Tauly Qarabaqta tolyq jeŋıske jetkennen keiın İlham Älievtıŋ besınşı merzımge qaita sailanǧan 2024 jyly ondaǧan azerbaijandyq belsendı men jurnalist türmege qamaldy. Bıraq būl tek bastamasy ǧana. Köp adam tüsınıksız sebeptermen elden şyǧudan qaǧyldy.
Būl turaly VVS arnasy arnaiy toqtalǧan.
22 qaraşa künı taŋerteŋ Azer Gasimli Bakudegı äuejaidan Berlinge ūşpaq bolatyn. Germaniia universitetınıŋ aspiranty retınde būrynǧy barys-kelısınde kedergı bolmǧan. Bıraq sol künı şekara qyzmetkerı onyŋ qūjatyn qaitaryp, elden şyǧuǧa tyiym salynǧanyn aityp, ışkı ıster ministrlıgıne barudy ūsynǧan.
«Men sol sätte aldymen tyiym salady, keiın qamauǧa alady dep oiladym», - deidı Azer taŋ qalmaǧanyn jetkızıp.
Aita ketsek, 49 jastaǧy Azer Gasimli – Äzerbaijanda tanymal oppozisiialyq saiasatker. Ol «Respublikalyq alternativa» partiiasynyŋ basqarma müşesı bolǧan. Bıraq 2019 jyly partiianyŋ basşylyǧy bilıkke jaqyndaǧannan keiın ketıp qalǧan. Sol kezde ol saiasi menedjment institutyn aşyp, saiasi ǧylymdar men demokratiia turaly därıster oqityn.
Ol bilıktı jiı synaityn. «Saiasi partiialar turaly zaŋdy» saiasi ūiymdarǧa arnalǧan «Damokl qylyşy» dep ataǧan. Sebebı būl zaŋ memleketke olardy kez kelgen uaqytta tırkeuden aiyruǧa mümkındık beretın.
Al 2024 jyly oǧan basqa ondaǧan äzerbaijandyqtar sekıldı ekınşı ret elden şyǧuǧa şekteu qoidy.
«SAIаSİ QYSYM QŪRALY»
Äzerbaijannan şyǧuǧa tyiym salynuda ardager atanǧannyŋ bırı — «Halyq fronty» partiiasynyŋ jetekşısı Äli Kerımli. Onyŋ aituynşa, ol 18 jyl boiy şetelge şyǧa almai jür.
Elden şyǧuǧa tyiym salu täjıribesı 2014 jyly Äzerbaijanda ükımettık emes ūiymdardyŋ jūmysyn aitarlyqtai qiyndatatyn zaŋ qabyldanǧannan keiın keŋınen tarala bastaǧan. Halyqaralyq donorlar elden ketıp, tanymal jurnalister, qoǧamdyq qairatkerler men qūqyq qorǧauşylar qarjylyq qylmystarǧa bailanysty aiyptalyp, türmege qamaldy nemese olarǧa elden şyǧuǧa tyiym salyndy.
Işkı ıster ministrlıgınde ärkım özıne şyǧuǧa tyiym salynǧanyn tekseruge mümkındık beretın vebsait bar, bıraq ıs jüzınde ony anyqtau oŋai emes.
Alty jyl būryn jurnalist Ainūr Elgiuneş VVS-ge 2015 jyly şekaradan şyǧuǧa tyiym salu turaly mälımet alu üşın qai organǧa baru kerek ekenın tüsınuge tyrysqan edı.
«Men memlekettık şekara qyzmetıne jäne ışkı ıster ministrlıgıne jügındım, olar būl bızdıŋ qūzyretımız emes dep jauap berdı. Keiın ekı ret prokuraturaǧa sūrau salǧanda ǧana olar būl mäselege qūzyrly ekenın moiyndady», - deidı jurnalist.
Onyŋ aituynşa, oǧan elden şyǧuǧa tyiym saludyŋ sebebı — qylmystyq ıs boiynşa kuäger retınde tırkelgenı aitylǧan.
Al BAQ qūqyqtaryn qorǧauşy zaŋger Raşid Gadjilynyŋ aituynşa, kuägerge elden şyǧuǧa tyiym salatyn zaŋ joq.
