(قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى پروبلەمالارىنىڭ ءتۇپ-توركىنى وسىدان ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بۇرىنعى قوعامدىق احۋالدا كورىنىس تاپتى)
قازاق ەلىندە ءحىح جانە حح عاسىرلاردىڭ توعىسىندا اعارتۋشىلىق قوزعالىس ايقىن اڭعارىلىپ، ول كوبىنە-كوپ ۇلت ازاتتىعىنا ۇمتىلۋ اڭسارىمەن ۇشتاستى. ماعجاننىڭ: «سەزىنبەي وزىنىكىن، وزگەنىكىن، اتى وشكىر وقىعاندار نەتىپ جاتىر؟» – دەگەن وزەكجاردى وكپەسى، سۇلتانماحمۇتتىڭ: «پايدا، زيان ايىرساق،
جۇرە بەرمەي جەگۋگە», – دەگەن ءوتىنىشتى تالاپ-تىلەگى سول زامانداعى زيالى، زايىرلى كوڭىل-كۇيدىڭ كونتەكسىنە دوپپە-ءدوپ كەلدى.
ۇلت تىلىندەگى مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ پايدا بولۋى، ءار ءتۇرلى سالاداعى كىتاپتاردىڭ باسپا ءجۇزىن كورۋى، وقۋلىقتار مەن حرەستوماتيالاردىڭ جارىققا شىعۋى اعارتۋشىلىقتىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىن ايقىنداسا، ورىسشا وقۋدىڭ تارالۋى مەن مۇسىلمانشا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە جاديدشىلدىكتىڭ ىرگە تەبۋى ونىڭ يدەولوگيالىق ءتۇر-تۇرپاتىنا ىقپالىن تيگىزدى. قالىڭ ۇيقىعا كامالعان قازاق ساحاراسىنىڭ قاقپاسى ءبىر زامات باتىسقا دا، شىعىسقا دا بىردەي اشىلعان بولاتىن; ناتيجەسىندە ۇلى دالادا تورتكۇل دۇنيەنى توعىستىرعان مادەني پوليتسەنتريزم ورىن الدى.
ال وسى جويقىن اككۋلتۋراتسيالىق تەكەتىرەس پەن تايتالاستىڭ بارىسىندا ەلدىكتىڭ، ەرەندىكتىڭ ۇيىتقىسى – قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى جاردىڭ شەتىندە، جەلدىڭ وتىندە تۇردى.
«رۋسشانى حارام دەيمىز ءبىزدىڭ دىندە...»
جالپى جۇرتتىڭ اراسىنا جايىلماعانىمەن، ۇلتتىق ەليتانىڭ ءبىر بولىگىنىڭ ورتاسىندا ءۇش تىلدىلىك (كەيدە ودان دا كوپ ءتىلدى يگەرۋ) قۇبىلىسىنىڭ تارالاتىنى — وسى تۇس.
اۋىز ادەبيەتىندەگى ايشىقتارىمەن تالايدى تامساندىرعان انا تىلىمىزبەن كاتار، رەسمي قارىم-قاتىناس قاعازدارىندا جانە جازبا جادىگەرلىكتەردە — بايىرعى سانسكريت، لاتىن، ەسكى شىركەۋلىك-سلاۆياندىق ءتىل ءتارىزدى، بەلسەندى دارەجەدە بىرىكتىرۋشىلىك مىندەت اتقارعان «شاعاتاي»، «تۇركي»، «كىتابي» دەپ اتالاتىن ورتاازيالىق ورتاق ادەبي ءتىل دە قولدانىستا بولدى. ال رەسەي يمپەرياسى قازاق ساحاراسىن تۇتاستاي كۇزىرىنا قاراتقان ساتتە وتارشىلدىقگىڭ ءبىر تىرەگى — ورىس ءتىلىنىڭ ورنىن تياناقتاۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە كىرگىزىلدى.
