Jaqynda BAQ-ta "Parlament depýtattaryna qazaq tilin úıretýge 27 mıllıon teńge jumsalmaq" degen aqparat jarııalanyp, qyzý talqyǵa tústi. Bul týraly jýrnalıst Mııat Káshibaı óz Telegram-arnasynda habarlady.
Osyndaı qysyltaıań shaqta «Materıaldyq-tehnıkalyq qamtamasyz etý basqarmasy» degen mekemeniń depýtattarǵa memlekettik til boıynsha trenıngter ótkizýge 27 mln-nan astam soma jumsaýy qaı qısynǵa syıady?! 30 jyl ishinde qazaq tilin meńgerýge esh qulshynys bildirmegenderge ana tilin úıretýge memleket esebinen osyndaı qomaqty qarajat bólýdiń ne máni bar?
«Adyrna.kz» tilshisi osy máselege qatysty til janashyrlarynyń pikirin surap bildi.
TIL JANAShYRLARY NE DEIDI?
Turar SÁTTARQYZY, belgili qoǵam qaıratkeri, til janashyry:
«DEPÝTATTAR AÝYLǴA»
“Dıplommen aýylǵa” degen baǵdarlama bar ǵoı. Sol sııaqty dym qazaqsha bilmeıtin, “meniń kinám emes, tek oryssha aıtamyn”, - dep óz-ózderin aqtap, “ýdobnyı” tilde ǵana sóıleıtin depýtattardy “Depýtattar aýylǵa” dep baǵdarlama jasap jiberip, oryssha sóılemeıtin, túpkir-túpkirdegi ınterneti de, joly da joq, qys bolsa, shyǵa almaıtyn, naǵyz qazaqy aýyldarǵa jiberý kerek. Eki qoıandy bir oqpen atamyz. Úkimettiń qarjysy da bosqa shashylmaıdy. Aýylǵa baryp jumys istep, qara halyqtyń jaı-kúıin “ishimen” sezip, qazaqylyqtyń ıisi shyǵyp turǵan jerde qazaqshany da tez úırenedi. Aýylǵa da, ózine de paıdasy tıedi. Aýyldyń ómiri qandaı bolatynyn kórsin. Mal ustap, qoranyń ıisin sezip, shóp tasyp, kómir kirgizip, pesh jaǵyp, sıyr saýyp, maı-qurt jınap, atqa minip degendeı…»
Turar Sáttarqyzynyń aıtýynsha, depýtattarymyz osynyń bárin óz kózderimen kórgen soń, aýylǵa degen «kózqarastary» ózgerip, túbi aýyldarymyz da gúldener...
«Ulttyq kody oıanyp, ana tili, ulttyq qundylyǵyn uǵynyp, 62 tamyrymen qazaq ekenin sezinsin. Tipti keremeti-tek ózderi ǵana emes, otbasy da qazaqsha úırenip, balalaryn qazaq mektepterine beredi. Sóıtip qazaq tiliniń mártebesiniń artýyna atsalysady. Qazaqsha úırený úshin orta kerek ǵoı degenim ǵoı. Endi “halyq qalaýlysymyz” dep júr ǵoı, aýyldyń ómirin kórmegen “halyq qalaýlysy” qalaı bolmaq? Aýyl -qazaqtyń altyn besigi. Til de, dil de, qazaqy bolmys ta aýylda. Áıtpese, qazaqtyń qazaqsha sóıleýi úshin aqsha bólgenimiz, tipti uıat eken…»
«ÓZ QAZAǴYMYZǴA QARAǴANDA ÓZGE ETNOS ÓKILDERI QAZAQShA ÚIRENGISI KELEDI»
«Búgin feısbýkte bir jazba oqydym. Sol jazbada orystyń bir áıeli: «Biz óz memlekettik tilimizdi úırengimiz keledi. Biraq, bizdiń elde barlyǵy aqyly. Al aqyly túrde oqýǵa jaǵdaıym joq. Sapaly til úıretetin oryndar bolsa»,- dep jazypty. Shynyn aıtqanda, qazir Ýkraına men Reseı máselesine toqtalsaq, osyndaı orys tildi ózge etnos ókilderiniń bizdiń memlekettik tilge degen qyzyǵýshylyǵy baıqalyp otyr. Taǵy bir mysal, aldynda bir balabaqshanyń ashylýyna bardym. Sóıtsem, oryssha eken. Sosyn sóz alyp: «Balalaryńyzdy qazaqshaǵa berińizder, memlekettiń tilin qoldańyzdar! Ony sizder úırenýge tıissizder!, - dep edim. Sol kezde ózge etnos ókilderiniń ájeleri oryndarynan turyp: «Durys aıtasyz. Biz balalarymyzdy da, ózimiz de qazaqsha úırengimiz keledi. Nemerelerimizge qazaq tilinde kitap satyp alyp, úıretip júrmiz», - dep bizdiń tilimizge shyn yqylas, nıet bildirgenderine ózim ishteı qýanyp qaldym»
Alaıda sol orystildi balabaqshadaǵy ózimizdiń qarakóz qazaqtar «qazaqsha» bilmeıtinderine dym arlanbaıdy eken...