Migrasiialyq zaŋnamaǧa säikes, elden şyǧuǧa tyiym salynatyn tek küdıktıler, aiyptaluşylar jäne sottalǧandar ǧana, sonymen qatar şartty jazamen nemese şartty türde bosatylǧandar da elden şyǧuǧa şekteledı.
«Eger kuäger tergeu üşın qajet bolsa, tergeuşı nemese sot ony şaqyryp, kuälık alady. Al kuägerge elden şyǧuǧa tyiym salynatyn bolsa, būl sot şeşımımen ǧana jüzege asady», - dep jalǧastyrady zaŋger.
Sonymen qatar, būl şeşımge zaŋdy türde şaǧymdanuǧa bolady.
«Al ol şeşım turaly bılmegen adam qalai şaǧym tüsıredı? Belgılı, qūqyq qorǧau organdary būl qūraldy jurnalisterge, qoǧamdyq jäne saiasi belsendılerge saiasi qysym qūraly retınde paidalanuda», - deidı Gadjily.
Azer Gasimli men Ainūr Elgiuneş 2016 jyly Europalyq adam qūqyqtary sotyna (EAQS) toptyq talap aryz berıp, jeŋıp şyqqan. Bır jyldan keiın EAQS kuägerlerge elden şyǧuǧa tyiym saludy zaŋsyz dep tanyp, talapkerlerge ötemaqy taǧaiyndady. Sonda Äzerbaijan bilıgı elden şyǧuǧa salynǧan tyiymdy alyp tastady.
Bıraq 2024 jyly jaǧdai qaitalanyp otyr: Azerdı şekarada kerı qaitarǧan sol künı ol ışkı ıster ministrlıgıne tüsınıkteme alu üşın jügındı. Bıraq jauap ala almaǧan. Sondyqtan ol ministrlıkke özı baryp sūrady. Onyŋ aituynşa, onda ony sūraqtarǧa alyp, ol qylmystyq ıs boiynşa kuäger retınde tırkelgenın habarlaǧan.
«Olar menen jariialamau turaly qolhat aldy, bıraq men tek aita alatyn närse — menıŋ būl ıske eşqandai qatysym joq», - dedı Azer.
«ÄZERBAIJAN JYL ÖTKEN SAIYN JABYLA TÜSUDE»
Aşyq derekközderde 2023 jyldyŋ qaraşasynan bastap kem degende 23 adamnyŋ Äzerbaijannan şyǧuyna tyiym salynǧany belgılı bolǧan. Degenmen, belsendılerdıŋ aituynşa, şynynda elden şyǧuǧa tyiym salynǧandardyŋ sany äldeqaida köp. Sebebı būl turaly köbı aşyq aitpaidy, öitkenı olar ışkı ıster ministrlıgımen «tiımdı» kelısımge keluge ümıttenedı.
«Bıreuler advokattary arqyly saudalasyp, «maǧan bes künge şyǧuǧa rūqsat berıŋız, baryp kelemın» deidı, al basqa bıreuler ıs jüzınde eşteŋege qatyspaǧanyn däleldeuge tyrysady. Barlyǧy tynyş jürıp jatyr», - deidı osy taqyrypta aşyq söileuden qorqyp, aty-jönın jariialamaudy sūraǧan, jaǧdaidy jaqsy bıletın adam.
«Men osyndai adamdardy bılemın, olar ündemeidı, sebebı jūmystan şyǧyp qaludan qorqady. Keibıreulerı turaly olardyŋ tek advokattary men jaqyndary ǧana bıledı», - deidı sūhbat beruşı.
Jüienıŋ būlyŋǧyrlyǧynan, elden şyǧa alasyŋ ba, joq pa, anyqtau qiyn. Äzerbaijannyŋ şekaralary pandemiia kezınde jabylǧandyqtan, elden şyǧa alatynyŋdy bılu üşın tek ūşaq biletın satyp alu arqyly ǧana anyqtauǧa bolatyn. Bıraq eldıŋ bärı ūşaqpen ūşatyn jaǧdaida emes.
Jurnalist Aitian Farhadova da būl mäsele boiynşa aşyq aitylyp jatqannan äldeqaida köp adamnyŋ elden şyǧuyna tyiym salynǧan dep esepteidı. Ol bes jyl būryn Äzerbaijannan Gruziiaǧa ketken, bıraq qaita oraluǧa qorqady. Sebebı oǧan elden şyǧuǧa qaita tyiym salynuy ǧajap emes.
«Bız özımız de bılmeimız, bızge şyǧyp ketuge tyiym salynǧan ba, joq pa jäne bız mūny teksere almaimyz», - deidı ol.
«Şyndyǧynda, qanşa adam saiasi sebeptermen elden şyǧa almaitynyn esepteu mümkın emes, öitkenı Äzerbaijan – jabyq el jäne jyl ötken saiyn odan saiyn jabyla tüsude. Al adamdar, äsırese aimaqtarda, ışkı ıster ministrlıgınıŋ zaŋsyz äreketterı turaly şaǧymdanudan qorqady», - deidı qūqyq qorǧauşy Arif Iýnus.
Äzerbaijannyŋ «Saiasi tūtqyndarǧa erkındık üşın» odaǧynyŋ mälımetterı boiynşa, elde qazır 300-den astam saiasi tūtqyn bar. Būl – İlham Äliev bilıkke kelgen 21 jylda tırkelgen eŋ joǧarǧy körsetkış.
KUÄGER AIYPTALUŞYǦA AINALADY
«Elden şyǧuǧa tyiym salynǧan» statusqa ie ekenın keiınnen bıletın adamdar qamaluy da mümkın.
«Kuäger öz sözınde abaisyzdyq jasap, aiyptaluşyǧa ainaluy mümkın ekenın bärı bıledı», - deidı qūqyq qorǧauşy Eldar Zeinalov.
Azer Gasimli elden şyǧuǧa tyiym salu täjıribesın şetelge şyqqan jaǧdaida oppozisiia ökılderınıŋ rejimdı qatty synauynan qorqatyndyǧymen tüsındıredı.
Qazan aiynda Fransiiada Äzerbaijannyŋ saiasi emigranty ärı Äzerbaijan bilıgın synauşy Vidji İskanderli qaitys boldy. Belgısız bıreuler oǧan 20-dan astam pyşaq jaraqatyn salǧan. Būǧan deiın, köktemde Äzerbaijan parlamentınıŋ deputaty Zahid Ordjū İlham Älievtıŋ qarsylastaryn «zaŋdy nysan retınde beitaraptandyru» kerek ekenın aityp, İskanderlidı «terrorşy» dep ataǧan bolatyn.
Azer Gasimli Äzerbaijan bilıgınıŋ ǧana emes, sonymen bırge batys elderınıŋ de äreketsızdıgın ädıletsız dep sanaidy.
«Maǧan öte ökınıştı, amerikalyqtar men europalyqtar künde telearnalardan batys qūndylyqtaryn synap, taŋnan keşke deiın tıl tigızetınderge viza beredı. Olar bilet satyp ala alady, al eşkım olardy jazalamaidy», - deidı ol.
Äzerbaijanda qylmystyq ıs boiynşa kuägerden aiyptaluşyǧa ainalu tıpten oŋai.
«2014 jyly şetelge şyǧuǧa tyrysqanda bızdı äuejaida toqtatty. Şekara qyzmetkerlerı ūzaq uaqyt telefon arqyly tekserıp, şyǧa alamyz ba, joq pa dep anyqtaǧan. Alty ret qūjattardy alyp, qaita qaitarǧan. Al altynşy rette bızdı ūşaqtan şyǧaryp jıberdı», - deidı qūqyq qorǧauşy Arif Iýnus.
Sol jyly Arif pen onyŋ äielı Leilany ekonomikalyq qylmystar boiynşa qamauǧa alyp, 2015 jyldyŋ soŋynda densaulyǧyna bailanysty bosatqan.
Azermen de sondai oqiǧa qaitalandy. 8 jeltoqsan künı, sūhbattan keiın bırneşe kün ötken soŋ, ony ūlyn sporttyq seksiiasynan alyp ketuge bara jatqanda ūstap äketken.
Azer Gasimliǧa küş qoldanu arqyly aqşa talap etu boiynşa aiyp taǧyldy, oǧan on jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru jazasy berıluı mümkın. Al qūqyq qorǧauşylar ony ”saiasi tūtqyn“ dep sanaidy.
Ūqsas jaŋalyqtar