ۇلى اباي ۇلت ومىرىندەگى وزگەرىستەردى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، وزگە ەكى ءتىلدىڭ بۇدان بىلايعى ۋاقىتتا تۇرمىس-تىرشىلىكتە قانشالىقتى ءمان-ماڭىزى بولاتىندىعىن ءدال بولجاپ، بايىپتاپ بەرگەن ەدى. ول «قۇلشىلىق قىلارلىق قانا، تۇركى تانىرلىق قانا» ساۋات اشقان قازاق بالالارىن اراب-پارسىنى ءبىلىپ، بۇعان قوسا ورىسشا وقۋعا شاقىرعاندا، مۇنى ۇستەم ەلدىڭ «زارارىنان قاشىق بولۋ، پايداسىنا ورتاق بولۋ» قاجەتتىگىمەن تۇسپالدادى جانە «قازاققا كۇزەتشى بولايىن، ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، حالىق قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك» دەگەن نيەتپەن ۇيرەنۋ قاجەتتىگىنە دەن قويدى.
ابايدان سوڭعى اعارتۋشى اقىنداردىڭ دا وي قورىتىندىلارى وسى قۇرالىپتاس. مىسالى، ءبىر ولەڭىندە:
پايعامبار، حاق قۇدانى ءبىر ءبىلىڭىز،
ورىسشا مەن مۇسىلمانشا ءتىل ءبىلىڭىز، —
دەپ تارازى باسىن تەڭ ۇستاۋعا تىرىسقان ابۋباكىر كەردەرى كەلەسى تارماقتاردا:
پايداعا ءدۇنيادا جارامايدى،
ورىسشا وقىماعان بۇل كۇنىڭىز، —
دەگەن تۇجىرىمعا توقتايدى. ءدىندار اقىننىڭ باسقا ءبىر رەتتە:
ورىسشا عىلىم بىلمەسە،
ەش پايداعا اسپادى
مۇسىلمانشا مولداڭىز، —
دەپ قيىستىرعان قاتارلارى دا ءومىر شىندىعىنان ورىلگەندىگى ءشۇباسىز.
سول سياقتى يمانى كامىل تاعى ءبىر شايىر، قاجى ماقىش قالتاەۆ «رۋسشا وقۋ كەرەك» اتتى ولەڭ جازىپ، وندا بىلاي دەيدى:
رۋسشانى حارام دەيمىز ءبىزدىڭ دىندە،
مۇقتاج بولىپ تۇرساق تا وسى كۇندە.
تىلماشقا تاعزىم قىلىپ جالىنعانشا،
ارىزىڭدى ادا قىل ءوزىڭ ءبىل دە.
پەرەۋودشيكتى كورەمىز الدەقانداي،
سونىكىنەن كەم بە ەدى ءبىزدىڭ تاڭداي؟!
اقىننىڭ انىقتاۋىنشا، يمپەريالىق جۇيەنىڭ يتارشىسى، «ارا اعايىندىقتان» تابىس تاباتىن ءتىلماشتار، ياعني «پەرەۋودشيكتەر — حيترىي»; ابزالى، ءوز باسىڭدى ءوزىڭ قورعاپ، ەسەبىڭنەن جاڭىلماي، ەشكىمگە ەسەڭدى جىبەرمەۋىڭ ءۇشىن ورىسپەن تىكەلەي تىلدەسە ءارى تايتالاسا الاتىنداي تۇعىرعا تالپىنعانىڭ ءجون.
مىنە، «ءبيسمىللاسىز» ءسوز باستامايتىن، دارەتسىز جەر باسپايتىن كۇدايشىلداردىڭ ءوزىن زاماننىڭ شارتتارى وسىنداي شاراسىز، بىراق شالىمى مول شەگىنىسكە ءماجبۇر قىلعان.
