بالالاردىڭ ءوز تىلىمەن سويلەپ ءتۇسىندىرۋ، بالالارعا كوشىرتىپ جازدىرۋ قيىن ەمەس» [4].
1925 جىلدىڭ 23 قازانىندا رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى بيۋرو ءماجىلىسى «قازاق ءباسپاسوزى تۋرالى» ماسەلە قويىپ، قازاق تىلىندە شىعاتىن بارلىق باسىلىمداردىڭ مازمۇنىن، ساياسي ۇستانىمىن تەكسەرۋدەن وتكىزگەن بولاتىن. «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالى تۋرالى: بولاشاعى زور جاڭا جۋرنال، شىققان ساندارىنىڭ جالپى مازمۇنى قاناعاتتانارلىق، ۆەدموستۆولىق رەسمي ورگان بولىپ قالۋ قاۋپى بار. كوڭىل اۋدارىلۋعا ءتيىس ماسەلەلەر: قاراپايىم اۋىل مۇعالىمى جۇمىسىنا باعىتتالۋى ءۇشىن، نەگىزگى ءبولىم رەتىندە پەداگوگيكا جانە ادىستەمە ءبولىمىن قالدىرا وتىرىپ، جۋرنالدىڭ ادەبي-كوركەم ءبولىمىن جانداندىرۋ. «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالى ارقىلى عىلىم مەن قولدانبالى ءبىلىم جاڭالىقتارىن، قاراپايىم جەتىستىكتەرىن ناسيحاتتاپ وتىرۋ. جۋرنالداعى رەسمي ماتەريالدىڭ كولەمىن ەڭ تومەنگى قاجەتتىلىككە دەيىن ازايتىپ، اۋىل مۇعالىمدەرىنە ارنالعان انىقتاما قۇرال دەڭگەيىنە جەتكىزۋ. جۋرنال مۇعالىمنىڭ قولىنان تۇسپەيتىن، اسا مۇقتاج زاتىنا اينالۋى ءتيىس [5, 18 پ.] – دەپ اتاپ كورسەتىلدى. س.سادۋاقاسوۆ «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ 1926 جىل 5 اقپانىنداعى № 4 سانىندا جاريالاعان «وقۋ ءىسىنىڭ كەمشىلىكتەرى. ولارعا قارسى شارالار» دەگەن ماقالاسىندا: «قازاق جاستارى سالىنعان مەكتەپ جەتپەي، مەكەمەنىڭ ەسىگىن دۇبىرلەتىپ تۇر. «وقىت مەنى، وقىتپاساڭ مەن ىرزا ەمەن» دەپ وتىر قازاق جاستارى. كوپ ايقايدىڭ ىشىندە ەڭ كەرەكتى ايقاي وسى جاستاردىكى. جاستاردىڭ بۇل داۋىسىن تىڭداۋ كەرەك. ...قازاق بالالارى ورىستان زەيىنسىز ەمەس. ولاردى وسى كۇنگى حالگە كەلتىرىپ وتىرعان مەكتەپتىڭ كۇيى ... » [6, 326-329 ب.] – دەپ، ال «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1926 جىلعى 31 تامىزداعى «بيىلعى وقۋ ماۋسىمىندا» دەگەن ماقالاسىندا: «جىل سايىن دالانىڭ بالالارى قالاعا قاراي شۇبايتىن سەبەبى اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ سانىنىڭ ازدىعى، ساناسىنىڭ كەمدىگى» – [6, 323 ب.] دەپ جازدى.
