Taýly Qarabaqta tolyq jeńiske jetkennen keıin Ilham Álıevtiń besinshi merzimge qaıta saılanǵan 2024 jyly ondaǵan azerbaıjandyq belsendi men jýrnalıst túrmege qamaldy. Biraq bul tek bastamasy ǵana. Kóp adam túsiniksiz sebeptermen elden shyǵýdan qaǵyldy.
Bul týraly VVS arnasy arnaıy toqtalǵan.
22 qarasha kúni tańerteń Azer Gasımlı Bakýdegi áýejaıdan Berlınge ushpaq bolatyn. Germanııa ýnıversıtetiniń aspıranty retinde burynǵy barys-kelisinde kedergi bolmǵan. Biraq sol kúni shekara qyzmetkeri onyń qujatyn qaıtaryp, elden shyǵýǵa tyıym salynǵanyn aıtyp, ishki ister mınıstrligine barýdy usynǵan.
«Men sol sátte aldymen tyıym salady, keıin qamaýǵa alady dep oıladym», - deıdi Azer tań qalmaǵanyn jetkizip.
Aıta ketsek, 49 jastaǵy Azer Gasımlı – Ázerbaıjanda tanymal oppozıııalyq saıasatker. Ol «Respýblıkalyq alternatıva» partııasynyń basqarma múshesi bolǵan. Biraq 2019 jyly partııanyń basshylyǵy bılikke jaqyndaǵannan keıin ketip qalǵan. Sol kezde ol saıası menedjment ınstıtýtyn ashyp, saıası ǵylymdar men demokratııa týraly dárister oqıtyn.
Ol bılikti jıi synaıtyn. «Saıası partııalar týraly zańdy» saıası uıymdarǵa arnalǵan «Damokl qylyshy» dep ataǵan. Sebebi bul zań memleketke olardy kez kelgen ýaqytta tirkeýden aıyrýǵa múmkindik beretin.
Al 2024 jyly oǵan basqa ondaǵan ázerbaıjandyqtar sekildi ekinshi ret elden shyǵýǵa shekteý qoıdy.
«SAIaSI QYSYM QURALY»
Ázerbaıjannan shyǵýǵa tyıym salynýda ardager atanǵannyń biri — «Halyq fronty» partııasynyń jetekshisi Álı Kerimlı. Onyń aıtýynsha, ol 18 jyl boıy shetelge shyǵa almaı júr.
Elden shyǵýǵa tyıym salý tájirıbesi 2014 jyly Ázerbaıjanda úkimettik emes uıymdardyń jumysyn aıtarlyqtaı qıyndatatyn zań qabyldanǵannan keıin keńinen tarala bastaǵan. Halyqaralyq donorlar elden ketip, tanymal jýrnalıster, qoǵamdyq qaıratkerler men quqyq qorǵaýshylar qarjylyq qylmystarǵa baılanysty aıyptalyp, túrmege qamaldy nemese olarǵa elden shyǵýǵa tyıym salyndy.
Ishki ister mınıstrliginde árkim ózine shyǵýǵa tyıym salynǵanyn tekserýge múmkindik beretin vebsaıt bar, biraq is júzinde ony anyqtaý ońaı emes.
Alty jyl buryn jýrnalıst Aınur Elgıýnesh VVS-ge 2015 jyly shekaradan shyǵýǵa tyıym salý týraly málimet alý úshin qaı organǵa barý kerek ekenin túsinýge tyrysqan edi.
«Men memlekettik shekara qyzmetine jáne ishki ister mınıstrligine júgindim, olar bul bizdiń quzyretimiz emes dep jaýap berdi. Keıin eki ret prokýratýraǵa suraý salǵanda ǵana olar bul máselege quzyrly ekenin moıyndady», - deıdi jýrnalıst.
Onyń aıtýynsha, oǵan elden shyǵýǵa tyıym salýdyń sebebi — qylmystyq is boıynsha kýáger retinde tirkelgeni aıtylǵan.
Al BAQ quqyqtaryn qorǵaýshy zańger Rashıd Gadjılynyń aıtýynsha, kýágerge elden shyǵýǵa tyıym salatyn zań joq.