بۇل ۇلتتىق ۇستانىمدى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى: «... دۇنيەمىزدە كاجەتتى حاقىلارىمىزدى الىپ، جەرىمىزدى، مالىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن، باسقالاردان قورلىق كورمەس ءۇشىن ورىسشا وقىپ، ھۇنەرلى بولالىق. ورىسشا بىلمەگەندىكتىڭ زارارىن ءبىلۋ فارىز دارەجەسىندە قاجەت ەكەندىگىن، مىنە، مۇنان بايقاڭىز: روسسيا مەملەكەتىندە ءجۇز قىرىق ميلليوننان ارتىعىراق حالىق بار; ءھامماسى ءجۇز توعىز تىلمەن سويلەيدى، سونىڭ ىشىندە ءۇستىن ءتىل — ورىس ءتىلى; كۇللى حۇكىمەت مەكەمەلەرىندەگى جۇمىستار ورىس تىلىندە بولادى، زاكوندار ءھام سولايشا»، — دەپ مانىستەسە، مۇحامەدجان سەرالين ءوزى رەداكتورلىق ەتكەن «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ بەتىندە مىناداي سوزدەرمەن مازمۇندادى: «ۇستىمىزدەن قاراپ تۇرعان ۇكىمەتىمىز روسسيا بولعان سوڭ، ورىس ءتىلىن ءبىلۋ بىزدەرگە پارىز دەپ ايتساق — كۇنالى بولماسپىز... روسسيا مەملەكەتىندە باقىتتى بولىپ تىرشىلىك ەتۋ ءۇشىن عىلىم، ونەر كەرەك، ورىسشا ءتىل ءبىلۋ كەرەك» (1912. №3, 54-6ەت). كەزىندە الاش جۇرتىنىڭ تاعدىرىنا جانى تىزىلداعاندىقتان، اقىلعا سالىنا ايتىلعان مۇنداي ءتۇيىن-توقتامداردىڭ كەڭەستىك كەزەڭدە بۇرمالانا بايىپتالىپ، «ينتەرناتسيوناليزم» يدەيالارىنا ءيىپ باعىندىرىلعانى بۇگىن بارشاعا ۇعىنىقتى عوي دەيمىز. ءار الەۋمەتتىك ويدىڭ ءبىتىم-باعدارىنا تەك قانا تاريحي تۇرعىدان باعا بەرۋدىڭ ورىندىلىعى وسىندايدا ەسكە ورالادى.
ءسويتىپ، قازاق قوعامىندا «نە ءومىر، نە ءولىم» ماسەلەسى تەزگە تۇسكەن مەزەتتە ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ءدىني دە، ءدۇنياۋي دە باعدارداعى وكىلدەرىنىڭ تىلگە قاتىستى تىلەك-تالاپتارى — قايسىبىر اداسۋلارعا قاراماستان — ەلدىڭ مۇرات-ماقسات-مۇددەسىنە لايىقتالدى. الاشتىڭ الدىڭعى ساپتاعى ازاماتتارىنىڭ اتانىڭ قانى، انانىڭ سۇتىمەن دارىعان رۋحاني مۇرا-ميراستى ساناماعاندا، ماعىرىپتىڭ دا، ماشىرىقتىڭ دا مادەنيەتىن جەتە مەڭگەرىپ، ولاردىڭ ىشىنەن قايتالانباس تۇتاس تۇلعالاردىڭ شىرقاپ شىعۋى عاجاپ جايتقا جاتادى.
بۇلاي بولۋىنا زيالىلارىمىزدىڭ الدەنەشە ءتىلدى بىردەي ءبىلۋى دە سۇرلەۋ اشقانى ءسوزسىز.
مىسالى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى:
جاسىمنان جەتىك ءبىلدىم تۇرىك ءتىلىن،
سول تىلگە اۋدارىلعان بارلىق ءبىلىم.
ەرىنبەي ەڭبەك ەتتىم، ەڭبەك جاندى،
جارقىراپ قاراڭعىدان تۋىپ كۇنىم.
وياتقان مەنى ەرتە — شىعىس جىرى،
ايناداي ايقىن بولدى الەم سىرى.
تالپىنىپ ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋمەن،
ناداندىقتىڭ تازارىپ كەتتى كىرى, —
دەپ ءوزىنىڭ وراسان بىلىمدارلىق پەن بۇتىندىككە جەتۋى جايىنان حابار جايادى.
بۇل — كوپ تىلدىلىكتىڭ قازاق حالقىنىڭ قاپاستاعى سەزىمىن سەرگىتىپ، ساناسىن سارالاپ، ءوزىن ساقتاۋىنا، وزگەنىڭ ۇزدىگىنەن ۇيرەنىپ، جامانىنان جيرەنۋىنە، ءسويتىپ ءتول توپىراقتا ءوسىپ-ونگەن ەلدەن ەرەك، وزات ويلى سۇڭعىلالاردى سۇرىپتاۋعا تيگىزگەن سەپتىگى.
«ءبىر ءميللاتتىڭ جانى ءھام رۋحى-ءدۇر...»