«Balalaryn orystildi balabaqshaǵa berip, oryssha oqytyp jatqan ózimizdiń qarakóz qyz-kelinshekter bizge múlde mán bermeı, teris qarap otyrdy. Osyǵan bola jan-júregim aýyrdy... Soǵan qaraǵanda kórshi eldiń qazirgi múshkil jaǵdaıy kelesi múmkindikke jol ashyp otyr: Mine, memlekettik tilimizdi naǵyz qolǵa alatyn, ana tilimizdiń mártebesin kóterip, tuǵyryqqa qondyratyn ýaqyt keldi! Men muny sezip turmyn. Óz elimizdiń azamattary, ózge etnos ókilderi qazaqsha úırenemiz deıdi. Osyndaı sátti paıdalanyp nege tegin, sapaly qazaq tili kýrstaryn uıymdastyrmasqa, bastysy nıet bar eken. Til komıteti oılanyńyzdar! Áli daıyn emespiz dep qashanǵy otyramyz. Memlekettik til máselesin sheshetin kez - dál osy kez! Úırenemin dep jatqandar bar!»
«DEPÝTATTAR BÁRIBIR QAZAQ TILIN ÚIRENBEIDI, ÓITKENI OLARDA NIET JOQ!
«Osy ýaqytqa deıin tilge dep bálenbaı aqsha qurttyq. Memleketten bólingen aqshaǵa depýtattar qazaq tilin úırenbeıdi. Óıtkeni, olarda nıet joq. Odan da myna nıeti bar halyqqa ótirikten ótirik tilge bólemiz dep emes, qaıta bıýdjetten esh qarjy jumsamaı qarapaıym halyqty úıretetin ár kitaphananyń, ár mekemeniń, ár ákimdiktiń janynda til úırenemin degenderge kýrstar uıymdastyrý kerek. Nur otan, qur otan dep jalaýlatpaı, aqyryndap osylaı ana tilimizdi tegin úırete bersek nátıje shyǵady. Osyǵan qatysty jobalarymdy da, ıdeıalarymdy da til basqarmasyna talaı ret usynǵym da kelip edi. Biraq, olar qabyldamady. Aralas mektepterdi, orys tildi mektepterdiń ózin alaıyqshy... Ol jaqtarda qazaq tili óz deńgeıinde oqytylmaıdy. Qanshama balalar qazaq tilinen maqurym bolyp, dym túsinbeýde... Bul biz úshin syn! Osyndaı máselelerdiń bári de ýaqytyly sheshilýi kerek, dál qazir qolǵa alýymyz tıis. Al dál depýtattardy aqsha bólip oqytý degen múldem mıǵa syımaıdy! Oǵan qarsymyn. Nege? Sebebi, ol halyqtyń qaltasynan shyǵatyn aqsha. Adam úırengisi kelse, óz nıetimen úırenýi kerek»
Qanat TASYBEK, «Sıtýatıvnyı kazahskıı» kitabynyń avtory, til janashyry:
BUL JÁI ǴANA «ShÝ ShYQSYŃ» DEP OILASTYRYLǴAN INFOPOVOD
«Birinshiden, bul qoǵam ishinde qyzý talqyǵa túsip, jáı ǵana «shý shyqsyń» dep oılastyrylǵan ınfopovod dep oılaımyn. Bylaı qarasańyz, 27 mln degen aqsha shý kóteretindeı onsha kóp soma emes. Mine, qazaq tiliniń memlekettik til mártebesin alǵanyna 33 jyldan asty. 1989 jyly osy mártebege ıe bolǵan edi. Sodan beri jyl saıyn «til mártebesin kóteremiz» dep mıllıardtaǵan aqsha bóldi ǵoı. Bizde bólingen qarjy memlekettik tildi bilmeıtin jan basyna shaqqanda qansha ekenin kórsetetin naqty bir statıstıka joq. Biraq edáýir aqsha jumsaldy. Sondyqtan «27 mln» degen ber jaǵy ǵana...»
«BIZ 30 JYL BOIY OSYLAI ShÝLAP KELE JATYRMYZ»
«Árıne Parlamentke til bilmeıtin depýtattar ótkennen keıin olardy úıretý kerek. Men oǵan qarsy emespin. Tek qana memlekettik tildi biletin, qazaq tilinde erkin sóılesetin depýtattardy saılaý kerek dese, árıne... Durys-aq. Biraq, solardy ózderi saılady ǵoı... Ózimiz de kórip otyrmyz, ant bergende de keıbireýleri ejektep oqı almady. Sondaı da boldy. Bul áńgime qylatyndaı soma emes. Biz 30 jyl boıy osylaı shýlap kele jatyrmyz. Qoǵamdy dúrliktirip ádemi «ınfopovod» berip qoıady da, ol áńgime úlken daýǵa aınalyp, qyzý talqyǵa túsedi. Kezinde «latynǵa kóshemiz» dep Tuńǵysh prezıdentimiz aıtqanda, bári birinen soń biri qalmaı dúrligip shýlady, keıin qoıa saldy. Odan keıin 10 jyl eshtene joq. Bári únsiz. Sodan keıin taǵy shýlap shyǵamyz.. Osy úrdis kete beredi, kete beredi... Barlyǵy osy sarynda kele jatyr»
«TIL KOMITETI UQK-NEN JOǴARY KOMITET BOLÝY KEREK»
«Til máselesi arzan áńgimege aınaldy. Qazaq elinde qazaq tiliniń taǵdyryn sheshetin kim? Til saıasaty komıteti, tilderdi damytý basqarmasy! Endi bul is basynda otyrǵan basshy bedeldi, abyroıly adam bolýy kerek qoı. Til saıasaty komıteti Ulttyq qaýipsizdik komıtetinen kem emes komıtet bolýy kerek. Tek qana «ınfopovod» bolǵanda taýyqtar sııaqty aıtamyz, shýlaımyz, sosyn umytyp qaıta qoıa qoıamyz. Árqaısysy ári qaraı dym bolmaǵandaı óz jemin shuqyp júre beredi. Mundaı jaramaıdy. Bul til saıasatynyń kemshiligin kórsetedi, onyń deńgeıin joǵary kóterý kerek. Til komıteti bolsa UQK-nen joǵary komıtet bolýy kerek»
Bıbigúl ÁBDIǴALI, til janashyry:
«OLARǴA 27 MLN TÚGILI 27 TIYN BERÝGE BOLMAIDY!»
«Búgingi kúnge deıin til saıasatyn damytýǵa 380 mln-nan astam qarajat bólingen eken deıdi. Endi sonda topas adam topas bolyp qalǵany ǵoı... Osy ýaqytqa deıin til úırenbegenderdi úıretip qajeti ne?! Eń ókinishtisi, memlekettiń basynda qazaq tilin bilmeıtinder otyr. Qazaq tilin qoldaımyn. Ózimniń ultymdy súıemin, ózimniń tilimdi súıemin. Kezinde qyzmette istegenimde de oblysqa baryp taza qazaq tilinde sóıleıtin edim. Sol kezde orystar «Mynany túsinbedik» - dep aıtpaıtyn. Túsinbeı otyrsa da úndemeıtin. Qaıta ózimizdiń qazaqtar «kishkene oryssha bolǵanda ǵoı» dep qalatyn... Joq, qazaqsha sóıleımin deıtinmin... Bári adamnyń tárbıesinen eken. Olarǵa 27 mln túgili 27 tıyn berýge bolmaıdy! Ishimnen átteń... Qazaq tilimiz túbi jeńip, memlekettik tilimiz tórge shyqsa eken dep tileımin!»