قازاق بالالارىنىڭ مەكتەپكە از تارتىلۋىنىڭ ساياسي استارى دا بولدى. حالىق اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ۇكىمەت بيۋدجەتىنەن جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 35% [6, 136 ب.] كولەمىندە قارجى ءبولىنىپ وتىردى، 1926 جىلى – 10 ميلليون، 1927 جىلى – 12 ميلليون كولەمىندە قارجى ءبولىندى. بۇل قارجى وقۋ – ءبىلىم سالاسىن جانداندىرىپ الىپ كەتۋگە تولىق جەتپەگەنىمەن، قاجەتتىلىكتى بىرتىندەپ شەشۋگە كومەك بولاتىنى انىق ەدى. ماسەلە وسى قارجىنىڭ قالاي بولىنۋىندە بولاتىن. مىسالى، 1927 جىلى 12 ميلليون اقشادان اۋىلعا 1 ميللون 200 مىڭ سوم، ياعني 10 پايىزى، ورىس پوسەلكەسىنە 2 ميلليون، ياعني 16, 6 پايىزى بەرىلدى. ەكەۋىن قوسىپ ەسەپتەگەندە 26, 6 پايىز قالعانى قالاعا ءبولىندى. بۇل جەردەن شەشۋىن كۇتىپ تۇرعان ەكى ءتۇرلى وزەكتى ماسەلە كەلىپ شىعادى. ءبىرىنشى ۇلت ماسەلەسى، ەكىنشى قالا مەن اۋىل، پوسەلكە ماسەلەسى. اۋىل مەن پوسەلكە اراسىندا قارجىنىڭ تەڭ بولىنبەۋى. ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان جىلدارداعى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەستىك سالماعى 75 پايىز [6, 136 ب. ]، ولاي بولسا قازاق ۇلتىنىڭ سانى باسىم. س. سادۋاقاسوۆتىڭ: «ورىس پوسەلكەسىندە مەكتەپتەردىڭ 30 پروتسەنتىنىڭ ءۇيى بار، 70 پروتسەنتىنە ءۇي كەرەك. الايدا مەن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدى قازاق اۋىلىنا اۋدارعىم كەلەدى. ويتكەنى قازاق مەكتەپتەرى تازا ءۇيسىز. ورىس پوسەلكەلەرى تۋرالى ءبىز ەسكى پاتشانىڭ قالدىرعان ميراسى جايىندا ايتساق، قازاق اۋىلىندا ول دا جوق. ورىس پوسەلكەلەرىندە بۇرىنعى اراق ساتاتىن ۇيلەر مەكتەپكە جاراتىلسا (ول دا پايداعا اسقان), قازاق اۋىلىندا اراق ساتاتىن ءۇي دە بولماعان» [6, 139 ب.] دەگەن پىكىرىن ەسكەرسەك، قازاق اۋىلىنا بولىنەتىن قارجى ورىس پوسەلكەسىنە بولىنەتىن قارجىدان الدە قايدا كوپ بولۋى ءتيىس. الايدا، قازاق اۋىلىنا قارجى ءبىر جارىم ەسە كەم ءبولىندى. بۇل پاتشالىق بيلىك كەزىنەن كەلە جاتقان ورىس ۇلتىنا ۇستەمدىك بەرۋ ساياساتتىڭ وزگەرمەگەنىن كورسەتەدى. ورىس پوسەلكەلەرىندەگى قارا شارۋالاردىڭ وقۋ جاسىنداعى بالالارىنىڭ 30 پايىزى، قازاق اۋىلىنداعى قازاق بالالارىنىڭ 8-12 پايىزى عانا مەكتەپكە باردى. 1925 جىلدىڭ 28 اقپانىنداعى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى مەن «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ 1925 جىلعى №1 سانىندا س. سادۋاقاسوۆ قازاقستاندا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ جانە حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ الدىندا تۇرعان ءۇش مىندەتكە توقتالدى. «ونىڭ ءبىرى – مەكتەپتىڭ ۇيلەرىن جوندەۋ، ەكىنشىسى – وقۋعا كەرەك قۇرالدار تابۋ، ءۇشىنشىسى – مەكتەپتە قاي تىلدە وقىلاتىندىعىن بەلگىلەۋ.
وسى كۇنى ەل ىشىندەگى مەكتەپكە دەگەن ايرىقشا ءۇي جوق. بالالار جەردە وتىرىپ، جەردە جازادى. تەرەزەنىڭ اينەگى جوق، ەسىكتىڭ تاقتايى جوق، جاعاتىن دۇرىس پەش جوق. ءبۇيتىپ كورىنگەن قازاقتىڭ شىم ءۇيىن مەكتەپ قىلا بەرسەك، ءبىز حالىق اعارتۋ جۇمىسىندا ىلگەرى كەتە المايمىز. مەكتەپتە تاربيە بەرۋدىڭ ورنىنا، ءبىز ودان بالالاردىڭ كوبىن اۋرۋ قىلىپ شىعارۋىمىز مۇمكىن. ...
ەكىنشى ماسەلە: وقيتىن قۇرال دايارلاۋ ... ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنگە قوياتىن جوسپارىمىز (پلانىمىز) تەك باستاۋىش مەكتەپتەرگە عانا وقۋ قۇرالىن دايارلاۋ. بۇدان ءارى كۇش تە، قاراجات تا جەتپەيدى. وسىنى ءبىز ءبىتىرىپ الىپ، ءارى قاراي اياڭداۋ كەرەك. وعان دەيىن كۇشتى بولمەي ءبىر جەرگە سالۋ كەرەك.
ءۇشىنشى ءبىزدىڭ ماسەلەمىز: ءتىل تۋرالى. بۇل ماسەلە تەگىندە ءبىراز تالاسقا تۇسپەي بولمايدى. سوڭعى جىلداردىڭ تاجىريبەسى قازاق ءتىلى كەيبىر مەكتەپتەردە (پارتيا، سوۆەت مەكتەبى، قازاق ينستيتۋتتارى، ءارتۇرلى كۋرستار) پايدالى بولماي شىققانىن كورسەتىپ وتىر» [6, 320-321 ب.].
ءبىز مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارۋعا ءتيىسپىز: 1920 – 1930 جىلدارداعى مەرزىمدى باسىلىمدار بەتتەرىندە «س.سادۋاقاسوۆ قازاق بالاسىن قازاق تىلىندە وقىتۋعا قارسى بولدى؟» دەگەن پىكىر قانشالىقتى شىندىق؟!.
جوق. س. سادۋاقاسوۆ مۇنداي پىكىردى قازاق تىلىندە جازىلعان وقۋلىقتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن ايتىپ وتىر. ول بالالاردىڭ مەكتەپ وقۋلىعى كولەمىمەن شەكتەلىپ قالۋىن قالامادى. «مىسالى: فيزيكا تۋرالى ءبىر وقۋ قۇرالى بولسا، ول فيزيكانى زەرتتەپ ءبىلۋ ءۇشىن وقۋشىعا تاعى دا قوسىمشا ادەبيەت كەرەك. جاراتىلىستىڭ بار كۇمانىن ءبىر كىتاپپەن عانا ادام بىتىرە المايدى» [6, 321 ب.] – دەپ جازدى. وقۋلىق جانە قوسىمشا ادەبيەتتەر ورىس تىلىندە بولعاندىقتان، باستاۋىش مەكتەپتە قازاق تىلىندە وقىپ، وندا دا ساباقتىڭ تورتتەن ءبىرى ورىس تىلىندە بولىپ، ورتا دارەجەلى، ودان ىلگەرى مەكتەپتەردىڭ بارىندە ورىسشا وقىتىلسىن، مۇنسىز قازاق بالالارى ءجوندى ءبىلىم الا المايدى، ورىسشا تىلمەن وقىعاندىقتان قازاق ورىس بولىپ جانە كەتپەيدى، بۇل تۋرالى وتكەن تاجىريبەمىز ۇلكەن ونەگە، بۇل ماسەلە قايتكەندە دە تەزىرەك شەشىلۋى ءتيىس [6, 321-322 ب.] دەگەن پىكىردى ۇستاندى. ال، 1920-جىلداردىڭ سوڭى مەن 1930-جىلدارى س.سادۋاقاسوۆتى بىرجاقتى ساياي تۇرعىدا ايىپتاۋ ناۋقانىنىڭ سالدارىنان ونىڭ قانداي پىكىرى بولسا دا مەرزىمدى باسپاسوزدەگى سولاقاي سىنشىلار تاراپىنان بۇرمالانىپ بەرىلدى.
س.سادۋاقاسوۆ قازاق بالالارىن مەكتەپكە قامتۋدىڭ ءار ءتۇرلى جولدارىن ويلاستىردى. 1926 جىلعى جاڭا وقۋ ماۋسىمىندا بارلىق بالالارعا مەكتەپتەن ورىن جەتىسپەگەندىكتەن مەكتەپكە تۇسەتىن بالالاردان ەمتيحان الۋ ءتارتىبىن ەنگىزدى. ماسكەۋ رابفاگىنە، تاشكەنت، قازان، ومبى جانە قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندەگى وقۋ ورىندارىندا وسى ءتارتىپ بويىنشا وقۋشىلار قابىلداناتىن بولدى. باستى ماقسات بارلىق بالالاردى وقۋعا الۋ مۇمكىن بولماي وتىرعاندىقتان، شاكىرتتەر اراسىنان تالانتتىسىن تاڭداپ الۋ ەدى.
1926 جىلدىڭ 28 قاڭتارىندا بولعان قازاق ولكەلىك كوميتەتى بيۋرو ماجىلىسىندە قازاقتاردان كىشى مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىن دايىندايتىن مەكتەپ اشۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ماجىلىسكە قاتىسۋشى مايمين ءۇش جىل بويى جۇمىس جاساپ كەلە جاتقان 200 ادامعا ارنالعان مەكتەپتى ساپا جاعىنان جاقسارتساق بولدى. وسى وقۋ ورنىنا بولىنگەن قارجى قالاي جۇمسالۋدا سول جاعىن تەكسەرۋ كەرەك دەپ س.سادۋاقاسوۆتىڭ بۇل ۇسىنىسىنا قارسىلىق ءبىلدىردى. ءوزىنىڭ ءار ءسوزىن تەرەڭ ويلانىپ، سالماقتاپ بارىپ سويلەيتىن س. سادۋاقاسوۆ: «مەن مايمين جولداسپەن ءسوز تالاستىرىپ، ءوزىمنىڭ دە، ونىڭ دا جۇيكەسىن توزدىرعىم كەلمەيدى. بىزدە مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جەتكىلىكسىز ەكەندىگى انىق. سوندىقتان مەديتسينا وقۋ ورىندارى جۇيەسىن ۇلعايتۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەرىلۋى ءتيىس. ءبىز ونى بيۋدجەتكە ەنگىزەمىز. ال، جولداس مايمين وندا كۇن سايىن تەكسەرۋ جۇرگىزسە دە ءوز ەركىندە» [7] – دەدى. ءماجىلىس سوڭىنان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارياتى بىرىگە وتىرىپ، قىزىلوردا قالاسىندا كازاقتاردان مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىن دايىندايتىن فەلدشەرلىك مەكتەپ ۇيىمداستىرۋعا قاجەتتى قۇجاتتاردى دايىنداۋ تۋرالى [7, 118 پ.] قاۋلى الىندى.
س.سادۋاقاسوۆ ۇلت، جەر، وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسى تۋرالى پىكىردە سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ تىزگىنى قولىندا تۇرعان ف.گولوششەكينمەن قاراما-قايشىلىققا ءجيى كەلىپ وتىردى. 1926 جىلدىڭ 17 اقپانى كۇنى قازاق ولكەلىك كوميتەتى بيۋرو ءماجىلىسىنىڭ جابىق بولىمىندە حالىق اعارتۋ كوميسسارى (قازاقستان استاناسى ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشكەننەن كەيىن شاقىرىلعان قازاقستان كەڭەستەرى ۋ سەزىندە تاعايىندالعان), «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى (1924 جىلدىڭ قاراشا ايىنان), ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ مۇشەسى س.سادۋاقاسوۆتىڭ ف.گولوششەكين اتىنا ءوزىن قىزمەتتەن بوساتۋىن سۇراپ جازعان ءوتىنىشى تىڭدالدى. سادۋاقاسوۆ وتىنىشىندە ءوزىن ادەبيەت، وقۋلىقتار جازۋ جاعىنا پايدالانۋ ءتيىمدى بولاتىنىن، ال اكىمشىلىك ورىنعا وزىنەن گورى ىسكەر، بولماعان كۇندە ىسكەرلىگى كەم ەمەس باسقا ادامدى قويۋ قاجەتتىگى ايتىلعان. سونداي-اق، وتىنىشىنەن ساياسي استار ىزدەپ كەرەك ەمەستىگى، ولاي بولعانىن قالامايتىندىعى باياندالعان. س.سادۋاقاسوۆ قىزمەتكەرلەردىڭ كەيبىر بولىگىنىڭ شىعارماشىلىق قارا جۇمىستارعا جەگىلەتىن ۋاقىتى جەتكەنىن، وعان الدىمەن، ءوز قىزمەتىن ۇسىناتىنىن جانە ءوزىن حالىق اعارتۋ كومميسسارياتى مەن گازەتتەگى جۇمىستاردان بوساتۋىن وتىنگەن. س.سادۋاقاسوۆتىڭ بۇل وتىنىشىنە حالىق كوميسسارلار كەڭەسى توراعاسى نىعمەت نۇرماقوۆ، ەڭبەك حالىق كوميسسارى م. ءتاتىموۆ، ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسى جالاۋ مىڭباەۆ، بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتى ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى باستىعى وراز جاندوسوۆ قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ءوزىنىڭ قىزمەتىندە قالدىرۋدى سۇرادى. وراز يساەۆ پەن ىزمۇقان قۇرامىسوۆ سماعۇل سادۋاقاسوۆ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرۋدى ۇسىندى.
س.سادۋاقاسوۆتىڭ پارتيانىڭ ۇگىت-ناسيحات قۇرالى، قازاقستانداعى نەگىزگى ءارى باستى باسىلىم «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ وتىرۋى جاڭا باسشىنى قاناعاتتاندىرمادى. س.سادۋاقاسوۆتىڭ رەداكتورلىق قىزمەتىنە قاتىستى بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ بيۋرو ءماجىلىسى 1926 جىلدىڭ 24 اقپانىندا وتكىزىلدى. ماجىلىستە و.جاندوسوۆ «قازاق ءباسپاسوزى تۋرالى»، ءا.ءبايدىلدين س.سادۋاقاسوۆ جانە ول رەداكتورلىق ەتەتىن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتتى تۋرالى بايانداما جاسادى. بايانداماشى ءا. ءبايدىلدين س. سادۋاقاسوۆتىڭ «قازىرگى ءداۋىر – ءىس ءداۋىرى»، «وقۋ ءىسىنىڭ كەمشىلىكتەرى» جانە باسقا ماقالالارىن سىنعا الدى. س.سادۋاقاسوۆ اتالعان ماقالاسىندا ەل ىشىندە ورىن الىپ وتىرعان ولقىلىقتار مەن اسىرا سىلتەۋلەردى سىنعا الدى. سول جىلدارداعى شولاق بەلسەندى كوممۋنيستەردىڭ سويلەگەن سوزدەرى مەن جازعان ماقالالارىندا ايتىلاتىنداي جاتتاندىلىق، جاساندىلىق جوق، كۇندەلىكتى ومىردەن تۋىپ وتىرعان كەلەلى ماسەلەلەردى كورسەتىپ، شەشۋ جولدارى قاراستىرىلدى. الايدا، ۇستانعان ۇلتتىق باعىتى گازەتتىڭ ماقساتىنا، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قازاقستاندا سوتسياليستىك قوعام قۇرۋ يدەياسىنا قاراما-قايشى كەلگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى رەداكتورلىعىنان بوساتىلدى.
ۇلتتىق باعىتىنان اينىماعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ 1926 جىلى 29 قازاندا تاشكەنتتەگى تۇڭعىش جوعارعى قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋىندا سويلەگەن سوزىندە: «وتكەن ءجۇز جىلدىقتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا التىنسارين دەگەن ءومىر ءسۇردى. ...ول العاش ورىس-قىرعىز مەكتەپتەرىن ۇيىمداستىرۋشى، ورىس ءالفاۆيتىن قازاق جازۋىنا ەنگىزۋدى قولداۋشى بولدى. ول وقىمىستى ميسسيونەر يلمينسكيدىڭ دوسى ءارى ونىڭ وڭ قولى بولدى.
سول التىنسارين قايتىس بولارىنىڭ الدىندا وزىنە بىردە-ءبىر ورىستى، ءتىپتى دوستارىن دا جىبەرمەۋدى بۇيىردى. وسى اتەيست ءوزىنىڭ جەرلەۋ راسىمىنە 99 موللانىڭ شاقىرىلۋىن، كوزى تىرىسىندە وسيەت ەتىپ ايتىپ كەتتى. ءيا، بۇل وقىمىستى قازاقتىڭ قاسىرەتى بولاتىن، مۇمكىن قازىر بىزگە تۇسىنىكسىز بولار، قاسىرەت مىنادا: ۇزاق جىلدار بويى ورىستارمەن بىرگە جۇمىس جاساپ، اقىر سوڭىندا، ميسسيونەرلەردىڭ قازاق حالقىنا ەشقاشاندا جاقسىلىق جاسامايتىنىنا كوز جەتكىزۋ. مۇمكىن، ونىڭ ەزىلگەن قازاق جۇرەگى ءوز قىلمىسىنا شىداماي، سوڭعى مينۋتتاردا ۇزاق جىلدار بىرگە قىزمەت جاساعان جولداستارىنان باس تارتتى.
بىزدە، ءوز ۋاقىتىندا قابىلەتتى دە تانىمال تاعى ءبىر قازاق بولعان، ول – شوقان ءۋاليحانوۆ. ول ورىستىڭ شىعىستى وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزۋشى. ۋاليحانوۆ پاتشا وكىمەتىنىڭ اسكەري مينيسترلىگىنە مالىمەت جيناۋ ءۇشىن قاشقارعا جاسىرىن بارعان; ول تۇركىستاندى باعىندىرعان اتاقتى گەنەرال چەرنياەۆ جاساعىندا وفيتسەر قىزمەتىن اتقارعان. نە ويلايسىزدار، وسى ۋاليحانوۆ ءومىرىن نەمەن اياقتادى؟ – ونىڭ دا ءومىرىنىڭ سوڭى التىنساريندىكىندەي بولدى. ۋاليحانوۆ ءومىرىنىڭ سوڭىندا بۇرىنعى ورىس دوستارىنىڭ بارىنەن بەزىندى; ءساندى كيىم كيگەن ورىس اسكەرىنىڭ وفيتسەرى قىرعىزدىڭ كەڭ كيىمىن، اۋىر ەتىگىن كيىپ الىستاعى اۋىلدا دۇنيەدەن ءوتتى.