الايدا تىلدەر توعىستىعىنىڭ پايدالى، ءپوزيتيۆتى سيپاتىمەن قوسا، زياندى، زارارلى جاقتارى دا بىرتىندەپ بايقالا باستادى; ياكي قازاق تىلىنە قاۋىپ ءتوندى. سونىڭ، سەبەبىنەن انا ءتىلىن ارداقتاۋ، قىزعىشتاي قورۋ قاجەتتىگى كوزگە كورىندى. زادىندا، بۇل پروبلەما ەرتەلى-كەش قاي حالىققا دا سوقپاي كەتپەيتىن سىڭايلى. بەلگىلى ەتنولوگ گ.شپەت: «... ۇلتتىڭ «ويانۋى» ارقاشان تۋعان ءتىل، ونىڭ تازالىعى جانە تاعى باسقا تۇستارى تۋراسىنداعى اسا قامقور سۇيىسپەنشىلىك سەزىممەن ساباقتاسىپ جاتاتىندىعىن تاريح بەتتەرىنەن تاۋىپ بەرۋ قيىن ەمەس. مىسالعا ءحۇىىى عاسىردا نەمىستىڭ وقىمىستى ورتاسىندا انا ءتىلى ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كۇرەستى نەمەسە XIX جۇزجىلدىقتىڭ اياعىندا پولياك حالقىنىڭ ءوز تىلىنە ايالاي نازار اۋدارۋىن ايتساق تا جەتىپ جاتىر...»، — دەپ جازسا، ورىستىڭ اعارتۋشى-«ارحايستەرى» دە ۇلتتىڭ ءبىرىنشى ۇيتقىسى دەپ ءتىلدى دارىپتەگەن. سوندىقتان ف.ءراستوپچيننىڭ تسيتسيانوۆقا جازعان حاتىندا: «ءبىرىنشى پەتردىڭ ساقال-مۇرتىمىزدى كۇزەپ تاستاعانى، ال شۋۆالوۆتىڭ بىلعانىشتى فرانتسۋز تىلىندە سويلەۋگە زورلاپ تاڭعانى ءبىزدى قانداي باقىتسىزدىققا دۋشار قىلدى دەسەڭشى!»، — دەۋىن جاڭالىققا ەمەس، جات جۇرتتىق ىقپالعا قارسىلىق رەتىندە قابىلدايمىز.
XIX عاسىردىڭ سوڭى — XX عاسىردىڭ باسىندا قۇلدىق قامىتىنداعى قازاق ۇلتىنىڭ ءتىلى دە تاريح تالقىسىنا ءتۇستى.
قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتى مەن تاعدىرى توڭىرەگىندەگى اڭگىمە ىبىراي التىنساريننەن كەيىن — «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» جاريالانعان دىنمۇحامەد سۇلتانعازيننىڭ «قازاق تىلىنشە جازۋ تۋرادان» (1896, № 31,32), «ءبىزدىڭ، قازاق ءتىلى تۋرالى بەس-التى اۋىز ءسوز» (1890,№6), اسىلقوجا قۇرمانباەۆتىڭ «قازاق ءتىلى تۋراسىنان» (1894, № 27) اتتى ماقالالارىندا قوزعالدى.
سوڭعى اۆتوردىڭ وزگە تۋىندىسىندا: «اراپشا، پارسىشا، تۇرىكشە ءھام وزگە تىلدەردى قازاقتاردىڭ وقىمىستى ادامدارىنىڭ ارالاستىرىپ سويلەسكەندەرى مەيلىنشە كوپ بولادى. وزدەرىنىڭ مۇنداي سويلەگەندەرىن بىلىمشىلىكتىڭ بەلگىسى دەپ ويلايدى. لاكىن نامىسقا تارتپاي، ءوزىنىڭ زاتىن كورلاعان ەكەنىن بىلمەيدى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ مايمىلعا ۇقساپ، بىرەۋ نە قىلسا، سونى قىلاتۇعىنى بەك كوپ... قازاقتىڭ ءتىلى جىل-جىل سايىن تومەندەپ بارا جاتىر. بۇل قازاقتىڭ ءتىلىن كوتەرىپ، مولايتىپ ىلگەرى باستىرماققا قاجەت-ءدۇر. اراپ، پارسى ءھام وزگە تىلدەردى بىلگەنمەن ءبىلىمدى بولمايدى. بۇل تىلدەر بىزگە ەشبىر پايدا كەلتىرمەيدى. ءبىزدىڭ قازاقتار بۇل از پايدالى تىلدەردى ۇيرەنۋگە ۋاقىتىن وتكىزىپ، ەڭبەگىن ەش قىلعانشا، ونان دا وزدەرىنىڭ قازاق ءتىلىن ءھام ورىسشا ءتىلدى ۇيرەنۋگە ۋاقىتىن وتكىزىپ، ەڭبەگىن ەش قىلسا جارار ەدى. بۇل تىلدەر بىزگە وزگە تىلدەن گورى كوبىرەك كەرەكتى بولسا كەرەك»، - دەپ قازاق ءتىلىنىڭ قامىن ويلاپ وتىرعاندا، شىعىس تىلدەرىنە شۇيلىگىپ، ورىس تىلىنە بۇيرەك بۇرۋىندا، ارينە، اعارتۋشىلىقتىڭ العاشقى ادىمدارىنىڭ تاجىريبەسىنە ءتان ۋتيليتارلىق بىرجاقتىلىقتىڭ تابى بار.