Mıgraııalyq zańnamaǵa sáıkes, elden shyǵýǵa tyıym salynatyn tek kúdiktiler, aıyptalýshylar jáne sottalǵandar ǵana, sonymen qatar shartty jazamen nemese shartty túrde bosatylǵandar da elden shyǵýǵa shekteledi.
«Eger kýáger tergeý úshin qajet bolsa, tergeýshi nemese sot ony shaqyryp, kýálik alady. Al kýágerge elden shyǵýǵa tyıym salynatyn bolsa, bul sot sheshimimen ǵana júzege asady», - dep jalǵastyrady zańger.
Sonymen qatar, bul sheshimge zańdy túrde shaǵymdanýǵa bolady.
«Al ol sheshim týraly bilmegen adam qalaı shaǵym túsiredi? Belgili, quqyq qorǵaý organdary bul quraldy jýrnalısterge, qoǵamdyq jáne saıası belsendilerge saıası qysym quraly retinde paıdalanýda», - deıdi Gadjıly.
Azer Gasımlı men Aınur Elgıýnesh 2016 jyly Eýropalyq adam quqyqtary sotyna (EAQS) toptyq talap aryz berip, jeńip shyqqan. Bir jyldan keıin EAQS kýágerlerge elden shyǵýǵa tyıym salýdy zańsyz dep tanyp, talapkerlerge ótemaqy taǵaıyndady. Sonda Ázerbaıjan bıligi elden shyǵýǵa salynǵan tyıymdy alyp tastady.
Biraq 2024 jyly jaǵdaı qaıtalanyp otyr: Azerdi shekarada keri qaıtarǵan sol kúni ol ishki ister mınıstrligine túsinikteme alý úshin júgindi. Biraq jaýap ala almaǵan. Sondyqtan ol mınıstrlikke ózi baryp surady. Onyń aıtýynsha, onda ony suraqtarǵa alyp, ol qylmystyq is boıynsha kýáger retinde tirkelgenin habarlaǵan.
«Olar menen jarııalamaý týraly qolhat aldy, biraq men tek aıta alatyn nárse — meniń bul iske eshqandaı qatysym joq», - dedi Azer.
«ÁZERBAIJAN JYL ÓTKEN SAIYN JABYLA TÚSÝDE»
Ashyq derekkózderde 2023 jyldyń qarashasynan bastap kem degende 23 adamnyń Ázerbaıjannan shyǵýyna tyıym salynǵany belgili bolǵan. Degenmen, belsendilerdiń aıtýynsha, shynynda elden shyǵýǵa tyıym salynǵandardyń sany áldeqaıda kóp. Sebebi bul týraly kóbi ashyq aıtpaıdy, óıtkeni olar ishki ister mınıstrligimen «tıimdi» kelisimge kelýge úmittenedi.
«Bireýler advokattary arqyly saýdalasyp, «maǵan bes kúnge shyǵýǵa ruqsat berińiz, baryp kelemin» deıdi, al basqa bireýler is júzinde eshteńege qatyspaǵanyn dáleldeýge tyrysady. Barlyǵy tynysh júrip jatyr», - deıdi osy taqyrypta ashyq sóıleýden qorqyp, aty-jónin jarııalamaýdy suraǵan, jaǵdaıdy jaqsy biletin adam.
«Men osyndaı adamdardy bilemin, olar úndemeıdi, sebebi jumystan shyǵyp qalýdan qorqady. Keıbireýleri týraly olardyń tek advokattary men jaqyndary ǵana biledi», - deıdi suhbat berýshi.
Júıeniń bulyńǵyrlyǵynan, elden shyǵa alasyń ba, joq pa, anyqtaý qıyn. Ázerbaıjannyń shekaralary pandemııa kezinde jabylǵandyqtan, elden shyǵa alatynyńdy bilý úshin tek ushaq bıletin satyp alý arqyly ǵana anyqtaýǵa bolatyn. Biraq eldiń bári ushaqpen ushatyn jaǵdaıda emes.
Jýrnalıst Aıtıan Farhadova da bul másele boıynsha ashyq aıtylyp jatqannan áldeqaıda kóp adamnyń elden shyǵýyna tyıym salynǵan dep esepteıdi. Ol bes jyl buryn Ázerbaıjannan Grýzııaǵa ketken, biraq qaıta oralýǵa qorqady. Sebebi oǵan elden shyǵýǵa qaıta tyıym salynýy ǵajap emes.
«Biz ózimiz de bilmeımiz, bizge shyǵyp ketýge tyıym salynǵan ba, joq pa jáne biz muny teksere almaımyz», - deıdi ol.
«Shyndyǵynda, qansha adam saıası sebeptermen elden shyǵa almaıtynyn esepteý múmkin emes, óıtkeni Ázerbaıjan – jabyq el jáne jyl ótken saıyn odan saıyn jabyla túsýde. Al adamdar, ásirese aımaqtarda, ishki ister mınıstrliginiń zańsyz áreketteri týraly shaǵymdanýdan qorqady», - deıdi quqyq qorǵaýshy Arıf Iýnýs.
Ázerbaıjannyń «Saıası tutqyndarǵa erkindik úshin» odaǵynyń málimetteri boıynsha, elde qazir 300-den astam saıası tutqyn bar. Bul – Ilham Álıev bılikke kelgen 21 jylda tirkelgen eń joǵarǵy kórsetkish.
KÝÁGER AIYPTALÝShYǴA AINALADY
«Elden shyǵýǵa tyıym salynǵan» statýsqa ıe ekenin keıinnen biletin adamdar qamalýy da múmkin.
«Kýáger óz sózinde abaısyzdyq jasap, aıyptalýshyǵa aınalýy múmkin ekenin bári biledi», - deıdi quqyq qorǵaýshy Eldar Zeınalov.
Azer Gasımlı elden shyǵýǵa tyıym salý tájirıbesin shetelge shyqqan jaǵdaıda oppozıııa ókilderiniń rejımdi qatty synaýynan qorqatyndyǵymen túsindiredi.
Qazan aıynda Franııada Ázerbaıjannyń saıası emıgranty ári Ázerbaıjan bıligin synaýshy Vıdjı Iskanderlı qaıtys boldy. Belgisiz bireýler oǵan 20-dan astam pyshaq jaraqatyn salǵan. Buǵan deıin, kóktemde Ázerbaıjan parlamentiniń depýtaty Zahıd Ordju Ilham Álıevtiń qarsylastaryn «zańdy nysan retinde beıtaraptandyrý» kerek ekenin aıtyp, Iskanderlıdi «terrorshy» dep ataǵan bolatyn.
Azer Gasımlı Ázerbaıjan bıliginiń ǵana emes, sonymen birge batys elderiniń de áreketsizdigin ádiletsiz dep sanaıdy.
«Maǵan óte ókinishti, amerıkalyqtar men eýropalyqtar kúnde telearnalardan batys qundylyqtaryn synap, tańnan keshke deıin til tıgizetinderge vıza beredi. Olar bılet satyp ala alady, al eshkim olardy jazalamaıdy», - deıdi ol.
Ázerbaıjanda qylmystyq is boıynsha kýágerden aıyptalýshyǵa aınalý tipten ońaı.
«2014 jyly shetelge shyǵýǵa tyrysqanda bizdi áýejaıda toqtatty. Shekara qyzmetkerleri uzaq ýaqyt telefon arqyly tekserip, shyǵa alamyz ba, joq pa dep anyqtaǵan. Alty ret qujattardy alyp, qaıta qaıtarǵan. Al altynshy rette bizdi ushaqtan shyǵaryp jiberdi», - deıdi quqyq qorǵaýshy Arıf Iýnýs.
Sol jyly Arıf pen onyń áıeli Leılany ekonomıkalyq qylmystar boıynsha qamaýǵa alyp, 2015 jyldyń sońynda densaýlyǵyna baılanysty bosatqan.
Azermen de sondaı oqıǵa qaıtalandy. 8 jeltoqsan kúni, suhbattan keıin birneshe kún ótken soń, ony ulyn sporttyq sekııasynan alyp ketýge bara jatqanda ustap áketken.
Azer Gasımlıǵa kúsh qoldaný arqyly aqsha talap etý boıynsha aıyp taǵyldy, oǵan on jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasy berilýi múmkin. Al quqyq qorǵaýshylar ony ”saıası tutqyn“ dep sanaıdy.