Bıbigúl Ábdiǵalıdyń aıtýynsha, eldiń alǵa jyljyp, ósip-órkendeýi el aldynda júrgen azamattarǵa tikeleı baılanysty... Olar qazaqsha sóılese, sońynan ergen halyq ta qazaqsha sóıleıdi.
«BUL MÁSELENI ShEShÝGE 31 JYL KEShIGIP QALDYQ»
«Qazaq tilinde sóılemeıtin qazaqtarǵa janym ashıdy, ne aıtaryńdy bilmeısiń... Balalaryna deıin oryssha sóıleıdi, betińe qarap dym túsinbeı turady. Birdene deseń, basyn bálege qalady. Buldanyp, renjip shyǵa keledi... «Balyq basynan shirıdi»- degen osy. Ata-babamyzdyń aıtyp ketkenderiniń bári qundy, tań qalamyn... Qandaı keremet sózderdi aıtyp ketti eken dep qaırań qalamyn... Eldiń el bolyp damýy basshylardan dep oılaımyn. Prezıdent halyqqa aıtyp, jan-jaǵyna túsindirip, memlekettik til – qazaq tili dep aıtsa, árkim ózi úshin úırenedi. Mine, táýelsiz memleket bolǵanymyzǵa 31 jyl. Sol táýelsiz memlekette bul máseleni sheshýge 31 jyl keshigip qaldyq. Táýelsizdik alǵan jyldary áýel basta bári balalaryn qazaq mektebine bere bastady, orystar da qazaq mektebine beretin. Sol kezde bári qazaqsha sóıleıtin. Basty qatelik - keıin bul úrdisti bosatyp aldyq. Joǵary jaqtan orystar yqpal etti me, keıin tilimizge shekteý qoıyldy... Deı turǵanmen túrikter, uıǵyrlar bári de qazaqsha sóıleıtin...»
Temirǵalı ARShABEK, Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamy Qaraǵandy oblystyq fılıalynyń múshesi:
«BIZ ShYNDYǴYNDA OLARǴA QARAJAT BÓLÝIMIZ KEREK PE? ÁRINE JOQ»
«Iá, shynynda qazir qoǵamda úlken ózgerister bolyp jatyr. Ásirese mynaý 16 naýryzdan keıin eldiń aldynda jańa bir serpilis paıda boldy. Keıingi kezeńde qazaq tiline qoǵam ishinen jaqsy bir suranystar týyndaıyn dep tur. Osy kezekte ǵalamtorda ózimizdiń «halyq qalaýlylary» memlekettik tildi úırenýi úshin olarǵa 27 mln aqsha bólinedi degen aqparat shyqty. Bul bir jaǵynan jarııalylyq bolýy kerek. Ekinshi jaǵynan biz shyndyǵynda olarǵa qarajat bólýimiz kerek pe? Kerek emes pe? Árıne kerek emes. Óıtkeni, Parlament - zań shyǵarý bıligin júzege asyratyn Respýblıkanyń eń joǵary ókildi organy bolsa, depýtattar zańdy tulǵalar bolyp sanalady. Sondyqtan osy kezekte olar memlekettik tildi bilýge mindetti. Munyń eshqandaı qajettiligi joq dep esepteımin»
Rýza BEISENBAI-TEGI, til janashyry:
«ESI DURYS ELDE DEPÝTATTAR MEMLEKETTIK TILDI ONSYZ DA BILÝI KEREK EDI...»
«Memleket tarapynan bólingen qarajat taǵy «sýǵa» sińip kete me degen oıdamyn. Esi durys elde «depýtattar» aprıorı tildi onsyz da bilýi kerek edi. Úshinshiden, olardyń jaýapkershiligi, júreginde osy elge, ultqa degen mahabbaty bolsa, ózderi de ári ketse 2-3 aıda úırener edi...»
Ómir ShYNYBEKULY, qoǵam belsendisi:
«MEMLEKETTIK TILDI BILMEITIN DEPÝTAT HALYQTYŃ MUŃ-MUQTAJYN BILMEIDI»
«Memlekettik tildi bilmeıtin depýtat halyqtyń muń-muqtajyn biledi deý halyqty aldaý... Sondyqtan, parlamenttegi saıası partııalar memlekettik tildi bilmeıtin depýtattaryn keri shaqyryp alýy tıis... Aqsha jumsaıtyn jer tappasańyzdar aıtyńyzdar...»
DEPÝTATTAR NE DEIDI?
Osy aqparatqa qatysty májilis depýtaty Erlan Saırov óziniń Facebook paraqshasynda alǵashqylardyń biri bolyp pikir bildirip, bıýdjetten qazaq tilin meńgerýge qarjy bólinýine qarsy shyqty.
Erlan SAIROV, QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty:
"DEPÝTATTARǴA BIýDJETTEN QARJY BÓLÝDIŃ QAJETI JOQ!"
"Májilis depýtattaryna memlekettik tildi meńgerýge bıýdjetten qarajattyń qajeti joq. Memlekettik til - memleketimizdiń basty sımvoldarynyń biri. Sondyqtan, memlekettik tilde sóıleý árbir májilis depýtatynyń boryshy. Depýtattardyń basym kópshiligi qazaq tilin erkin meńgergen. Gennadıı Shıpovskıh, Snejanna Imasheva, Natalıa Dementeva, Ilıas Býlarov qazaqsha bizden artyq sóılemese, kem sóılemeıdi. Bul áriptesteremiz memlekettik tildi basqaǵa kásibı túrde úıretetin áleýeti bar! Basqalary ózdiginen úırenedi. Bıýdjetten qarjy bólýdiń qajeti joq"
30 naýryz kúni Májilistiń jalpy otyrysynda depýtat Erlan Saırov QR Premer-Mınıstriniń orynbasary Eraly Toǵjanovqa qazaq tilin úırenýge qatysty saýal joldady.
"TIL SAIaSATY QAITA QARAÝDY TALAP ETEDI"
«Qazirgi óte kúrdeli geosaıası jaǵdaı elimizdiń ishki saıasatynyń kóptegen aspektilerin qaıta qaraýdy talap etedi. Osynaý tereń máseleniń biri til saıasaty, onyń ishinde memlekettik tildi úırený problematıkasy. Memlekettik tildi úıretý, oǵan baýlý yjdahatty túrde bola otyryp, ózara syılastyq, baýyrlastyqqa ákelýi qajet. Memlekettik til qoǵamnyń yntymaǵynyń, birliginiń sımvolyna aınalýy óte mańyzdy!memlekettik tildi úıretýdiń baǵdarlamalarynyń tıimdiligi, til úırenýshilerge naqty kómek jasaýǵa qabilettiligi turǵysynan aýdıt júrgizý abzal!"
Depýtattyń aıtýynsha, «AMANAT» partııasy saılaýaldy baǵdarlamasynda memlekettik tildi damytýǵa basa nazar aýdarylǵan!
"MEMLEKETTIK TILDI ÚIRETÝGE BAǴYTTALǴAN QARJY QAIDA, QALAI JUMSALǴANYN AShYQ KÓRSETÝ KEREK!"
"Memlekettik tildi úıretýge baǵyttalǵan qarjy qaıda, qalaı jumsalǵandyǵy jóninde aqparat ashyqtyǵyn qamtamassyz etý mańyzdy! Memlekettik tildi úıretýge baǵyttalǵan oqý-úıretý baǵdarlamalarynyń tıimdiligi jóninde, qansha adam úırenip shyqty, qansha adam tildik birinshi, ekinshi satyǵa ótkendigi jóninde saraptama jasaý qajet. Erikti azamattardyń qazaq tilin úırenemin deýshilerge ádistemelik tásil jaǵynan kómektesýge qabiletti baǵdarlamalaryn memlekettik organdar qanshalyqty tıimdi qoldanýda? Osy máseleler boıynsha Úkimettiń quzyrly organdarynyń qoǵam aldynda esep berýi qajet».
