«Bai-quatty bolaiyq!»
«Bai-quatty bolaiyq!», Bola almasaq – sol aiyp. Būl aǧaidyŋ bız bügın, Bet-beinesın şolaiyq. (Jurnalistık folklordan)
Onyŋ esımı auyzǧa ılınse-aq, jūrtşylyq «O, «Bai-quatty bolaiyqty» aityp tūrsyŋ ba?!», – deidı bır auyzdan. Tanymal telejurnalistıŋ bolmys-bıtımı osy ūǧymmen äbden astasyp ketkendei äser qaldyrady. Özı de tek-tabiǧatynyŋ naq sol tırkeske telıngenın terıs körmeitın sekıldı. Sebebı, keiıngı jas kommentatorlar oǧan elıktep, baǧdarlamany aiaqtaǧan sätınde soŋǧy sözın özderınşe tüiındep qoştasatyn boldy. Sol ürdıs «Bai-quatty bolaiyqtan» bastaldy. Qazırgı telejurnalisterdıŋ bärı talantty. Qai-qaisysy da körermenıne ūnaudyŋ myŋ-san täsılın meŋgergen. Ekranda otyryp, el-jūrtpen qoştasqanda eŋıretıp jıberedı. Bıraq sonyŋ bärı kündei kürkıregen Nūrtıleu İmanǧaliūlynyŋ «Bai-quatty bolaiyǧyna» jetpeidı... Būl tırkes tıl zaŋdylyqtaryn jılıkşe şaǧatyn käsıbi lingvisterge salǧannan ūnamady. «Bälkım, «Baquatty bolaiyq!» şyǧar», – destı olar. Bıraq Nūrekeŋ «baquatty» emes, «bai-quatty» ekenın buyn-buynǧa bölıp, nyǧyzdap tūryp, teleefirden özı aitty. Ärine, kez-kelgen mamandyq iesı qalyptan tys mınez körsetıp, özgeşe qimyl tanytsa, el oǧan nazar audara bastaidy. Nūrtıleu aǧamyzdyŋ da tıkelei efirdegı maşyq-mänerı körermennıŋ otbasy, oşaq qasyndaǧy bıraz äŋgımesıne arqau boldy. «Ol nege habarynyŋ aiaǧynda «Bai-quatty bolaiyq!» deidı? Jūrtpen qoştasudyŋ atam zamannan berı üzılmei kele jatqan dästürlı nūsqalary bar emes pe?!», – deidı bıreulerı. «Bükıl efirdı jalǧyz özı bilep-töstep otyratyny nesı? Aqyryp teŋdık sūraityn Mahambet pe edı ol?! Säl-päl biiazylyqqa beiımdelse qaiter edı?!», – deidı ekınşılerı. «Ana mūrnynyŋ üstıne qonaqtatyp qoiǧan közıldırıktı nege közıne taqpaidy? Kerek bolmasa, alyp tastamai ma?», – deidı üşınşılerı. El osylai dep guıldesedı keide. Al bız jūrtşylyqtyŋ būl aǧamyzdyŋ baǧdarlamasy tıkelei efirden keiın de talqylanyp jatatynyna riza bolamyz. Demek, ol tılge tiek etuge tūratyn tūlǧa degen söz.Belgılı jazuşy Quandyq Tümenbai: «Nūrtıleuge ömırdıŋ özı qoiǧan esımı «Betpe-bet» edı, keiın «Bai-quatty bolaiyqqa» auysty. Öitkenı, ekınşı esımnıŋ ekonomikalyq maŋyzy zor boldy, zaman da solai qarai būryldy» dep oi tüiıptı. Şynynda da telejurnalistıŋ tūlǧasyn onyŋ özı tıkelei efirde baqsydai oinap otyryp jürgızgen «Betpe-betpen» bailanystyru dūrysyraq sekıldı.Jalpy, teletūlǧa deŋgeiıne jetken jurnalistıŋ esımıne qosaqtalyp jüretın töl baǧdarlamasy bolady. Sondai habardyŋ bırı – Nūrtıleu İmanǧaliūly jürgızgen «Betpe-bet». Telejurnalistıŋ atyn elge tanytqan «Qūrdastar», «Kökpar», «Altybaqan», «Aşyq äŋgıme», «Oi-kökpar», «Körşıler», «Dıŋgek», «Qoltaŋba» atty baǧdarlamalardyŋ ärqaisysynyŋ da mol körermenı bar-dy. Bıraq Nūrtıleu aǧanyŋ tabiǧatymen tamyrlas «Betpe-bettıŋ» jönı bölek. Keiın «Betpe-bettı» bıraz jurnalist jürgızıp kördı. Bärı de şetınen alymdy ärı şalymdy, söz oinatqanda bırınen-bırı ötedı. Bıraq eşqaisysy onyŋ alǧaşqy jürgızuşısı sekıldı eldıŋ esınde qalǧan joq. «Betpe-bet» jürgızuşısınıŋ mındetı – kelgen qonaqpen teŋ därejede söilesıp, tıkelei efirge ie bolu. Sūhbattasu üşın eldıŋ eŋ tanymal tūlǧalary şaqyrylady. Olardyŋ qai-qaisysy da bilıktıŋ biıgıne şyǧyp, qaramaǧyndaǧy jūrtty degenıne köndırıp üirengen kısıler. Sondyqtan olar täjıribesız jurnalistıŋ aitqanyna könıp, aidauyna jüre qoimaidy. Özderınıŋ mınez-qūlqy da är türlı. Bırı – ör, bırı – köl, bırı – şöl. Eldıŋ ahualy jönınde on oilanyp, toǧyz tolǧanyp qoiǧan salmaqty sūraǧyŋa «Şanşar» teatrynyŋ qyrşaŋqy jıgıtterı sekıldı «E, el jaqsy ǧoi», – dei salatyndary bar. Oǧan kerısınşe, auyzdyǧa söz, aiaqtyǧa jol bermei, keŋınen kösıletınderı de jetkılıktı. Sözge saraŋdardyŋ kömeiınen söz suyrasyŋ. Jaǧy talǧanşa tolǧaityn sözuarlardy tejeŋkırep otyrasyŋ. Öitkenı, qazaqtyŋ sözşeŋdıgınıŋ arqasynda on üş minuttan jarty saǧatqa deiın ūzaryp, tynysyn keŋeitken «Betpe-bettıŋ» är sekundyna deiın esepteulı. Sol şaǧyn uaqyt ışındegı sūhbat bırneşe saǧattyq äŋgımenıŋ äserın beruı şart.
Körermennen asqan synşy joq. «Betpe-bette» bır-bırıne qarama-qarsy otyrǧan ekeudıŋ qaisysynyŋ mysy basylyŋqyrap otyrǧanyn teledidarǧa telmırgen adam bırden baiqaidy. Kımnıŋ deŋgeiı biıkteu ekenın de tez ūǧa qoiady.Telejürgızuşı efirge ie bola almai, kelgen meimannyŋ yǧyna jyǧylsa, sūhbattyŋ berekesı ketedı. Kerısınşe, sūhbattasuşynyŋ sözın jiı bölıp, auzynan qaǧyp, örşelenıp otyrsaŋ, jūrt äbden mezı bolady. Sondyqtan tıkelei efirdıŋ tızgının teŋ ūstap, saliqaly äŋgıme örbıte alatyn Nūrtıleu İmanǧaliūlynyŋ bolmys-bıtımı «Betpe-betke» tolyq sai keletın edı. Ol öz ömırınde de türlı qiyndyqtarmen betpe-bet keldı. Oquǧa tüsken şaǧynda şarşy alaŋnyŋ şaŋyn qaqqan boksşy bolypty. Demek, talai ret qarsylasymen bet-bet şaiqasyp, ringte äbden şyŋdalǧan. Şiraq mınezı, juan jūdyryǧy arqyly töbeles-tartysta kurstastaryna qorǧan bolǧan körınedı. Keiıpkerımızben kezınde qatar oqyǧan bügıngı memlekettık syilyqtyŋ laureattary men halyq aqyndary qamşy sıltesuden ärı aspaityn qarapaiym qazaq töbelesın örelı öner deŋgeiıne kötergen Nūrtıleudıŋ batyldyǧyn baǧalai bılıptı.
Söitıp, ol ünemı tıkelei efirde «Betpe-bettıŋ» maǧynasyn tolyq tanytuǧa tyrysty. Bız bügıngı maqalamyzdyŋ atyn da osylai atadyq. Jazbamyzdyŋ bükıl män-mazmūnyn sol ūǧymnyŋ qazyǧyna bailaimyz. Iаǧni, Nūrtıleu İmanǧaliūly – basylym betındegı bügıngı «Betpe-bettıŋ» qonaǧy. Būl betpe-bet onyŋ avtormen äŋgımesı nemese körermen aldyndaǧy esebı, ne bolmasa, sol körermennıŋ oǧan közqarasy dese de bolǧandai. Bız onyŋ telejurnalist retındegı bolmys-bıtımıne tereŋırek üŋıluge talpynyp köremız. «Betpe-bette» türlı tosyn saual qoiyp, soǧan şynaiy jauap kütetın keiıpkerımızdıŋ özı siiaqty özgeşeleu ürdıs ūstanuǧa tyrysamyz.
İdeia ızdegen İmanǧaliev
Bır sözben-aq qatyryp. Bırden aitar batyryp. Bet-perdeŋdı aşady, «Betpe-betke» şaqyryp... (Jurnalistık folklordan)
Nūrtıleu aǧany alǧaş ret qai kezde körgenım esıme tüsıp otyrǧany. Kaz GU-dıŋ jurnalistika fakultetınıŋ bırınşı kursynda oqityn kezımız. Kün saiyn qonaq arylmaityn besınşı jataqhananyŋ tūraqty tūrǧynymyz. Keş batsa boldy, osynda äiteuır bıreumen kezdesu ötedı. Būl joly jūrt jiylatyn törtınşı qabatqa telejurnalister şaqyrylypty. Ädette bızdıŋ jataqhanaǧa ne aqyn, ne jazuşy keletın. Şiryǧyp jürgen şaiyrlar kürkırep öleŋ oqityn. Oqyp bolǧan soŋ emırenıp otyryp studentterdıŋ balausa jyrlaryn tyŋdaityn. Kursymyzdyŋ qiiali aqyn qyzdary bızdı bır-aq sätte sanattan şyǧaryp tastap, solardyŋ soŋyna ılesetın. Al myna jurnalister Qazaq televiziiasy jastar habarlary bas redaksiiasynyŋ qyzmetkerlerı körınedı. Ol kezde jurfaktyŋ studentterı televiziiaǧa qazırgıdei ölıp-öşe qoimaidy. Almatydaǧy ainaldyrǧan jalǧyz telearnaǧa ömırı tūmsyq tyǧa almaisyŋ. Jolyŋ tüsıp, qyzmetke bara qalǧan künnıŋ özınde bügıngıdei bırden telejūldyz bolyp ketuıŋ ekıtalai. Onyŋ üstıne telearnalarǧa qaraǧanda basylymdarda päter alu mümkındıgı köbırek. Sondyqtan qolyna qalamyn myǧym ūstaǧan bala baspasözge qarap möŋıreidı de tūrady.
Osydan säl būryn özımız är qyzmetkerınıŋ atyn jatqa bıletın «Leninşıl jastyŋ» ūjymy kelgende jataqhananyŋ foiesıne studentter syimai ketken. Sonyŋ äserı şyǧar, äiteuır telejurnalister kelıptı degen sözge sonşalyqty eleŋ ete qalǧan joqpyz. Bıraq sälden soŋ olardyŋ aitqan äŋgımelerıne şetımızden elti bastadyq. Bılmei jür ekenbız, televidenie tanymaldyqqa bastaityn aqparat qūraly eken. Myqty telejürgızuşıler bükıl qoǧamǧa yqpal ete alatyn körınedı. Basylymnyŋ bır betıne kösılıp jazǧan köldei maqalaŋdy telearnadan bır-ekı minut ışınde tūjyrymdap aita saluǧa äbden bolady deidı. Qysqasy, qyzyqtyŋ bärı sonda. Ai dese auzy, kün dese közı bar qyz-qyrqyn, tür-tūlǧasy tartymdy, kelbetı kelıstı jıgıt-jeleŋnıŋ bärı gazettıŋ redaksiiasyna emes, telearnanyŋ töŋıregıne jinalady. Endeşe, öŋkei bır ajarsyz adamdardy toptastyrǧan sezımsız basylymdarǧa qyzmetke baramyz dep nemenege şala bülınıp jürmız?
Äsırese, solardyŋ ışındegı symdai tartylǧan, ūzyn boily, şaşy jelkesıne tüsken jıgıttıŋ ekpını erekşe. Is-qimyly da, söilegen sözı de bız künde körıp jürgen şyǧarmaşylyq ökılderıne ūqsamaidy. Tolǧanyp söileidı, tamsanyp taldaidy, tebırenıp tüsındıredı. Bet-älpetı aityp otyrǧan äŋgımesınıŋ sipatyna qarai myŋ qūbylady. Qūlaştap qolyn sozǧanda töbege taqalǧan sausaǧynyŋ ūşyna qaraimyz. Sūq sausaǧymen tömendı nūsqaǧanda soŋynan ılese ketıp, janarymyzben jer şūqimyz. Keide oqty közın öŋmenıŋe qadaidy. Keide qabaǧyn tüiıp, oilanyp tūryp qalady. Östıp azdap pauza jasap alyp, qaitadan kösıle jöneledı. Osynşa emosiiaǧa berıludı qaidan üirengen?!
Basqosudyŋ bas jaǧyna baryp qatysyp, yqylastana tyŋdaǧan sekıldı keiıp körsetıp, sälden soŋ taiyp tūraiyq degenbız. Jaŋaǧy jıgıttıŋ sözıne arbalyp qaldyq pa, äiteuır şyǧa almadyq. Taldyqorǧannyŋ tarlandary men tarpaŋdaryn tüstep tanityn Talǧat Batyrhan ony da jaqsy bıletının bırden baiqatty. Osynyŋ da tanymaityny joq, äiteuır. Bırese bızdı bükıl eldı şulatyp jürgen Qyzyltaŋnyŋ Qabaiymen qorqytady, bırese Aqsudyŋ qant zauytyna beiresmi bilık jürgızgen şymyr da şiraq şeşen jıgıtı Maharbektıŋ toǧyz oqty tapanşasyn közımen körgendei sipattap, äbden zäreŋdı ūşyrady. Endı myna ekı iyǧyn jūlyp jep otyrǧan jıgerlı jıgıtke de bötendıgı bolmai şyqty. «Būl – Nūrtıleu İmanǧaliūly ǧoi. Bızdıŋ Aqsudyŋ jıgıtı. Men tuǧan Oitoǧannan säl berıdegı naǧaşylarymnyŋ auyly – Dıŋgekten şyqqan. Özı – közımdı aşyp körgen tırı jazuşym Serık Janäbılovtıŋ kurstasy. Äkesı İmanǧali Mysyqov – halyq aqyny», – dep sybyr ettı. Osylardyŋ auylynda-aq, özı ne köp, halyq aqyny köp. Tolǧanbai aqyn, Quat Terıbaev, Täŋırbergen Qalilahanov... Äiteuır qazaq jyrynyŋ Qūlagerı – Iliias pen aitys önerınıŋ būlbūly – aqyn Sara tuǧan ölke söz saŋlaqtaryna asa bai.
Halyq aqynynyŋ balasy bolsa bolar, sözge şeşen eken. Bır sätte «Men mūnda ideia ızdep keldım!», – dedı bızge tesıle qarap. Közı tym ötkır körındı. Bükıl ideia ataulyny qūddy bız jambasqa basyp, jan balasyna bermei tyǧyp qoiǧandai kädımgıdei qysylyp qaldyq. İdeia degennıŋ ne ekenın endı bılıp jürgen öŋkei bırınşı kurstyŋ bota tırsek balalary ne aitaiyq, tympiyp otyrdyq ta qoidyq. Sodan soŋ ol: «Men tük tappaǧandyqtan kep otyrǧan joqpyn! – dep gür ete tüstı, – Jaŋa ideia ızdep jürmın! Sender jas bolǧan soŋ, bırdeŋe bıletın şyǧar dep edım».O, toba, mūndai da bolady eken?! Jataqhanaǧa at ızın salatyndar türlı närse ızdep keletın. Ärtıster sauyq ızdeidı. Milisiia mastardy ızdeidı. Syrttan oqityndar konspekt ızdeidı. Aqyndar öleŋ öretın arulardy ızdeidı. Al ideia ızdegen adamdy bırınşı ret köruım! Sol joly kıleŋ bırınşı kurstyŋ baqa-şaiany Nūrtıleu aǧamyzǧa tyŋ ideia tauyp bere almadyq. Ol kısı bızge köŋılı tolmai, renjıŋkırep kettı. Endı qaiteiık, ideiany onyŋ özı jolyqtyra almai jürgende bız qaidan tabaiyq? «Jerūiyqty ızdep, tappai qinalǧan Asan Qaiǧy sekıldı ǧoi özı» dep küŋkıldedık te, jönımızge kettık...
Keiınnen ol jastar habarlary bas redaksiiasynyŋ bilıgın qolǧa aldy. Äigılı «Qūrdastardyŋ» däurenı jürdı. Bız būl kezde jastar basylymyna qyzmetke barǧanbyz. Nūrtıleu aǧa menı qosymşa jūmysqa tartty. Dälırek aitqanda, onyŋ aldyna bır kezdegı «Qūrdastardyŋ» jüirık jurnalisterınıŋ bırı, bügıngı saliqaly sot mamany, şoŋ zaŋger Serık Esenov dosym dedektetıp alyp bardy. Nūrtıleu aǧa sözge kelgen joq, bırneşe ret «Qūrdastardyŋ» tıkelei efirınıŋ tızgının ūstatty. Tūraqty jürgızuge negızgı qyzmetım mümkındık bere qoiǧan joq. Televiziiadaǧy alǧaşqy qadamymyz osylai bastaldy. Söitıp, aǧamyz būl saladaǧy tūsauymyzdy kesıp, tomaǧamyzdy alyp, topqa saldy.
Ol sol tūstaǧy jastar habarlaryn biık deŋgeige köterdı. «Leninşıl jas» gazetınıŋ redaksiiasymen bırlesıp, «Jas jıger» ekspedisiiasyn jasaqtap, jazda künge qaqtalyp, qysta mūz qūrsanyp, eldıŋ tükpır-tükpırındegı şopan auyldaryn aralady. Almatynyŋ joǧary oqu oryndarynyŋ studentterımen bailanys ornatyp, «Kökpar» telebäigesın ūiymdastyrdy. Mäskeudıŋ äigılı «Chto? Gde? Kogda?» teleoiynynyŋ jürgızuşısı Vladimir Voroşilovtı arnaiy şaqyryp, qazaq kökparşylary üşın şeberlık sabaqtaryn aldy. Būl jūrt jappai köretın baǧdarlamaǧa ainaldy. Talantty bozbalalar men boijetkender Qazaq televiziiasynyŋ töŋıregıne jinaldy. Nūrtıleu aǧa Mäskeudıŋ ortalyq telearnasynyŋ köptegen ülgılerın qazaq topyraǧyna sıŋıruge tyrysty. Özı tıkelei efirde aluan türlı eksperiment jasady. Bırı sättı, bırı sätsız... Bıraq ūlttyq arnada erekşe lep paida boldy. Sol lep ony keiın tanymal telejurnaliske ainaldyrdy.
Efirdıŋ ämırşısı
Kez kelse de qyrǧynǧa, Ketken emes qūrdymǧa. Közıldırıgı tūrady, Közınde emes, mūrnynda! (Jurnalistık folklordan)
«Habar» agenttıgınde qyzmet ıstegen kezımızde Nūrtıleu İmanǧaliūlymen jaqynyraq aralastyq. Onyŋ jurnalistikadaǧy aǧa buyn ökılı retındegı abyroi-bedelın aişyqtai tüsetın bırneşe qasietın böle-jara aitqym keledı. Aldymen oiǧa oralatyny – mınezınıŋ ötkırlıgı, oiyndaǧysyn tura jetkızetını. Eşkımdı ötırık maqtamaidy. Jastarǧa ertelı-keş aqyl aityp, miyn atala qylu ädetınde joq. Alda-jalda aşulana qalsa, onysy köpke sozylmaidy. Tüske deiıngı qatu qabaqtyŋ qar-mūzy tüs qaita erıp, jūrttyŋ arasynda jairaŋdap jüredı. Qyryqqa jetpei qozy qaryn bailanyp, domalanyp qalǧan ärıptesterınen müşel jas ülken bolsa da, serıppedei şiryǧyp tūrady. Qyzmettes bolǧan tūsymyzdaǧy eludı eŋsergen jıgıt aǧasy qazır alpysty alqymdasa da, baiaǧy babynan auytqyǧan emes. Jürıs-tūrysy tym şiraq. Telearnada el aldyna jiı körınetın jurnalist sergektıktı serık etuı kerek degen qaǧidany berık ūstanady. Jas kezınde bokspen ainalysyp, edäuır nätijege jetkenın aittyq. Oǧan qosa, ūrǧan doby ūpai äkeletın äkkı voleibolşy, közdegenı mült ketpeitın belgılı biliardşy, apta saiyn ystyq buǧa bır kırıp şyqpasa arqasy qūrysatyn maitalman monşaşy. Aŋqaŋdy keptıretın aptapta jylqynyŋ etın būzbai saqtai alatyn önerı taǧy bar. Onyŋ studiiada tıkelei efir jürgızıp otyrǧan sätın talai kördık. Telearnalardaǧy rejisser qyzmetınıŋ salmaǧy qandai ekenın būl salanyŋ mamandary jaqsy bıledı. Ol telejürgızuşını de, ony tüsıretın operatordy da, körınıstı baqylaityn beineinjenerdı de, ünsız ǧana ünıŋdı qadaǧalaityn dybys rejisserın de, siujetterdıŋ basyn qosyp, bırıktırıp-kırıktırıp, ärlep-äspetteitın montajdauşyny da, qas-qabaǧyn baǧyp, qimylyn aŋdityn özınıŋ assistentın de bır şybyqpen aidaidy. Şäken Aimanovtyŋ «Bızdıŋ süiıktı därıgerındegı» qart rejisser sekıldı sät saiyn syryq syndyrmaǧaǧanymen, telejisserdıŋ aibaty men qairaty telejürgızuşını ürkıtuge molynan jetedı. Köŋılıne jaqpasa, ol senı efirden alyp tastau jönınde ūsynys jasaidy. Tıkelei efirde otyrǧanyŋda qūlaǧyŋdaǧy eleusız mikrofon arqyly saǧan qaita-qaita ämır beredı. Maǧan äiteuır rejisser ataulynyŋ bärı şetınen aduyndy bolatyn tärızdenedı. Osy uaqytqa deiın auzynan sözı, qoinynan bözı tüsıp tūrǧan rejisser körmeppız. Ony onşa jaqtyrmasaŋ da, bırte-bırte senı temırdei tärtıpke baulyǧyny üşın erıksız syilai bastaisyŋ. Basqany bılmeimın, öz basym telearnadaǧy tūraqty rejisserım Gülnär Boraşqyzyn körsem, älı künge deiın sabaqtan qaşyp jürgende mūǧalımım ūstap alǧandai abdyrap qalam.Al endı Nūrtıleu aǧamyz studiiaǧa kırıp kelgende basqa jürgızuşılerdıŋ bärın bidaidai quyratyn sol rejisserlerıŋızdıŋ mınezderı jıbektei esıledı de ketedı. Sebebı, ol kısımen bırge studiiaǧa erekşe ekpın ere kıredı. Sol alapat quat, sırä, pulttı basqaryp otyrǧan efir qojaiynynyŋ mysyn basyp tastaidy-au deimın. Tıptı sälden soŋ qaisysynyŋ jürgızuşı, qaisysynyŋ rejisser ekenın şatastyryp alasyŋ. Bälkım, jasynyŋ ülkendıgın syilaityn şyǧar, bälkım, aduyn mınezınen seskenetın bolar, rejisser bıtken oǧan älemdık mädeniettıŋ eŋ ozyq ülgılerın paidalanyp, maida tılmen, bäseŋ de biiazy būiryqtaryn bere bastaidy. Tym sypaiylyǧy sonşalyq, mūny būiryq deuge de kelmeidı... Änşeiındegı eldı otyrǧyzyp-tūrǧyzatyn ämırınıŋ ärı qaşyp ketedı.Toqtaŋyz, ämır demekşı, sälden keiın Nūrtıleu İmanǧaliūlynyŋ özı sol efirdıŋ ämırşısıne ainalady. Tıkelei efirde otyryp, rejisserdıŋ yŋǧaiyna kele bermeitın improvizasiialyq täsılder qoldanady. Telejürgızuşı bolǧan soŋ tehnikalyq aqaularǧa bailanysty talai qolaisyz jaǧdailarǧa ūşyraisyŋ. Milliondaǧan köz saǧan qadalǧan mūndai sätte janyŋ mūrnyŋnyŋ ūşyna keledı. Būl kezde täjıribelı rejisserdıŋ özı de tük ıstei almaidy. Ol qaita «özıŋ bırdeŋe oilap tauyp, myna şarasyzdyqtan qūtqarşy» degendei saǧan iek qaǧady. Al sodan torǧa tüsken torǧaidai typyrlaisyŋ... Mūndai sätte Nūrtıleu aǧanyŋ tızesı dırıldemeidı, qoly qaltyramaidy, janary jasymaidy. Abdyrap-abyrjymaidy da. Özınıŋ qaisar mınezıne basyp, eldı eleŋ etkızetın saliqaly söz aityp, tıkelei efirdı tyǧyryqtan alyp şyǧady. Maŋdaişaǧa köz salyp, auzyŋa söz salyp tūratyn suflerı öşıp qalsa da, jūrtqa aitary bolǧan soŋ qinalmaidy. Tıptı baǧdarlama jürgızıp otyrǧanda jūrttyŋ zäresın alyp jer sılkınse de, jüregı selt etpeidı. Sodan soŋ rejisser atauly ony syilamai qaitedı?!
«Bai-quatty bolaiyq!» onyŋ qoştasu tılegıne ǧana emes, ömırlık kredosyna, jurnalistık brendıne ainaldy. Būl söz onyŋ meken-jai almasqanda ūsynylatyn qatyrma qaǧazynda taŋbalanǧan. Kıtaptaryna qoltaŋba bergende osyndai tılek jazady. Bylai qarasaŋ, alyp bara jatqan däneŋe de joq. Ekınıŋ bırınıŋ auzyna tüsetın, qarapaiym ǧana tırkes. Bıraq nege basqa telejürgızuşılerdıŋ aitqan sözı el ışıne osylai jaiylyp ketpeidı? Demek, ony Nūrtıleuşe jan-tänıŋmen aitu kerek şyǧar. Qalai bolǧanda da, būl tılekke jūrt kädımgıdei qūlaq qoiady. Öitkenı, kımnıŋ bai, kımnıŋ quatty bolǧysy kelmeidı deisıŋ?! Bai quatty, al quatty bai bolsam degen zaman...Efirdı erkın bilep otyru – onyŋ qanyna daryǧan mınezınıŋ körınısı. Ol basqalai bola almaidy. Sondyqtan «patşa köŋıldı körermennıŋ» qoi auzynan şöp almaityn, jüregı jūmsaq ärı jüdä juas telejürgızuşını köre qoiuy ekıtalai. Al közıldırıktıŋ üstınen tesılıp qaraityny – jūrttyŋ töbesınen töngenınıŋ belgısı emes. Öitkenı, jıgıt aǧasynyŋ janary jas örennıŋ közı sekıldı qiyrdaǧyny şalsa da, qaǧazǧa qaraǧanda säl qinalady. Sol sebeptı aldyndaǧy jazuǧa üŋılgen kezde közıldırıktıŋ mūryn üstınde daiar tūrǧanyn qolai köredı.
Mınezı bar mikrofon
Tie me dep tepkısı, Tiıse almas köp kısı. Talanttardyŋ tarpaŋy, Tarpaŋdardyŋ tektısı! (Jurnalistık folklordan)
Anyǧyn aitaiyq, onyŋ ömırdegı jäne ekrandaǧy bolmysy jūrttyŋ bärıne bırdei ūnai qoimaidy. Olai boluy mındettı de emes. Bärıbır ol – tabiǧatynan telejurnalist. Ūlt telearnasynyŋ otymen kırıp, külımen şyqqan adam. Mikrofonyn myǧym ūstaǧan telejürgızuşı. Mınsız mikrofonnyŋ emes, mınezdı mikrofonnyŋ iesı. Bır sözınde özı aitqandai, qolyna mikrofon tise, atqa mıngendei arqalanyp ketedı. Sondyqtan Qazaq televiziiasynyŋ negızın qalaǧan, teleekranda ūlttyq önerdı damytqan, el taǧdyryn aşyna aitqan, efirdı ūlttyq boiaumen ärlegen taŋdauly teletūlǧalardyŋ tızbesı jasalar bolsa, bızdıŋ keiıpkerımız de qalys qalmaityny anyq.Ony özgeden erekşelep tūratyn äreket – qalyptan tys jol tauyp, būzyp-jaru ürdısı. Öte täuekelşıl. Keide sol täuekelşıldıgınen taiaq ta jeidı. Örımdei jap-jas kezınde tıkelei efirde sūhbat jürgızıp otyrǧanda kelgen qonaqtardyŋ bırı: «Aitqanymyzdyŋ bärı dūrys qoi, bıraq mūny orys tılınde söileitın körermen estımegen soŋ bärı beker» dep qalady. Sol kezde būl: «Nesı bar, ärı qarai sol tılde jalǧastyraiyq» dep orysşa josylta jöneledı. Almatynyŋ ırgesınde tuyp-ösken jıgıt orysşaǧa ikemdı edı. Sol-aq eken, aiaq astynan telehabardyŋ tılı men formatyn özgertıp jıbergenı üşın basy dauǧa qaldy. Eŋ aqyrynda būl ıske Ortalyq Komitet hatşysy Özbekälı Jänıbekovtıŋ özı aralasady. Söitıp, jas jurnalist qyzmetın jalǧastyra beredı.Bırde «Aşyq äŋgıme» atty tıkelei efirdegı baǧdarlamasyna şaqyrylǧan qonaq kelmei qaldy. Keletınder ekeu nemese üşeu bolsa, bıreuınıŋ joqtyǧy bılıne qoimas edı. Jalǧyz ǧana adammen jürgızıletın habar. Jai adam emes, bedeldı ministrdıŋ bıldei bır orynbasary. Sözınıŋ tūraǧy joq şırengen şeneunık ekenı o basta-aq belgılı bolǧan. Sūhbatqa şaqyrǧanda bırese «kelem», bırese «kelmeimın» dep äbden qandy ışıp edı. Eŋ soŋynda «kelemın» dep uäde bergen. Endıgısı mynau. Bügıngıdei kımnıŋ qaida kele jatqanyn bılıp otyratyn mümkındık joq. Ūialy telefonnyŋ zaty tügılı, atyn da eşkım bılmeitın kez. Jalpy, täjıribelı telejurnalist tülkıden de qu bolady. Keibır quaiaqtardyŋ tıkelei efirge kelmei qalatynyn jüregı sezse, qosalqy meimandy aldyn ala daiyndap qoiady. Negızgı sūhbattasuşynyŋ «dublın» tabu onşa qiyn emes. Telesūhbatqa on bes minut qalǧanda şaqyrsaŋ da, jelkıldep jetıp keletın sözşeŋ ziialylardyŋ belgılı bır toby bolady. Senıŋ ne üşın şaqyrǧanyŋdy da ışı bılıp otyrady. Bıraq kösılıp söileuge degen qūmarlyǧy onyŋ örlıgı men ökpeşıldıgın jeŋıp ketedı. Sondai-aq, jaǧdaidy aityp tüsındırseŋ, senıŋ qamyŋdy oilap, studiiaǧa erterek kelıp jaiǧasyp alatyn öz dostaryŋ taǧy bar. Nūrtıleu İmanǧaliūly mūndai täsıldıŋ jete atasyn qoldana alady. Bıraq būl joly onyŋ «dubl-sublıŋde» şaruasy bolǧan joq. Studiiada tapjylmai otyryp, «Aşyq äŋgıme» bastalǧanşa oily ministrdıŋ oisyz orynbasaryn saryla küttı. Basqaru pultındegı rejisser ne bolar eken dep älıptıŋ artyn baqty. Sūhbattasuşy müldem qara körsetpese, baǧdarlamany auystyra salatyn qosalqy materialdyŋ jazbasyn daiarlap qoidy. Al telejürgızuşı taǧy da täuekelge bel budy. Habar bastalǧan kezde kadrge şyǧyp, bylaişa mälımdeme jasady: «Qūrmettı körermender! Myna bos tūrǧan iesız oryndyqta ... ministrınıŋ orynbasary .... degen azamat otyruy kerek edı. Ol osy uaqytqa deiın qaita-qaita uädesın bergenımen, sūhbatqa kelmei qaldy. Söitıp, sız ben bızdı syilamady. Mıne, bükıl el ümıt artqan bilık ökılınıŋ siqy osyndai... Sondyqtan bügıngı baǧdarlamany osy jerden üzuge mäjbürmız...». Rejisser ırı planmen körsetken bos oryndyq el-jūrtqa erekşe äser ettı. Būl joly da aiqai-şu köterıldı. Äiteuır, aiaǧy sättı boldy. Ärıptesterı Nūrtıleudıŋ äreketın dūrys dep tapty. Onyŋ aitasyŋ, telejurnalistıŋ täuekelşıl qadamy ministrdıŋ orynbasaryn oryntaǧynan ūşyryp tüsırdı. Būdan keiın sūhbatqa şaqyrylǧandar tym erte kelıp, telejurnalistı asyǧa kütetın boldy. Baiaǧyda jolǧa jinalǧan Syr boiynyŋ şaldary «basyna baryp otyra bereiık» dep auyldyŋ äuejaiyna ekı-üş saǧat būryn jetıp, jaiǧasyp alatyn edı. Tura sol... Osylaişa täuekelşıldıgı ony ünemı tabysqa bastap keledı. Sonymen qatar, Nūrtıleu aǧamyzdyŋ özıne tiesılı mümkındıkten talai ret bas tarqanyn da kördık. Mūndaida odan basqalar bas tarta qoimas edı. Aldymen Saǧat Äşımbaev biık deŋgeige kötergen «Qaryz pen paryz» baǧdarlamasyn jürgızu ūsynylǧanda bas tartypty. «Būl habar tek qana Saǧat aǧamyzdıkı bolyp el esınde saqtalǧany dūrys, özgemız aralasyp, qūnyn tüsırmei-aq qoiaiyq» deptı. Bız osyǧan rizaşylyq bıldırdık. «Habarda» bırge qyzmet ıstegen kezımızde taǧy bır toqtamyna täntı bolǧanymyzdy aitaiyq. Täuelsızdıkpen bırge kelgen jaŋaşa ürdıstıŋ bırı – qajylyqqa baru edı. Būl sapar keiın tıptı oŋailanyp kettı. Qajylyqqa qajyp jetetın Qūnanbai däuırındegıdei ailap jol jürmeisıŋ. Ūşaqqa mınesıŋ de, ūşpaqqa şyqqandai köterıŋkı köŋılmen baryp-kelesıŋ. Sonyŋ esebınen ädepkı jyldarda qazaq qajylarynyŋ qatary kürt köbeidı. Solardyŋ qatarynda būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ ökılderı de jetkılıktı boldy. Mekkeden kelgen soŋ aty-jönıne «qajy» sözın qosyp, jappai maqala jariialau sänge ainaldy. Bıraq sol qajekeŋderdıŋ köbı imandylyq jolyna şyndap tüse qoiǧan joq. Keibırı kele sala sauyq qūryp, sairan salyp jönıne kettı. Sol tūsta Nūrtıleu İmanǧaliūlyna da qajylyqqa baru jönınde ūsynys jasaldy. Kädımgı Qūrban ait kezındegı ülken qajylyq. Nūrtıleu aǧamyz ekı-üş kün oilanyp jürdı de,.. bas tartty. Bälkım, älgındei körınısterdı jiı körıp jürgen soŋ, basqaşa şeşımge kelgen bolar. Bälkım, älı de ruhani tūrǧydan daiyn emespın degen şyǧar... Äiteuır, barmady. Baratyndai jönı bar edı. Dıni joralǧylarǧa jetık-tın. Qūran sürelerın köp bıletın. Nege ekenın bılmeimın, osydan soŋ oǧan degen qūrmetım arta tüstı. Qajylyqtyŋ qasietın qadırlegenı dep ūqqan boluym kerek. Öitkenı, «Beiıtterge aialdadyq jolda bız, Ortamyzda – sovremennyi moldamyz» degendei, özımnıŋ de jaqsy aralasatyn erkın oily, er köŋıldı qajy dostarym barşylyq edı. Menıŋ Nūrtıleu aǧam da basty paryzynyŋ bırın ötep kelse de, aryny basyla qoimaǧan alymdy aqparatşylardyŋ qataryn köbeitkısı kelmedı-au deimın. Qazaq poeziiasynda özındık orny bar arqaly aqyndar «Bırese aiǧa şauyp arystanşa, Aldyŋda apan tūrsa qaramaisyŋ» (Säken İmanasov), «Mınezıŋ oryp tüser aldaspandai, Kım senıŋ şaujaiyŋa jarmasqandai?!» (Nesıpbek Aitūly), «Saŋqyldap Nūrtıleuım şyǧa kelse, Ūqsaityn keudemızge jel bıtkenge» (Tūrsynzada Esımjanov) dep, onyŋ adami kelbetı bolmysy men şyǧarmaşylyq portretın keiıptedı. Būl da ärıptesımızdıŋ aǧa buyn arasynda öte syily ekenın aŋǧartsa kerek.
Ol kezınde özı qarşadaiynan qyzmet ıstegen ūlttyq telernany basqardy, Prezident Äkımşılıgı men Ükımettıŋ apparatynda qyzmet ıstedı. Basşynyŋ bölmesı de, şeneunıktıŋ şapany da abyroily aǧamyzdy jatsyna qoiǧan joq. Bıraq bärıbır onyŋ telejurnalist retındegı tūlǧasy eldıŋ sanasynda köbırek jattalyp qaldy.
* * *
Mūnyŋ bärı – Nūrtıleu İmanǧaliūlymen talai ret betpe-bet otyryp äŋgımeleskende nemese kündelıktı qatar jürgende közımız jetken jäitter. Sondyqtan bügın bızdı oi-sananyŋ studiiasynda äbden şeşılıp söilestı dep sanaŋyz. Keiıpkerımız qazırgı künı kemelıne kelıp, ünemı özı aitatyndai, äldeqaşan «bai-quatty bolǧan» siiaqty. Sırä, jas kezınde jer-dünienı şarlap, şarq ūryp ızdegen ideialaryn tapqan bolar...
2015 jyl * * * Osymen bızdıŋ «Betpe-betımız» tämam... Bır kezdegı essemız bügın esse-rekviemge ainalyp kettı. Aldyŋyzdan jarylqasyn, aǧa!
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