ورىسشالىقتىڭ قۇدىرەتىنە قۇلاي سۇيىنۋگە، سىيىنۋعا نەگىزدەلگەن تىلدىك ۋتوپيادان وقىعاندارىمىز ۇلتتىق ويانۋ بارىسىندا بىرتە-بىرتە ايىقتى.
«ايقاپ» جۋرنالىنداعى م.مالدىباەۆتىڭ «ءتىل تۋراسىندا (1912, №4), «تاعى دا ءتىل تۋراسىندا» (1912, №7), م.ەسەنكەلديننىڭ «ءتىل تۋراسىندا» (1912, №7), ش.سايىمباەۆتىڭ «ءتىل جوعالتۋ تۋراسىندا» (1913, №7), ت.ب. اۆتورلاردىڭ ماقالالارىندا ۇستەم ۇلتتىڭ ۇكىمدارلىعى قازاق ءتىلىنىڭ قۇلدىراۋىنا سەپ ەكەندىگى ءسوز ەتىلەدى. مىسالى، ۋالياللا حاليلي «ءتىل ساقتاۋشىلىق» اتتى شىعارماسىندا (ايقاپ. 1912, №9): «...قازاق جاستارىنىڭ كوبىنە ورىسشا وقىعاندارى ءوز ءتىلىن ۇمىتىپ، ياكي ۇمىتپاسا دا قازاق تىلىمەنەن ءسوز ايتۋعا نامىستانۋشىلارىمىز دا جوق ەمەس. ءبىز ميللاتكە ولاردان ونشا كوپ پايدا ءۇمىت ەتە المايمىز. ونداي ادامداردىڭ كوبى قازاق ءتىلىنىڭ، ءوز ءدىنىنىڭ قادىرىن بىلمەي، تەك قانا ءوز قۇرساعىنا قىزمەت ەتىپ كەتەدى»، — دەسە، تۇرىك بالاسىنىڭ «قازاق» گازەتىندە باسىلعان (1913, №2) «ورىنبور. 10 فەۆرال» ماقالاسىندا تومەندەگى جايلار تاپتىشتەلگەن:
«ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى — ءتىل. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى. ءوز ۇلتىنا باسقا جۇرتتى قوسامىن دەگەندەر اۋەلى سول جۇرتتىڭ ءتىلىن ازدىرۋعا تىرىسادى. ەگەردە ءبىز قازاق دەگەن ۇلت بولىپ تۇرۋدى تىلەسەك، قارنىمىز اشپاس قامىن ويلاعاندا ءتىلىمىزدىڭ دە ساقتالۋ قامىن قاتار ويلاۋ كەرەك. قازاقتىڭ وسى كۇنگى ءىسىنىڭ بەتىنە قاراعاندا ءھام مۇنان بىلاي ءىسىمىزدىڭ بەتى وسى بولسا، قازاق ءتىلى ازىپ جوعالۋعا ىقتيمال...»