Depýtat memlekettik tildi damytýdyń arǵy jaǵynda el men jer máselesi turǵanyna basa nazar aýdardy.
"MEMLEKETTIK TILDI DAMYTÝDYŃ ARǴY JAǴYNDA - EL MEN JER MÁSELESI TUR!"
«Memlekettik tildi damytýdyń arǵy jaǵynda - el men jer máselesi tur! Qazaqstan Memleketi myǵym bolýy úshin ana tilimiz asqaqtaýy mańyzdy! Qazaq tili qoǵamnyń yntymaq, birliginiń ýyǵy, eldiń konsolıdaııanyń tiregi bolýy tıis! Másele boıynsha sheshim qabyldap, nátıjelerin zańda kórsetilgen merzimde habarlaýdy suraımyz»
Aıdos SARYM, QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty:
"27 MLN TEŃGE DEGEN KÓP AQShA EMES"
«Meniń oıymsha, 27 mıllıon teńge degen kóp aqsha emes. Osynda astanada júrgen biraz qazaq tilin oqytýshy muǵalimderge eńbek orny, jaqsy múmkindik»
«ÓKILETTILIGI JOǴARY QYZMETKER KEM DEGENDE QAZAQShA TÚSINIP, ÓZ OIYN JETKIZE BILÝI KEREK»
"Kem degende Prezıdenttikke osyndaı mindetteme qoıatyn bolsaq, qoǵamdyq úlken ókiletti organǵa baryp jatqan azamat belgili bir, endi ony keremet dárejede bilmeı-aq qoısyn. Biraq endi adamdarmen tildesetin , sóılep jatqan baıandamashynyń sózin túsinetin dárejede bilgeni durys qoı"
Natalıa DEMENTEVA, QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty:
«DEPÝTATTARDYŃ BÁRI ÓZ AQShASYNA REPETITOR JALDAP, QAZAQShA ÚIRENIP JÚR»
"Óz basym qazaqsha erkin sóıleımin. Al áriptesterime kelsek, birinshiden, barlyǵy óz qoldarynda. Muǵalim retinde aıtar bolsam, qazaq tilinde qarym-qatynas jasaý, qazaq tilinde erkin sóıleý, qarym-qatynasty bilý bir bólek. Eń aldymen, termın sózderdi bilýimiz kerek. Eger qazaq tilin oqytý metodıkasyna nazar aýdarar bolsaq, bul múlde basqa ádisteme. Jalpy depýtattardyń qazaq tiline degen qatynasyna nazar salatyn bolsaq, olardyń bári óz aqshasyna repetıtor jaldap úırenip júr"
"OŃ NÁTIJE ShYQPASA, PARLAMENT BUL QARAJATTAN BAS TARTÝY TIIS "
"Men naqty sol qarajat boıynsha bilmeımin. Bul jerge basqa jaǵynan qaraýymyz kerek. Árbir oqýdyń aıaǵynda nátıje bolýy kerek. Bul - Parlamenttiń sheshimi. Eger jyl sońyna qaraı biz osy nátıjeni qaraıtyn bolsaq, eger oń nátıje shyqsa, onda ol jaqsy. Al eger nátıje shyqpaıtyn bolsa, onda Parlament bul qarajattan bas tartady dep oılaımyn"
Halyq qalaýlylary bolyp sanalatyn ózge depýtattar bul mańyzdy máselege mán bermeı, únsiz qalýdy jón kórgen syńaıly... Deı turǵanmen «Jańa Qazaqstanǵa» aıaq basqan elde «memlekettik tildi damytamyz» dep bıýdjetten bólingen qyrýar qarjy burynǵy úırenshikti «ádispen» nátıjesiz jumsalmasa eken dep tileımiz...
Zarına ÁShIRBEK,
«Adyrna» ulttyq portaly