... مەنىڭ ويىمشا، وسى ەكى مىسال قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسى ويانار قارساڭىندا، ءبىلىمدى قازاقتار مادەنيەتتى ەۋروپادا قالاي جۇمىس جاساعانىن كورسەتۋگە ابدەن جەتكىلىكتى» [8, 331 – 332 بب.] - دەدى. ءيا، ىبىراي التىنسارين دە، شوقان ءۋاليحانوۆ تا ومىرلەرىنىڭ سوڭعى ساعاتتارىندا ءوز باستارىنداعى قاسىرەتتەرىنەن قازاق حالقىنا وسىلايشا ساباق بەرىپ كەتكەن ەدى.
ۇلت زيالىلارىنا قارسى ساياسي شابۋىلدىڭ ءورشۋى كەيبىر جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ قازاقستاننان كەتۋىنە الىپ كەلدى. س.سادۋاقاسوۆ بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنە كوماكادەمياعا وقۋعا ءتۇسۋ تۋرالى ءوتىنىش جاسادى، الايدا، س.سادۋاقاسوۆتىڭ بۇل ءوتىنىشى قابىلدانبادى. بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتى 1927 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا س.سادۋاقاسوۆتى تاشكەنتتەگى قازاق مەملەكەتتىك پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىنە رەكتورلىق قىزمەتكە جىبەردى. تاشكەنتتە دە «سادۋاقاسوۆشىلدىقتى» ايىپتاۋ ناۋقانى جالعاسىپ، ستۋدەنت جاستار اراسىنداعى «سادۋاقاسوۆشىلدىقتى» جويۋ جۇمىستارى باستالدى. ونى ف.گولوششەكيننىڭ ءوزى باقىلاپ وتىردى
قالىپتاسىپ كەلە جاتقان وكتەم ءامىرشىل ساياسي جۇيە كوممۋنيستىك يدەيالاردى ءبىلىم سالاسىنا مىقتاپ ەنگىزۋ ءۇشىن، ۇلتتىق يدەيالار مەن رۋحاني قۇندىلىقتاردان باس تارتتى. ف. گولوششەكين: «اعارتۋ كوميسسارياتى پارتيا جولىنا تەرىس ءىس ىستەپ كەلدى. ءبىلىم ورداسىندا باستى قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى – بارىڭە دە بەلگىلى بايتۇرسىنۇلى احمەت. ءبىلىم ورداسىنىڭ تىزگىنى سونىڭ قولىندا.
... ءبىلىم ورداسى – پارتيا جولىن تەرىس بۇرىپ، پارتيا جولىنان اتتاپ وتىر. ءبىلىم ورداسىنىڭ قابىلداعان تەرميندەرى ء(پان اتاۋلارى) ءتىرى ماسقارا. ەستىگەن ادام ىشەك – سىلەسى قاتىپ كۇلەدى. وقۋ كىتاپتارى جايىنا كەلسەك، بۇل جۇمىستى ءوز قولىمىزعا العانعا شەيىن تۇك ىستەلمەپتى. وقۋ كىتاپتارىن بىزگە جات ادامدار جازعان. ءتىلى باسقا، پارتيا جولىنان تەرىس، پارتياعا تۇسىنىكسىز تىلمەن جازعان.
پارتيا جۇمىسىنا تەرىس جازۋلار جازعان. تاربيە ماسەلەسىنىڭ قۇرىلىسى ايتسا نانعىسىز، ءتىرى ماسقارا» [9] - دەپ جازدى 1927 جىلدىڭ 20 قاراشاسىنداعى «ەڭبەكشى قازاق» (№ 268) گازەتىندە. كوممۋنيستىك پارتيا كوسەمدەرى رۋحاني-مادەني سالادا تەك احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان قازاقتىڭ مارقاسقا ۇلدارىنىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى قىزمەتىنەن عانا باس تارتىپ قويعان جوق، ولاردىڭ قازاقتىڭ عىلىم-بىلىمىنە قوسقان قوماقتى عىلىمي-تانىمدىق ەڭبەكتەرىنەن قوسا باس تارتتى. الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقۋعا تيىم سالدى، ءتىپتى قازاق حالقىنىڭ ساناسىنان رۋحاني قۇندىلىقتاردى تۇپكىلىكتى جويۋ ماقساتىمەن ارىپتەردە اۋىستىرىلدى. 1928 جىلى جەلتوقسان ايىندا قازاق اكسر-ءى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى IV سەسسياسى اراب الىپبيىنەن لاتىنعا كوشۋ ماسەلەسىن قويدى. «لاتىن ارپىنە كوشۋ – كۇن شىعىستاعى توڭكەرىستىڭ ءبىر ءتۇرى» دەپ ۆ. لەنين ايتقانداي، اراب ءارپىن لاتىنعا اۋىستىرۋ شىن مانىندە رۋحاني سالاداعى توڭكەرىس بولدى. قازاق حالقى عاسىرلار بويى جيناقتالعان رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتارىنان الاستالىپ، حالىقتىڭ ساناسىنا وتكەنىنە مەنسىنبەي قارايتىن داۋاسىز دەرتتىڭ ءدانى ەگىلدى. مەرزىمدى باسىلىمدار پارتيانىڭ ۇستانعان باعىتىنا سايكەس، ارىپتەردىڭ اۋىسۋىن ءبىر جاقتى پارتيالىق كوزقاراس تۇرعىسىنان ناسيحاتتادى. ارىپتەردىڭ اۋىسۋ تاريحىنىڭ اقيقاتى ايتىلماي «اقتاڭداق» ماسەلەگە اينالدى.
ءماجيت داۋلەتقاليۇلى ۇلتتىق مادەنيەت قۇرىلىسىندا مەكتەپتەرمەن قاتار مادەنيەت قۇرىلىسىنىڭ باسقا جاقتارىنىڭ دا: ءباسپاسوزدىڭ، ادەبيەتتىڭ، كوركەم ونەردىڭ كۇشەيۋى كەرەك [10] دەگەن ماسەلە كوتەردى. ت. شونانۇلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە «مىلجىڭى كوپ ساباق بەرۋ ءادىسى مەكتەپتەن قۋىلسىن» دەپ مەكتەپتەگى ءبىلىم بەرۋدى ساياساتپەن بايلانىستىرۋعا قارسىلىق ءبىلدىردى. الايدا، توتاليتارلىق جۇيە رۋحاني سالانىڭ ەركىن دامۋىنا جول بەرگەن جوق. مۇنداي پىكىرلەر ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىنا قارسى شىعۋ، كەڭەس مەكتەبى بالالاردى مىلجىڭعا، قىزىل وسەكشىلدىككە ۇيرەتەدى دەيتىن الاشورداشىلداردىڭ ساندىراعىنىڭ سالدارى [11] دەگەن باعا بەرىلىپ، مۇنداي پىكىرلەرمەن كۇرەس جۇرگىزىلدى. بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى 1932 جىلدىڭ 25 تامىزىندا «باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپ جۇيەسى جانە وقۋ باعدارلامالارى تۋرالى» ماسەلە قاراپ، وقۋ-ادىستەمەلىك كىتاپتار شىعارۋ جونىندە ارنايى شەشىم قابىلدادى. 1932 جىلدىڭ 9 قىركۇيەگىندە بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتى باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپ جۇيەسى تۋرالى بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىنە سايكەس وقۋ باعدارلامالارىنداعى قاتەلىكتەردى تۇزەتىپ، ادىستەمەلىك بروشيۋرالار شىعارۋدى 1933 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىن اياقتاۋ جونىندە [12, 234 پ.] قاۋلى قابىلدادى.
س.سادۋاقاسوۆقا ۇزاق ۋاقىت بويى الاشوردا ۇلتشىلدارى توبىنا جاقىن وڭشىل وپپورتۋنيستىك يدەيانى ۋاعىزداۋشى، كوممۋنيستىك پارتيا ىشىندەگى بۋرجۋازيا تىڭشىسى، جەكە مەنشىك پەن بايدىڭ مۇددەسىن كوزدەۋشى، پارتيانىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ، بايلاردى تاركىلەۋ، ۇجىمداستىرۋ مەن يندۋستريالاندىرۋ شارالارىنا قارسى بولدى دەگەن ايىپتار تاعىلىپ كەلدى. قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنە كەڭەستىك داۋىردە ءبىر جاقتى ساياسي باعا بەرىلۋ سالدارىنان اتى اتالمادى، ەڭبەكتەرى مۇلدە زەرتتەلمەدى.
سماعۇل سادۋاقاسوۆ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاق ۇلتى ءۇشىن ماڭىزىن جويماعان قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە رۋحاني-مادەني ماسەلەلەردى شەشۋ جولدارىن ۇسىندى، قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەگە قارسى دەموكراتيالىق وي-پىكىرلەرىن باتىل باياندادى. «قازاق ەلى ... ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ ۇلت ەكەنىن ءبىلىپ، ۇلتتىعىن تانىپ ءبىلۋ كەرەك» دەگەن بەرىك ۇستانىمداعى سماعۇل سادۋاقاسوۆ – بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا ولشەۋسىز ۇلەسىن قوستى.
داناگۇل ماحات
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ جانىنداعى
«وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىنىڭ
باس عىلىمي قىزمەتكەرى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- كۋرامىسوۆ ي. كۋلتۋرنوە سترويتەلستۆو نا نوۆوم ەتاپە // سوۆەتسكايا ستەپ. – 1931. – 3 وكتيابريا. - № 221.
- دوكلادنايا زاپيسكا. و پروۆەدەني ۆ جيزن پوستانوۆلەنيا كازكرايكوما ركپ(ب) وب يزداني پريلوجەني ك گازەتە “ەنبەكشي كازاح” – مەسياچنوگو جۋرنالا ي پوپۋليارنىح سبورنيك حۋدوجەستۆەننوي ليتەراتۋرى. و جۋرنالە // قرپم. ق. 141; ت. 1, ءىس 377. - 25 پ.
- «جاڭا مەكتەپتى» شىعارۋ نەگە كەرەك بولدى؟ // جاڭا مەكتەپ. - 1925. - № 1 اۆگۋست. – 3 – 6 بب.
- احمەتۇلى، سارباسۇلى. مەكتەپ پەن گازەت // جاڭا مەكتەپ .– 1925. - № 1 اۆگۋست. – 24 - 25 بب.
- دوكلادنايا زاپيسكا. و پروۆەدەني ۆ جيزن پوستانوۆلەنيا كازكرايكوما ركپ(ب) وب يزداني پريلوجەني ك گازەتە “ەنبەكشي كازاح” – مەسياچنوگو جۋرنالا ي پوپۋليارنىح سبورنيك حۋدوجەستۆەننوي ليتەراتۋرى. و جۋرنالە // قرپم. ق. 141; ت. 1, ءىس 377. - 25 پ.
- سادۋاقاسۇلى س. ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى. - الماتى: «الاش»، - - 2 – توم. – 360 ب.
- زاسەدانيە بيۋرو كازكرايكوما ۆكپ(ب) وت 28 يانۆاريا 1926 گودا (ستەنوگرافيچەسكي وتچەت) // قرپم. ق. 141; ت. 1, ءىس 490. - 118 پ.
- سادۋاقاسوۆ س. و زناچەني ۆۋزا دليا كازاحستانا // ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى. 1 – توم. – الماتى: «الاش»، - 2003. – 352 ب.
- ولكەلىك كوميتەتتىڭ ەسەپتى بايانداماسى. گولوششەكيننىڭ بايانداماسى // ەڭبەكشى قازاق. – 1927. – 20 نويابر. - № 268.
- داۋلەتقاليۇلى م. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق – مادەنيەت قۇرىلىسىندا بولشەۆيكشە جۇمىس ىستەيىك // سوتسيالدى قازاقستان. – 1933. – 18 وكتيابر. - № 241.
- وتەپۇلى ق. تروتسكيشىلدەردىڭ «وڭشىل»، «سولشىل» وپپورتونشىلداردىڭ كونتراباندالىق شابۋىلىنا جول بەرىلمەسىن // قازاقستان بولشەۆيگى. - 1932. - №3.- 16 – 21 بب.
- پروتوكول № 242 وت 14 اۆگۋستا 1932 گ. پ. 10. و رەدكوللەگي جۋرنالا “اۋىلنىي كوممۋنيست”. // قر پم. ق.141; ت.1, ءىس 5156ا. - 102 پ. وب ورگانيزاتسي وتدەلوۆ پيسەم رابوچيح ي كولحوزنيكوۆ ۆ رەداكتسياح كراەۆىح، وبلاستنىح ي رايوننىح گازەت. 21 سەنتيابريا 1932 گ.; پوستانوۆلەنيە كرايكوما ۆكپ(ب) و پراكتيچەسكيح مەروپرياتياح پو رەاليزاتسي رەشەنيا تسك ۆكپ(ب) “وب ۋەبنىح پروگرامماح ي رەجيمە ۆ ناچالنوي ي سرەدنەي شكولە” وت 25 اۆگۋستا 1932 گودا // قر پم. ق.141; ت.1, ءىس 5156ا.