تاعى دا سول «ايقاپتىڭ» تىلىمەن سويلەگەندە، ءتىل مەن ادەبيەت — «ءبىر ءميللاتتىڭ جانى ءھام رۋحى-ءدۇر» بولعاندىقتان، بۇل ەكى قۇبىلىستىڭ تاعدىر-تالايىنىڭ قوسارلانا قاراستىرىلۋى دا تۇسىنىكتى. بىردە اسىرە شىعىسشىلدىقتىڭ ىعىتىندا كەتۋ، بىردە اسىرە باتىسشىلدىقتىڭ ىقپالىنا كونۋ نەمەسە وسى ەكى ارنانىڭ تەرەزەسىن تەڭ ۇستاۋعا تىرىسۋشىلىق كوركەم شىعارمالاردىڭ كەستەسىندە كەي كەزدە انا ءتىلىنىڭ ار-ابىرويىن ەسكەرمەۋشىلىكتىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتتى. ولەڭ ورىمىنە جات جۇرتتىق سوزدەردى كوزجۇمبايلىقپەن كىرىستىرۋ ءجيى كەزىگەتىن جاعىمسىز جايتقا اينالدى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «قازاق تىلىندەگى ولەڭ كىتاپتارى جايىنان» اتتى ماقالاسىنداعى: «ناعىز شىنىن ايتقان ۋاقىتتا، قازاق تىلىندە دەپ باستىرىلعان كىتاپتاردىڭ كوبىندە قازاقتىڭ ءيىسى دە جوق. نەگە دەسەڭ، دەنى بىتپىراق، بىتپىراق بولماعاندارىنىڭ اعىنى تەرىس... ەگەر ورىسشا وقىعانداردىڭ اۋزىنان شىقسا، نوعاي مەكتەبىندە وقىعانداردىڭ اۋزىنان شىقسا، قۇداي ءوزىڭ ءجون بەر!.. شاكىرتتەر ءوزدى-ءوزىن ۇعىنادى دا قويادى»، — دەگەن پايىمداۋلاردا تاتاۋسىز شىندىق تۇر. ءوزى دە باستاپقىدا «ادەبي تىلمەن» اۋەستەنىپ، بۇل دەرتتەن بىرتە-بىرتە ايىققانىن مويىنداعان مىرجاقىپ دۋلاتۇلى قازاق ءتىلى تۋراسىندا: «قازاق ءتىلى باي، تازا، ىرگەلى جۇرت ءتىلى دەپ ءبارىمىز ايتامىز. مۇنى ىڭكار قىلاتىنىمىز جوق. بىراق قۇر باي، تازا دەۋمەن عانا ءتىلىمىز وزدىگىنەن ساقتالىپ، ادەبيەتىمىز ءوربىپ كەتە الا ما؟ قاي جۇرتتىڭ ءتىلى بولسا دا تۋ باسىندا بىزدىكى سەكىلدى تازا دا باي بولعان. بىراق ولار كورشى جۇرتتاردىڭ ءسوزى قوسىلا-قوسىلا، جۇرە بۇزىلعان...» (قازاق، 1915, №93), — دەپ قاۋىپتەندى.
حالىقتىڭ بولمىس-بىتىمىنە تىكەلەي بايلانىسى بار كەز كەلگەن كۇبىلىستىڭ قادىر-قاسيەتى وعان ناقتى قاتەر تونگەن ساتتەردە عانا شىن مانىندە ەلەنە باستايتىندىعىن ەسكەرسەك، قازاق ءتىلىنىڭ قايتا تۇلەۋىنە كەسىرىن تيگىزەتىن كەدەرگىلەردىڭ انىق كورىنۋى دە سانا-سەزىمدەگى كۇرت بەتبۇرىستى بايقاتتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە، اكادەميك رابيعا سىزدىقوۆا ايتقانداي، «قازاق حالقىنىڭ ءارى قارايعى مادەني دۇنيەسىنە حالىقتىڭ ءوز ءتىلى، ۇلتتىق ءتىلى قىزمەت ەتۋى كەرەك دەگەن يدەيا تۋادى». ءتىل تازالىعى ءۇشىن كۇرەس ونى ۇلتتىق بولمىستىڭ ەڭ اياۋلى، ەڭ ارداقتى بەلگىسى رەتىندە جاڭاشا قابىلداۋدى قالىپتاستىردى. قازاق اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىندا بۇرىن بولماعان انا ءتىلى تاقىرىبى اسقان سۇيىسپەنشىلىكپەن جىرلانا باستادى.
بۇل تاقىرىپتاعى بىزگە ءمالىم تىرناقالدى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى — بەلگىسىزدەۋ اۆتور مىرزاحمەت قوجاقلانوۆتىڭ «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1914 جىلعى 13-سانىندا جارىق كورگەن «تۋعان تىلىمە» اتتى التى شۋماقتى ولەڭى.
ەي، تۋعان ءتىل، باسپاي ارتقا،
ۇمتىل ەندى، العا بار.
