Qytaı úkimeti Qajyǵumar Shabdanulyn «1986 jyldyń jeltoqsanynda ulttyq derbestikti kózdeıtin «Úmit» atty partııa qurdy jáne Qazaqstannyń astyrtyn uıymdarymen baılanys jasady» degen aıyptaýlarmen, «shetel jansyzy» degen jeleýmen 13 jylǵa ekinshi márte túrme jazasyna kesedi.
Qajyǵumar 40 jyldan astam ómirin túrmede ótkizdi. Onyń sońǵy 13 jylynda Úrimjidegi №1 túrmede boldy. Qytaı ókimeti tarabynan saıası sebepterge baılanysty qýdalanǵany úshin Qajyǵumar Shabdanuly qamaýda otyrǵan kezde adam quqyǵyn qorǵaý jónindegi «Halyqaralyq raqymshylyq» (Amnestı ınterneshnl) uıymy ony «ar-ojdan tutqyny» dep tanyp, Qytaıdyń quzyretti resmı oryndarynan ol kisige baılanysty ádil tergeý men ashyq sot júrgizýin júıeli túrde talap etken. Qajekeń sol №1 túrmesinde jatqanda «Pana» romanyn jazypty.
«Pana» romanynda sol zamandaǵy Altaı men Shınjııańdaǵy saıası-tarıhı oqıǵalar dinı jáne qoǵam qaıratkeri, Alashshyl asyl azamat, batyr – Zýqa Sábıtulynyń taǵdyry men ómiri arqyly kórnis tapty. Altaıdaǵy azatker shaldardyń urpaq pen ult úshin kúresi beınelendi. Joq-jitikke, jetim-jesirge, bosqyn elge pana bolǵan Zýqa rýdyń emes, ulttyń tulǵasyna aınaldy. Týysqan tatar, noǵaı azamattary, orys patshasynan qashqandar men áskerden qashqandar, keńestiń qyzyl úkimetinen qashqandar Zýqany panalady. Tipten mońǵol, orys, qytaı, dúńgender, uıǵurlar da panalapty. Osylaısha sanaly ǵumyryn halyq úshin jumsaǵan aıaýly tulǵa ózinen pana tapqan dúńgen jigitiniń satqyndyǵy sebebinen Qytaı áskeriniń qolynda qaza boldy. Marqumnyń basyn elge ses kórsetý úshin Sarsúmbe (Altaıdyń ákimshilik ortalyǵy, qazirgi Altaı qalasy) qalasyndaǵy kópirde jeti kún ilip qoıǵan. Keıin halyqtyń raıynan qorqyp qaıtyp bergen. Osylaısha tarıhta Kenesary han, Bóke batyrdan keıin úshinshi qazaqtyń basy jaý tarapynan kesilgen. Zýqanyń basyn úkimet qaıtarǵannan keıin denesine qosyp jerlendi. Al, Bókeniń denesi sonaý Tıbette qalsa, basy Altaıǵa qoıyldy. Kenesary hannyń basy áli eline qaıtpaı otyr. Qajyǵumar atamyz Altaıdyń uly tulǵasynyń beınesin «Pana» romany arqyly máńgilik etip qashap jazyp ketti.
Qajyǵumar taǵdyry Zýqa taǵdyrynyń jalǵasy
Qajyǵumar Shabdanuly (1925-2011) týraly bilmeıtin qazaq kem de kem. 86 jyldyq ǵumyrynyń 40 jyldan astamyn túrmede ótkizgen asyl azamattyń ár isi men ár sózi «Pana», «Qylmys» romandary arqyly ańyz bolyp qaldy. Kúresker jazýshy, Alashtyń ardager azamaty Qajyǵumyrdyń qıly taǵdyry Keńes Odaǵynyń qýǵyn-súrgini men Stalın zamanynydaǵy qoldan jasalǵan qatygez «Asharshylyqqa», keıin Qytaı úkimetindegi «Úsh aımaqtaǵy ult azattyq kóterilisi», «Solshyldyq» pen soǵys jyldaryna týra keldi. 1916-1917 jyldardaǵy Aq patsha men Keńestik kommýnısterdiń arasyndaǵy qıankeski soǵysta qazaqqa jáne tatar bastaǵan týysqan ulttarǵa ońaı tıgen joq. Osylaısha soǵystan qashqan, asharshylyqtan qashqan, áskerden qashqan azamattar top-tobymen Qazirgi Qytaı eline qarasty Altaı, Tarbaǵataı jáne Ile men Erenqabyrǵa óńirlerine asty. Ol kezde Shınjııańdy Qytaıdyń Gomındań úkimeti basqaryp turǵan bolatyn. Onsyz da úkimet pen halyq arasyndaǵy ýshyǵyp turǵan bul kez Qajyǵumar Shabdanulynyń «PANA» romynynda kórinis tapty.
Romannyń bas keıipkeri Zýqa qajy Sábıtuly Nurmuhambet abyz nemeresi. Shyǵys Qazaqstannyń Zaısan, Aıakóz óńirlerinde qatar kóship qonǵan týystas-aǵaıyn aýyldardyń taǵdyrlary da uqsap ketti. Zýqa Altaıǵa aýsa, onyń sońǵy kezi Qajyǵumardyń bala kezine týra keldi. Ol da qytaıǵa aýdy. Zýqanyń ómiri 1870-1930 jyldardaǵy qazaq halqynyń basyndaǵy alasapyran taǵdyrdy kórsetse, Qajyǵumar ómiri sol 1930 jyldan bastap qazirge deıingi qazaq basyndaǵy taǵdyrdyń bir bóligin kórsetti. Rýhtas, teteles, jalǵas boldy.
«Zýqa batyr» degen atpen tanymal Zýqa Sábıtuly (1866-1928 ) ata jolyn qýyp, dinı tárbıe alǵan, bala oqytyp, medrese ashqan ǵulama kisi. Zýqanyń atasy NURMUHAMBET orta júzdiń dinı qaıratkeri, Abyz dárejesine deıin kóterilgen tulǵa. Nurmuhanbet abyz Buhara, Ýfa qalalarynda bilim alyp, keıin Shyǵys Qazaqstan óńirinde medrese salyp, bala oqytqan. Zýqanyń ákesi de 40 jyl bala tárbıelep, «Damolla» atanǵan ustaz. Ákeden jastaı jetim qalǵan Zýqa sol aýmaly-tókpeli zamannyń qıyndyǵyn kórdi. 1883 jyly týyp-ósken Zaısan óńirinen Qytaıdaǵy Altaıǵa asqan bolatyn. Abyz urpaqtarynyń Altaıǵa kelýin Altaı eli qýana qarsy aldy. Zýqa osylaısha medrese ashyp, bala oqyta bastady. Keıin túrli zańsyzdyqtar men qorlyq kórgen jetim-jesirlerdiń, qýǵyn-súrgin kórip, bosqyn qazaqtyń kúnin kórgen soń, saıasat pen bılikke aralasa bastady.
Tipten, Altaıda alǵash ret ásker ustap, qorǵanys qurdy. 1924-1926 jyldary Qytaıdyń 5 retki shabýylyn toıtaryp, úlken áskerı kúshke aınaldy. Osylaısha Altaı ulyqtary men Qytaı úkimeti úshin eń qaýipti tulǵaǵa aınaldy. Áýeli, Reseı Aq patshasynyń Qyzyl úkimet armııasynan qashqan Ataman Bakıshevtiń armııasyn Zýqa sarbazdary Ór Altaıǵa jibermeı, eki ret soǵys arqyly toıtarǵany da romanda kórnis tapqan bolatyn.
«Biz Altaıdyń shaldaryna qaryzdarmyz»
Jazýshy, etnograf Baıahmet Jumabaıuly Qajyǵumardy qalaı kórgenin bylaı eske aldy:
Qajyǵumar atamyz 1985 jyldary qytaı túrmesinen shyǵyp, «Shuǵyla» jýrnalynda jumys istep júrgen kezi edi. Kezekti bir bas qosýǵa Úrimjidegi Shınjııań ýnıversıtetiniń Ádebıet fakýltetinde oqıtyn jigitter de keledi. Árıne, aty ańyzǵa aınalǵan tulǵalardy kórip, olardyń tálimin alý kimge bolsa da qýanysh ǵoı. Jınalysta Qytaıdyń Tarym eńbekpen Ózgertý alańyn tozdyrǵan Ǵappar Bilál, Orazanbaı Egeýbaı qatarly biraz tulǵalar boldy. Bir úziliste Qajyekeń zyr júgirip, qyzmet kórsetip júrgen meni shaqyryp aldy, – dep esine aldy Baıahmet aǵa. – Uzyn boıly, tip-tik júretin, áppaq, shashyn qaıqaıta tarǵan Qajekeń bárinen sálıqaly kórinetin.
– Jigitter qaıdan balasyńdar?
– Shınjııań Ýnıversıtetiniń Til-ádebıetinenbiz.
– Qaı aýyldansyń?
– Altaıdan.
– E, Altaıdyń shaldaryna óteı almaı júrgen qaryzym bar edi. Kóp qazaqqa qorǵan bolyp, kóp adamnyń janyna arasha boldy – dedi de kúrsindi.
Mine bul Baıahmet aǵamyzdyń Qajyǵumardy eske alýy edi. Meniń naǵashy atam Ojaýbaı Aýhadı Qajekeńmen Tarym túrmesinde 7 jyl bir bólmede, qatar tósekte jatypty. «Kóp qylmyskerlerdiń ishinde 3 qana qazaq boldyq. Qalǵan qazaqtar basqa jaqta boldy» – dep eske aldy atamyz. Atamyz 2014 jyly Astanaǵa kelgende ol kisi týraly:
«Qajyǵumar – adamnyń bulbuly edi. Onyń jazǵan shyǵarmalaryn eshkim de oqı almaıtyn. Tek birneshe belgimen jazǵan shyǵarmasyn ózi uzynsonar etip oqyp beretin», – dep eske aldy. Men de naǵashy atamnan Qajyǵumar týraly kóp derekter suradym (alda jazatyn bolamyn). Astanada jaıylǵan dastarhanda Baıahmet aǵadan bastap, Úzben Qurmanbaı, Erǵoja Tilepberdi syndy biraz tulǵalar boldy. Bir suraǵymdy Qajyǵumardyń «biz Altaıdyń shaldaryna qaryzdarmyz» degendi qalaı aıtqanyn suradym.
Ojekeń: «Altaı eli – sábetten (Keńes Odaǵy) qashqandarǵa, qýǵyn-súrginde júrgen, asharshylyqtan bosqandarǵa pana boldy. Tipten Tarym túrmesinde de Altaıdyń tarymdaǵy áskerdiń malyn jaıatyn shaldary kóp kómektesti. Olar dalanyń akademıkteri ǵoı», – dedi.
Shaldar kórsetpeı soıǵan maldyń etin pisirip, Tarymnan aǵyp jatqan sýdyń jaǵasyn sál úńgip kómip ketetin, biz olardy belgi boıynsha taýyp alyp, jeıtinbiz. Sý jıegine kómilgen tamaq buzylmaıtyn. Odan syrt qanshama naýqastardy qazaqy emdeý jolymen emdep aman alyp qaldy, – dep áńgime órbitti.
«Pana» – Qajyǵumardyń Altaıdyń shaldaryna qoıǵan máńgilik eskertkishi edi...
Beısen Ahmetuly Buqarbaı
"Baq"kz saıty