كۇنىڭ شىعىپ، ايىڭ تۋماي،
ءبىراز ۋاقىت ەتتىڭ زار، —
دەگەن جولدارمەن باستالاتىن ولەڭنىڭ كوركەمدىك ورنەگى ەستەتيكالىق تالاپ تۇرعىسىنان كەمشىندەۋ كورىنگەنىمەن، تىڭ تاناپقا تۇرەن سالۋىمەن كۇندى.
كەلە-كەلە كورنەكتى اقىندارىمىز دا بۇل تاقىرىپقا بەت بۇرىپ، انا تىلىنە ارنالعان سىر-سەزىمدەرىن جىر كەستەسىنە كوشىردى. مىسالى:
سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى — انام ءتىلىن،
بەسىككە جاتقانىمدا-اق بەرگەن ءبىلىم.
شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن مينۋتىمنەن
قۇلاعىما سىڭىرگەن تانىس ءۇنىم.
س.تورايعىروۆ
قادىرلى، باعاسى التىن انام ءتىلى،
سەنىمەن باعالانعان بالاڭ ءتۇرى.
ءتورت ءبولىپ ءتۇن ۇيقىسىن جۇباتام دەپ،
سەنىمەن الديلەگەن انام مەنى.
ءى.جانسۇگىروۆ
اقىندار نەگىزىنەن تۋعان تىلگە دەگەن قارىم-قاتىناسىن اناعا سۇيىسپەنشىلىكپەن تەڭ ساناپ، بۇكىل تىرلىگىنىڭ باياندى تۇستارىن، باقىتتى تاراۋلارىن سونىڭ شۋاق-شاراپاتىنا تەلىدى.
ال ماعجان جۇمابايۇلى «قازاق ءتىلى» اتتى ولەڭىندە تاريحي سانا تۇڭعيىعىنا بويلاپ بارىپ:
ەرلىك، ەلدىك، بىرلىك، قايرات، باق، اردىڭ —
جاۋىز تاعدىر جويدى ءبارىن نە باردىڭ...
التىن كۇننەن باعاسىز ءبىر بەلگى بوپ،
نۇرلى جۇلدىز، بابام ءتىلى، سەن قالدىڭ! —
دەيدى دە، «تازا، تەرەڭ، وتكىر، كۇشتى، كەڭ» — تۋعان ءتىلىن ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن كۇش ەسەبىندە كورەدى:
تاراپ كەتكەن بالالارىڭدى باۋىرىڭا
اق قولىڭمەن تارتا الارسىڭ سەن، ءتىلىم!
توق ەتەرىن ايتقاندا، قازاق ءتىلىن ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇستىنى دارەجەسىندە ءتۇسىنىپ-ءتۇيسىنۋدى اعارتۋشىلىق ءداۋىرىنىڭ جەمىسى دەيمىز جانە سول پروتسەستىڭ ساتىلارىن بىلايشا بولەمىز:
- قازاق قوعامىنداعى قالىپتاسقان تاريحي احۋالعا سايكەس كوزى اشىق توپتىڭ ورتاسىندا كوپ تىلدىلىكتىڭ (اراب، پارسى، ورىس، تاتار، ت.ب.) بوي كورسەتۋى;
- كوپ تىلدىلىكتى دۇرىس قولدانباۋدىڭ سالدارىنان ادەبي، ت.ب. تۋىندىلاردىڭ «شولجىڭ»، «ءشۇلدىر» (سۇلتانماحمۇت) سوزدەرمەن شۇبارلانۋىنىڭ جاپپاي ەتەك جايۋى;
- قازاق ءتىلىنىڭ بۇزىلىپ-بىلعانۋىنا قارسى نارازىلىقتىڭ پايدا بولىپ، ناتيجەسىندە ونى ۇلتتىق ماقتانىش-مەرەيدىڭ اجىراعىسىز بولشەگى دەگەن تانىمنىڭ تۋى.
ودان بەرگى كەزەڭدەردە دە ءتىل تازالىعى ءۇشىن بىردە بۋىرقانىپ، بىردە باسەڭدەپ وتىرعان تالاس-تارتىستاردىڭ وزەگىندە سوناۋ قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ رۋحاني تاجىريبەسى مەن تاعىلىمى جاڭارىپ-جاڭعىرىپ جاساپ كەلە جاتقاندىعى كۇمانسىز.
امانتاي ءشارىپ،
قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور
