«Baı-qýatty bolaıyq!»
«Baı-qýatty bolaıyq!»,
Bola almasaq – sol aıyp.
Bul aǵaıdyń biz búgin,
Bet-beınesin sholaıyq.
(Jýrnalıstik folklordan)
Onyń esimi aýyzǵa ilinse-aq, jurtshylyq «O, «Baı-qýatty bolaıyqty» aıtyp tursyń ba?!», – deıdi bir aýyzdan. Tanymal telejýrnalıstiń bolmys-bitimi osy uǵymmen ábden astasyp ketkendeı áser qaldyrady. Ózi de tek-tabıǵatynyń naq sol tirkeske telingenin teris kórmeıtin sekildi. Sebebi, keıingi jas kommentatorlar oǵan eliktep, baǵdarlamany aıaqtaǵan sátinde sońǵy sózin ózderinshe túıindep qoshtasatyn boldy. Sol úrdis «Baı-qýatty bolaıyqtan» bastaldy. Qazirgi telejýrnalısterdiń bári talantty. Qaı-qaısysy da kórermenine unaýdyń myń-san tásilin meńgergen. Ekranda otyryp, el-jurtpen qoshtasqanda eńiretip jiberedi. Biraq sonyń bári kúndeı kúrkiregen Nurtileý Imanǵalıulynyń «Baı-qýatty bolaıyǵyna» jetpeıdi...
Bul tirkes til zańdylyqtaryn jilikshe shaǵatyn kásibı lıngvısterge salǵannan unamady. «Bálkim, «Baqýatty bolaıyq!» shyǵar», – desti olar. Biraq Nurekeń «baqýatty» emes, «baı-qýatty» ekenin býyn-býynǵa bólip, nyǵyzdap turyp, teleefırden ózi aıtty. Árıne, kez-kelgen mamandyq ıesi qalyptan tys minez kórsetip, ózgeshe qımyl tanytsa, el oǵan nazar aýdara bastaıdy. Nurtileý aǵamyzdyń da tikeleı efırdegi mashyq-máneri kórermenniń otbasy, oshaq qasyndaǵy biraz áńgimesine arqaý boldy. «Ol nege habarynyń aıaǵynda «Baı-qýatty bolaıyq!» deıdi? Jurtpen qoshtasýdyń atam zamannan beri úzilmeı kele jatqan dástúrli nusqalary bar emes pe?!», – deıdi bireýleri. «Búkil efırdi jalǵyz ózi bılep-tóstep otyratyny nesi? Aqyryp teńdik suraıtyn Mahambet pe edi ol?! Sál-pál bııazylyqqa beıimdelse qaıter edi?!», – deıdi ekinshileri. «Ana murnynyń ústine qonaqtatyp qoıǵan kózildirikti nege kózine taqpaıdy? Kerek bolmasa, alyp tastamaı ma?», – deıdi úshinshileri. El osylaı dep gýildesedi keıde. Al biz jurtshylyqtyń bul aǵamyzdyń baǵdarlamasy tikeleı efırden keıin de talqylanyp jatatynyna rıza bolamyz. Demek, ol tilge tıek etýge turatyn tulǵa degen sóz.
Belgili jazýshy Qýandyq Túmenbaı: «Nurtileýge ómirdiń ózi qoıǵan esimi «Betpe-bet» edi, keıin «Baı-qýatty bolaıyqqa» aýysty. Óıtkeni, ekinshi esimniń ekonomıkalyq mańyzy zor boldy, zaman da solaı qaraı buryldy» dep oı túıipti. Shynynda da telejýrnalıstiń tulǵasyn onyń ózi tikeleı efırde baqsydaı oınap otyryp júrgizgen «Betpe-betpen» baılanystyrý durysyraq sekildi.
Jalpy, teletulǵa deńgeıine jetken jýrnalıstiń esimine qosaqtalyp júretin tól baǵdarlamasy bolady. Sondaı habardyń biri – Nurtileý Imanǵalıuly júrgizgen «Betpe-bet». Telejýrnalıstiń atyn elge tanytqan «Qurdastar», «Kókpar», «Altybaqan», «Ashyq áńgime», «Oı-kókpar», «Kórshiler», «Dińgek», «Qoltańba» atty baǵdarlamalardyń árqaısysynyń da mol kórermeni bar-dy. Biraq Nurtileý aǵanyń tabıǵatymen tamyrlas «Betpe-bettiń» jóni bólek. Keıin «Betpe-betti» biraz jýrnalıst júrgizip kórdi. Bári de shetinen alymdy ári shalymdy, sóz oınatqanda birinen-biri ótedi. Biraq eshqaısysy onyń alǵashqy júrgizýshisi sekildi eldiń esinde qalǵan joq.
«Betpe-bet» júrgizýshisiniń mindeti – kelgen qonaqpen teń dárejede sóılesip, tikeleı efırge ıe bolý. Suhbattasý úshin eldiń eń tanymal tulǵalary shaqyrylady. Olardyń qaı-qaısysy da bıliktiń bıigine shyǵyp, qaramaǵyndaǵy jurtty degenine kóndirip úırengen kisiler. Sondyqtan olar tájirıbesiz jýrnalıstiń aıtqanyna kónip, aıdaýyna júre qoımaıdy. Ózderiniń minez-qulqy da ár túrli. Biri – ór, biri – kól, biri – shól. Eldiń ahýaly jóninde on oılanyp, toǵyz tolǵanyp qoıǵan salmaqty suraǵyńa «Shanshar» teatrynyń qyrshańqy jigitteri sekildi «E, el jaqsy ǵoı», – deı salatyndary bar. Oǵan kerisinshe, aýyzdyǵa sóz, aıaqtyǵa jol bermeı, keńinen kósiletinderi de jetkilikti. Sózge sarańdardyń kómeıinen sóz sýyrasyń. Jaǵy talǵansha tolǵaıtyn sózýarlardy tejeńkirep otyrasyń. Óıtkeni, qazaqtyń sózsheńdiginiń arqasynda on úsh mınýttan jarty saǵatqa deıin uzaryp, tynysyn keńeıtken «Betpe-bettiń» ár sekýndyna deıin esepteýli. Sol shaǵyn ýaqyt ishindegi suhbat birneshe saǵattyq áńgimeniń áserin berýi shart.
Kórermennen asqan synshy joq. «Betpe-bette» bir-birine qarama-qarsy otyrǵan ekeýdiń qaısysynyń mysy basylyńqyrap otyrǵanyn teledıdarǵa telmirgen adam birden baıqaıdy. Kimniń deńgeıi bıikteý ekenin de tez uǵa qoıady.
Telejúrgizýshi efırge ıe bola almaı, kelgen meımannyń yǵyna jyǵylsa, suhbattyń berekesi ketedi. Kerisinshe, suhbattasýshynyń sózin jıi bólip, aýzynan qaǵyp, órshelenip otyrsań, jurt ábden mezi bolady. Sondyqtan tikeleı efırdiń tizginin teń ustap, salıqaly áńgime órbite alatyn Nurtileý Imanǵalıulynyń bolmys-bitimi «Betpe-betke» tolyq saı keletin edi.
Ol óz ómirinde de túrli qıyndyqtarmen betpe-bet keldi. Oqýǵa túsken shaǵynda sharshy alańnyń shańyn qaqqan boksshy bolypty. Demek, talaı ret qarsylasymen bet-bet shaıqasyp, rıngte ábden shyńdalǵan. Shıraq minezi, jýan judyryǵy arqyly tóbeles-tartysta kýrstastaryna qorǵan bolǵan kórinedi. Keıipkerimizben kezinde qatar oqyǵan búgingi memlekettik syılyqtyń laýreattary men halyq aqyndary qamshy siltesýden ári aspaıtyn qarapaıym qazaq tóbelesin óreli óner deńgeıine kótergen Nurtileýdiń batyldyǵyn baǵalaı bilipti.
Sóıtip, ol únemi tikeleı efırde «Betpe-bettiń» maǵynasyn tolyq tanytýǵa tyrysty. Biz búgingi maqalamyzdyń atyn da osylaı atadyq. Jazbamyzdyń búkil mán-mazmunyn sol uǵymnyń qazyǵyna baılaımyz. Iaǵnı, Nurtileý Imanǵalıuly – basylym betindegi búgingi «Betpe-bettiń» qonaǵy. Bul betpe-bet onyń avtormen áńgimesi nemese kórermen aldyndaǵy esebi, ne bolmasa, sol kórermenniń oǵan kózqarasy dese de bolǵandaı. Biz onyń telejýrnalıst retindegi bolmys-bitimine tereńirek úńilýge talpynyp kóremiz. «Betpe-bette» túrli tosyn saýal qoıyp, soǵan shynaıy jaýap kútetin keıipkerimizdiń ózi sııaqty ózgesheleý úrdis ustanýǵa tyrysamyz.
Ideıa izdegen Imanǵalıev
Bir sózben-aq qatyryp.
Birden aıtar batyryp.
Bet-perdeńdi ashady,
«Betpe-betke» shaqyryp...
(Jýrnalıstik folklordan)
Nurtileý aǵany alǵash ret qaı kezde kórgenim esime túsip otyrǵany. Kaz GÝ-diń jýrnalıstıka fakýltetiniń birinshi kýrsynda oqıtyn kezimiz. Kún saıyn qonaq arylmaıtyn besinshi jataqhananyń turaqty turǵynymyz. Kesh batsa boldy, osynda áıteýir bireýmen kezdesý ótedi. Bul joly jurt jıylatyn tórtinshi qabatqa telejýrnalıster shaqyrylypty. Ádette bizdiń jataqhanaǵa ne aqyn, ne jazýshy keletin. Shıryǵyp júrgen shaıyrlar kúrkirep óleń oqıtyn. Oqyp bolǵan soń emirenip otyryp stýdentterdiń balaýsa jyrlaryn tyńdaıtyn. Kýrsymyzdyń qııalı aqyn qyzdary bizdi bir-aq sátte sanattan shyǵaryp tastap, solardyń sońyna ilesetin. Al myna jýrnalıster Qazaq televızııasy jastar habarlary bas redakııasynyń qyzmetkerleri kórinedi. Ol kezde jýrfaktyń stýdentteri televızııaǵa qazirgideı ólip-óshe qoımaıdy. Almatydaǵy aınaldyrǵan jalǵyz telearnaǵa ómiri tumsyq tyǵa almaısyń. Jolyń túsip, qyzmetke bara qalǵan kúnniń ózinde búgingideı birden telejuldyz bolyp ketýiń ekitalaı. Onyń ústine telearnalarǵa qaraǵanda basylymdarda páter alý múmkindigi kóbirek. Sondyqtan qolyna qalamyn myǵym ustaǵan bala baspasózge qarap móńireıdi de turady.
Osydan sál buryn ózimiz ár qyzmetkeriniń atyn jatqa biletin «Lenınshil jastyń» ujymy kelgende jataqhananyń foıesine stýdentter syımaı ketken. Sonyń áseri shyǵar, áıteýir telejýrnalıster kelipti degen sózge sonshalyqty eleń ete qalǵan joqpyz. Biraq sálden soń olardyń aıtqan áńgimelerine shetimizden eltı bastadyq. Bilmeı júr ekenbiz, televıdenıe tanymaldyqqa bastaıtyn aqparat quraly eken. Myqty telejúrgizýshiler búkil qoǵamǵa yqpal ete alatyn kórinedi. Basylymnyń bir betine kósilip jazǵan kóldeı maqalańdy telearnadan bir-eki mınýt ishinde tujyrymdap aıta salýǵa ábden bolady deıdi. Qysqasy, qyzyqtyń bári sonda. Aı dese aýzy, kún dese kózi bar qyz-qyrqyn, túr-tulǵasy tartymdy, kelbeti kelisti jigit-jeleńniń bári gazettiń redakııasyna emes, telearnanyń tóńiregine jınalady. Endeshe, óńkeı bir ajarsyz adamdardy toptastyrǵan sezimsiz basylymdarǵa qyzmetke baramyz dep nemenege shala búlinip júrmiz?
Ásirese, solardyń ishindegi symdaı tartylǵan, uzyn boıly, shashy jelkesine túsken jigittiń ekpini erekshe. Is-qımyly da, sóılegen sózi de biz kúnde kórip júrgen shyǵarmashylyq ókilderine uqsamaıdy. Tolǵanyp sóıleıdi, tamsanyp taldaıdy, tebirenip túsindiredi. Bet-álpeti aıtyp otyrǵan áńgimesiniń sıpatyna qaraı myń qubylady. Qulashtap qolyn sozǵanda tóbege taqalǵan saýsaǵynyń ushyna qaraımyz. Suq saýsaǵymen tómendi nusqaǵanda sońynan ilese ketip, janarymyzben jer shuqımyz. Keıde oqty kózin óńmenińe qadaıdy. Keıde qabaǵyn túıip, oılanyp turyp qalady. Óstip azdap paýza jasap alyp, qaıtadan kósile jóneledi. Osynsha emoııaǵa berilýdi qaıdan úırengen?!
Basqosýdyń bas jaǵyna baryp qatysyp, yqylastana tyńdaǵan sekildi keıip kórsetip, sálden soń taıyp turaıyq degenbiz. Jańaǵy jigittiń sózine arbalyp qaldyq pa, áıteýir shyǵa almadyq. Taldyqorǵannyń tarlandary men tarpańdaryn tústep tanıtyn Talǵat Batyrhan ony da jaqsy biletinin birden baıqatty. Osynyń da tanymaıtyny joq, áıteýir. Birese bizdi búkil eldi shýlatyp júrgen Qyzyltańnyń Qabaıymen qorqytady, birese Aqsýdyń qant zaýytyna beıresmı bılik júrgizgen shymyr da shıraq sheshen jigiti Maharbektiń toǵyz oqty tapanshasyn kózimen kórgendeı sıpattap, ábden záreńdi ushyrady. Endi myna eki ıyǵyn julyp jep otyrǵan jigerli jigitke de bótendigi bolmaı shyqty. «Bul – Nurtileý Imanǵalıuly ǵoı. Bizdiń Aqsýdyń jigiti. Men týǵan Oıtoǵannan sál beridegi naǵashylarymnyń aýyly – Dińgekten shyqqan. Ózi – kózimdi ashyp kórgen tiri jazýshym Serik Janábilovtiń kýrstasy. Ákesi Imanǵalı Mysyqov – halyq aqyny», – dep sybyr etti. Osylardyń aýylynda-aq, ózi ne kóp, halyq aqyny kóp. Tolǵanbaı aqyn, Qýat Teribaev, Táńirbergen Qalılahanov... Áıteýir qazaq jyrynyń Qulageri – Ilııas pen aıtys óneriniń bulbuly – aqyn Sara týǵan ólke sóz sańlaqtaryna asa baı.
Halyq aqynynyń balasy bolsa bolar, sózge sheshen eken. Bir sátte «Men munda ıdeıa izdep keldim!», – dedi bizge tesile qarap. Kózi tym ótkir kórindi. Búkil ıdeıa ataýlyny quddy biz jambasqa basyp, jan balasyna bermeı tyǵyp qoıǵandaı kádimgideı qysylyp qaldyq. Ideıa degenniń ne ekenin endi bilip júrgen óńkeı birinshi kýrstyń bota tirsek balalary ne aıtaıyq, tympıyp otyrdyq ta qoıdyq. Sodan soń ol: «Men túk tappaǵandyqtan kep otyrǵan joqpyn! – dep gúr ete tústi, – Jańa ıdeıa izdep júrmin! Sender jas bolǵan soń, birdeńe biletin shyǵar dep edim».
O, toba, mundaı da bolady eken?! Jataqhanaǵa at izin salatyndar túrli nárse izdep keletin. Ártister saýyq izdeıdi. Mılıııa mastardy izdeıdi. Syrttan oqıtyndar konspekt izdeıdi. Aqyndar óleń óretin arýlardy izdeıdi. Al ıdeıa izdegen adamdy birinshi ret kórýim! Sol joly kileń birinshi kýrstyń baqa-shaıany Nurtileý aǵamyzǵa tyń ıdeıa taýyp bere almadyq. Ol kisi bizge kóńili tolmaı, renjińkirep ketti. Endi qaıteıik, ıdeıany onyń ózi jolyqtyra almaı júrgende biz qaıdan tabaıyq? «Jeruıyqty izdep, tappaı qınalǵan Asan Qaıǵy sekildi ǵoı ózi» dep kúńkildedik te, jónimizge kettik...
Keıinnen ol jastar habarlary bas redakııasynyń bıligin qolǵa aldy. Áıgili «Qurdastardyń» dáýreni júrdi. Biz bul kezde jastar basylymyna qyzmetke barǵanbyz. Nurtileý aǵa meni qosymsha jumysqa tartty. Dálirek aıtqanda, onyń aldyna bir kezdegi «Qurdastardyń» júırik jýrnalısteriniń biri, búgingi salıqaly sot mamany, shoń zańger Serik Esenov dosym dedektetip alyp bardy. Nurtileý aǵa sózge kelgen joq, birneshe ret «Qurdastardyń» tikeleı efıriniń tizginin ustatty. Turaqty júrgizýge negizgi qyzmetim múmkindik bere qoıǵan joq. Televızııadaǵy alǵashqy qadamymyz osylaı bastaldy. Sóıtip, aǵamyz bul saladaǵy tusaýymyzdy kesip, tomaǵamyzdy alyp, topqa saldy.
Ol sol tustaǵy jastar habarlaryn bıik deńgeıge kóterdi. «Lenınshil jas» gazetiniń redakııasymen birlesip, «Jas jiger» ekspedıııasyn jasaqtap, jazda kúnge qaqtalyp, qysta muz qursanyp, eldiń túkpir-túkpirindegi shopan aýyldaryn aralady. Almatynyń joǵary oqý oryndarynyń stýdentterimen baılanys ornatyp, «Kókpar» telebáıgesin uıymdastyrdy. Máskeýdiń áıgili «Chto? Gde? Kogda?» teleoıynynyń júrgizýshisi Vladımır Voroshılovti arnaıy shaqyryp, qazaq kókparshylary úshin sheberlik sabaqtaryn aldy. Bul jurt jappaı kóretin baǵdarlamaǵa aınaldy. Talantty bozbalalar men boıjetkender Qazaq televızııasynyń tóńiregine jınaldy. Nurtileý aǵa Máskeýdiń ortalyq telearnasynyń kóptegen úlgilerin qazaq topyraǵyna sińirýge tyrysty. Ózi tikeleı efırde alýan túrli eksperıment jasady. Biri sátti, biri sátsiz... Biraq ulttyq arnada erekshe lep paıda boldy. Sol lep ony keıin tanymal telejýrnalıske aınaldyrdy.
Efırdiń ámirshisi
Kez kelse de qyrǵynǵa,
Ketken emes qurdymǵa.
Kózildirigi turady,
Kózinde emes, murnynda!
(Jýrnalıstik folklordan)
«Habar» agenttiginde qyzmet istegen kezimizde Nurtileý Imanǵalıulymen jaqynyraq aralastyq. Onyń jýrnalıstıkadaǵy aǵa býyn ókili retindegi abyroı-bedelin aıshyqtaı túsetin birneshe qasıetin bóle-jara aıtqym keledi. Aldymen oıǵa oralatyny – mineziniń ótkirligi, oıyndaǵysyn týra jetkizetini. Eshkimdi ótirik maqtamaıdy. Jastarǵa erteli-kesh aqyl aıtyp, mıyn atala qylý ádetinde joq. Alda-jalda ashýlana qalsa, onysy kópke sozylmaıdy. Túske deıingi qatý qabaqtyń qar-muzy tús qaıta erip, jurttyń arasynda jaırańdap júredi. Qyryqqa jetpeı qozy qaryn baılanyp, domalanyp qalǵan áriptesterinen múshel jas úlken bolsa da, serippedeı shıryǵyp turady. Qyzmettes bolǵan tusymyzdaǵy elýdi eńsergen jigit aǵasy qazir alpysty alqymdasa da, baıaǵy babynan aýytqyǵan emes. Júris-turysy tym shıraq. Telearnada el aldyna jıi kórinetin jýrnalıst sergektikti serik etýi kerek degen qaǵıdany berik ustanady. Jas kezinde bokspen aınalysyp, edáýir nátıjege jetkenin aıttyq. Oǵan qosa, urǵan doby upaı ákeletin ákki voleıbolshy, kózdegeni múlt ketpeıtin belgili bılıardshy, apta saıyn ystyq býǵa bir kirip shyqpasa arqasy qurysatyn maıtalman monshashy. Ańqańdy keptiretin aptapta jylqynyń etin buzbaı saqtaı alatyn óneri taǵy bar.
Onyń stýdııada tikeleı efır júrgizip otyrǵan sátin talaı kórdik. Telearnalardaǵy rejısser qyzmetiniń salmaǵy qandaı ekenin bul salanyń mamandary jaqsy biledi. Ol telejúrgizýshini de, ony túsiretin operatordy da, kórinisti baqylaıtyn beıneınjenerdi de, únsiz ǵana únińdi qadaǵalaıtyn dybys rejısserin de, sıýjetterdiń basyn qosyp, biriktirip-kiriktirip, árlep-áspetteıtin montajdaýshyny da, qas-qabaǵyn baǵyp, qımylyn ańdıtyn óziniń assıstentin de bir shybyqpen aıdaıdy. Sháken Aımanovtyń «Bizdiń súıikti dárigerindegi» qart rejısser sekildi sát saıyn syryq syndyrmaǵaǵanymen, telejısserdiń aıbaty men qaıraty telejúrgizýshini úrkitýge molynan jetedi. Kóńiline jaqpasa, ol seni efırden alyp tastaý jóninde usynys jasaıdy. Tikeleı efırde otyrǵanyńda qulaǵyńdaǵy eleýsiz mıkrofon arqyly saǵan qaıta-qaıta ámir beredi.
Maǵan áıteýir rejısser ataýlynyń bári shetinen adýyndy bolatyn tárizdenedi. Osy ýaqytqa deıin aýzynan sózi, qoınynan bózi túsip turǵan rejısser kórmeppiz. Ony onsha jaqtyrmasań da, birte-birte seni temirdeı tártipke baýlyǵyny úshin eriksiz syılaı bastaısyń. Basqany bilmeımin, óz basym telearnadaǵy turaqty rejısserim Gúlnár Borashqyzyn kórsem, áli kúnge deıin sabaqtan qashyp júrgende muǵalimim ustap alǵandaı abdyrap qalam.
Al endi Nurtileý aǵamyz stýdııaǵa kirip kelgende basqa júrgizýshilerdiń bárin bıdaıdaı qýyratyn sol rejısserlerińizdiń minezderi jibekteı esiledi de ketedi. Sebebi, ol kisimen birge stýdııaǵa erekshe ekpin ere kiredi. Sol alapat qýat, sirá, pýltti basqaryp otyrǵan efır qojaıynynyń mysyn basyp tastaıdy-aý deımin. Tipti sálden soń qaısysynyń júrgizýshi, qaısysynyń rejısser ekenin shatastyryp alasyń. Bálkim, jasynyń úlkendigin syılaıtyn shyǵar, bálkim, adýyn minezinen seskenetin bolar, rejısser bitken oǵan álemdik mádenıettiń eń ozyq úlgilerin paıdalanyp, maıda tilmen, báseń de bııazy buıryqtaryn bere bastaıdy. Tym sypaıylyǵy sonshalyq, muny buıryq deýge de kelmeıdi... Ánsheıindegi eldi otyrǵyzyp-turǵyzatyn ámiriniń ári qashyp ketedi.
Toqtańyz, ámir demekshi, sálden keıin Nurtileý Imanǵalıulynyń ózi sol efırdiń ámirshisine aınalady. Tikeleı efırde otyryp, rejısserdiń yńǵaıyna kele bermeıtin ımprovızaııalyq tásilder qoldanady. Telejúrgizýshi bolǵan soń tehnıkalyq aqaýlarǵa baılanysty talaı qolaısyz jaǵdaılarǵa ushyraısyń. Mıllıondaǵan kóz saǵan qadalǵan mundaı sátte janyń murnyńnyń ushyna keledi. Bul kezde tájirıbeli rejısserdiń ózi de túk isteı almaıdy. Ol qaıta «óziń birdeńe oılap taýyp, myna sharasyzdyqtan qutqarshy» degendeı saǵan ıek qaǵady. Al sodan torǵa túsken torǵaıdaı typyrlaısyń... Mundaı sátte Nurtileý aǵanyń tizesi dirildemeıdi, qoly qaltyramaıdy, janary jasymaıdy. Abdyrap-abyrjymaıdy da. Óziniń qaısar minezine basyp, eldi eleń etkizetin salıqaly sóz aıtyp, tikeleı efırdi tyǵyryqtan alyp shyǵady. Mańdaıshaǵa kóz salyp, aýzyńa sóz salyp turatyn sýfleri óship qalsa da, jurtqa aıtary bolǵan soń qınalmaıdy. Tipti baǵdarlama júrgizip otyrǵanda jurttyń záresin alyp jer silkinse de, júregi selt etpeıdi. Sodan soń rejısser ataýly ony syılamaı qaıtedi?!
Efırdi erkin bılep otyrý – onyń qanyna daryǵan mineziniń kórinisi. Ol basqalaı bola almaıdy. Sondyqtan «patsha kóńildi kórermenniń» qoı aýzynan shóp almaıtyn, júregi jumsaq ári júdá jýas telejúrgizýshini kóre qoıýy ekitalaı. Al kózildiriktiń ústinen tesilip qaraıtyny – jurttyń tóbesinen tóngeniniń belgisi emes. Óıtkeni, jigit aǵasynyń janary jas órenniń kózi sekildi qıyrdaǵyny shalsa da, qaǵazǵa qaraǵanda sál qınalady. Sol sebepti aldyndaǵy jazýǵa úńilgen kezde kózildiriktiń muryn ústinde daıar turǵanyn qolaı kóredi.
«Baı-qýatty bolaıyq!» onyń qoshtasý tilegine ǵana emes, ómirlik kredosyna, jýrnalıstik brendine aınaldy. Bul sóz onyń meken-jaı almasqanda usynylatyn qatyrma qaǵazynda tańbalanǵan. Kitaptaryna qoltańba bergende osyndaı tilek jazady. Bylaı qarasań, alyp bara jatqan dáneńe de joq. Ekiniń biriniń aýzyna túsetin, qarapaıym ǵana tirkes. Biraq nege basqa telejúrgizýshilerdiń aıtqan sózi el ishine osylaı jaıylyp ketpeıdi? Demek, ony Nurtileýshe jan-tánińmen aıtý kerek shyǵar. Qalaı bolǵanda da, bul tilekke jurt kádimgideı qulaq qoıady.
Óıtkeni, kimniń baı, kimniń qýatty bolǵysy kelmeıdi deısiń?! Baı qýatty, al qýatty baı bolsam degen zaman...
Minezi bar mıkrofon
Tıe me dep tepkisi,
Tıise almas kóp kisi.
Talanttardyń tarpańy,
Tarpańdardyń tektisi!
(Jýrnalıstik folklordan)
Anyǵyn aıtaıyq, onyń ómirdegi jáne ekrandaǵy bolmysy jurttyń bárine birdeı unaı qoımaıdy. Olaı bolýy mindetti de emes. Báribir ol – tabıǵatynan telejýrnalıst. Ult telearnasynyń otymen kirip, kúlimen shyqqan adam. Mıkrofonyn myǵym ustaǵan telejúrgizýshi. Minsiz mıkrofonnyń emes, minezdi mıkrofonnyń ıesi. Bir sózinde ózi aıtqandaı, qolyna mıkrofon tıse, atqa mingendeı arqalanyp ketedi. Sondyqtan Qazaq televızııasynyń negizin qalaǵan, teleekranda ulttyq ónerdi damytqan, el taǵdyryn ashyna aıtqan, efırdi ulttyq boıaýmen árlegen tańdaýly teletulǵalardyń tizbesi jasalar bolsa, bizdiń keıipkerimiz de qalys qalmaıtyny anyq.
Ony ózgeden erekshelep turatyn áreket – qalyptan tys jol taýyp, buzyp-jarý úrdisi. Óte táýekelshil. Keıde sol táýekelshildiginen taıaq ta jeıdi. Órimdeı jap-jas kezinde tikeleı efırde suhbat júrgizip otyrǵanda kelgen qonaqtardyń biri: «Aıtqanymyzdyń bári durys qoı, biraq muny orys tilinde sóıleıtin kórermen estimegen soń bári beker» dep qalady. Sol kezde bul: «Nesi bar, ári qaraı sol tilde jalǵastyraıyq» dep oryssha josylta jóneledi. Almatynyń irgesinde týyp-ósken jigit orysshaǵa ıkemdi edi. Sol-aq eken, aıaq astynan telehabardyń tili men formatyn ózgertip jibergeni úshin basy daýǵa qaldy. Eń aqyrynda bul iske Ortalyq Komıtet hatshysy Ózbekáli Jánibekovtiń ózi aralasady. Sóıtip, jas jýrnalıst qyzmetin jalǵastyra beredi.
Birde «Ashyq áńgime» atty tikeleı efırdegi baǵdarlamasyna shaqyrylǵan qonaq kelmeı qaldy. Keletinder ekeý nemese úsheý bolsa, bireýiniń joqtyǵy biline qoımas edi. Jalǵyz ǵana adammen júrgiziletin habar. Jaı adam emes, bedeldi mınıstrdiń bildeı bir orynbasary. Sóziniń turaǵy joq shirengen sheneýnik ekeni o basta-aq belgili bolǵan. Suhbatqa shaqyrǵanda birese «kelem», birese «kelmeımin» dep ábden qandy iship edi. Eń sońynda «kelemin» dep ýáde bergen. Endigisi mynaý. Búgingideı kimniń qaıda kele jatqanyn bilip otyratyn múmkindik joq. Uıaly telefonnyń zaty túgili, atyn da eshkim bilmeıtin kez.
Jalpy, tájirıbeli telejýrnalıst túlkiden de qý bolady. Keıbir qýaıaqtardyń tikeleı efırge kelmeı qalatynyn júregi sezse, qosalqy meımandy aldyn ala daıyndap qoıady. Negizgi suhbattasýshynyń «dýblin» tabý onsha qıyn emes. Telesuhbatqa on bes mınýt qalǵanda shaqyrsań da, jelkildep jetip keletin sózsheń zııalylardyń belgili bir toby bolady. Seniń ne úshin shaqyrǵanyńdy da ishi bilip otyrady. Biraq kósilip sóıleýge degen qumarlyǵy onyń órligi men ókpeshildigin jeńip ketedi. Sondaı-aq, jaǵdaıdy aıtyp túsindirseń, seniń qamyńdy oılap, stýdııaǵa erterek kelip jaıǵasyp alatyn óz dostaryń taǵy bar.
Nurtileý Imanǵalıuly mundaı tásildiń jete atasyn qoldana alady. Biraq bul joly onyń «dýbl-sýblińde» sharýasy bolǵan joq. Stýdııada tapjylmaı otyryp, «Ashyq áńgime» bastalǵansha oıly mınıstrdiń oısyz orynbasaryn saryla kútti. Basqarý pýltindegi rejısser ne bolar eken dep áliptiń artyn baqty. Suhbattasýshy múldem qara kórsetpese, baǵdarlamany aýystyra salatyn qosalqy materıaldyń jazbasyn daıarlap qoıdy.
Al telejúrgizýshi taǵy da táýekelge bel býdy. Habar bastalǵan kezde kadrge shyǵyp, bylaısha málimdeme jasady: «Qurmetti kórermender! Myna bos turǵan ıesiz oryndyqta ... mınıstriniń orynbasary .... degen azamat otyrýy kerek edi. Ol osy ýaqytqa deıin qaıta-qaıta ýádesin bergenimen, suhbatqa kelmeı qaldy. Sóıtip, siz ben bizdi syılamady. Mine, búkil el úmit artqan bılik ókiliniń sıqy osyndaı... Sondyqtan búgingi baǵdarlamany osy jerden úzýge májbúrmiz...». Rejısser iri planmen kórsetken bos oryndyq el-jurtqa erekshe áser etti.
Bul joly da aıqaı-shý kóterildi. Áıteýir, aıaǵy sátti boldy. Áriptesteri Nurtileýdiń áreketin durys dep tapty. Onyń aıtasyń, telejýrnalıstiń táýekelshil qadamy mınıstrdiń orynbasaryn oryntaǵynan ushyryp túsirdi. Budan keıin suhbatqa shaqyrylǵandar tym erte kelip, telejýrnalısti asyǵa kútetin boldy. Baıaǵyda jolǵa jınalǵan Syr boıynyń shaldary «basyna baryp otyra bereıik» dep aýyldyń áýejaıyna eki-úsh saǵat buryn jetip, jaıǵasyp alatyn edi. Týra sol... Osylaısha táýekelshildigi ony únemi tabysqa bastap keledi.
Sonymen qatar, Nurtileý aǵamyzdyń ózine tıesili múmkindikten talaı ret bas tarqanyn da kórdik. Mundaıda odan basqalar bas tarta qoımas edi. Aldymen Saǵat Áshimbaev bıik deńgeıge kótergen «Qaryz pen paryz» baǵdarlamasyn júrgizý usynylǵanda bas tartypty. «Bul habar tek qana Saǵat aǵamyzdiki bolyp el esinde saqtalǵany durys, ózgemiz aralasyp, qunyn túsirmeı-aq qoıaıyq» depti. Biz osyǵan rızashylyq bildirdik.
«Habarda» birge qyzmet istegen kezimizde taǵy bir toqtamyna tánti bolǵanymyzdy aıtaıyq. Táýelsizdikpen birge kelgen jańasha úrdistiń biri – qajylyqqa barý edi. Bul sapar keıin tipti ońaılanyp ketti. Qajylyqqa qajyp jetetin Qunanbaı dáýirindegideı aılap jol júrmeısiń. Ushaqqa minesiń de, ushpaqqa shyqqandaı kóterińki kóńilmen baryp-kelesiń. Sonyń esebinen ádepki jyldarda qazaq qajylarynyń qatary kúrt kóbeıdi. Solardyń qatarynda buqaralyq aqparat quraldarynyń ókilderi de jetkilikti boldy. Mekkeden kelgen soń aty-jónine «qajy» sózin qosyp, jappaı maqala jarııalaý sánge aınaldy. Biraq sol qajekeńderdiń kóbi ımandylyq jolyna shyndap túse qoıǵan joq. Keıbiri kele sala saýyq quryp, saıran salyp jónine ketti. Sol tusta Nurtileý Imanǵalıulyna da qajylyqqa barý jóninde usynys jasaldy. Kádimgi Qurban aıt kezindegi úlken qajylyq. Nurtileý aǵamyz eki-úsh kún oılanyp júrdi de,.. bas tartty. Bálkim, álgindeı kórinisterdi jıi kórip júrgen soń, basqasha sheshimge kelgen bolar. Bálkim, áli de rýhanı turǵydan daıyn emespin degen shyǵar... Áıteýir, barmady. Baratyndaı jóni bar edi. Dinı joralǵylarǵa jetik-tin. Quran súrelerin kóp biletin.
Nege ekenin bilmeımin, osydan soń oǵan degen qurmetim arta tústi. Qajylyqtyń qasıetin qadirlegeni dep uqqan bolýym kerek. Óıtkeni, «Beıitterge aıaldadyq jolda biz, Ortamyzda – sovremennyı moldamyz» degendeı, ózimniń de jaqsy aralasatyn erkin oıly, er kóńildi qajy dostarym barshylyq edi. Meniń Nurtileý aǵam da basty paryzynyń birin ótep kelse de, aryny basyla qoımaǵan alymdy aqparatshylardyń qataryn kóbeıtkisi kelmedi-aý deımin.
Qazaq poezııasynda ózindik orny bar arqaly aqyndar
«Birese aıǵa shaýyp arystansha,
Aldyńda apan tursa qaramaısyń» (Sáken Imanasov),
«Mineziń oryp túser aldaspandaı,
Kim seniń shaýjaıyńa jarmasqandaı?!» (Nesipbek Aıtuly),
«Sańqyldap Nurtileýim shyǵa kelse,
Uqsaıtyn keýdemizge jel bitkenge» (Tursynzada Esimjanov) dep, onyń adamı kelbeti bolmysy men shyǵarmashylyq portretin keıiptedi. Bul da áriptesimizdiń aǵa býyn arasynda óte syıly ekenin ańǵartsa kerek.
Ol kezinde ózi qarshadaıynan qyzmet istegen ulttyq telernany basqardy, Prezıdent Ákimshiligi men Úkimettiń apparatynda qyzmet istedi. Basshynyń bólmesi de, sheneýniktiń shapany da abyroıly aǵamyzdy jatsyna qoıǵan joq. Biraq báribir onyń telejýrnalıst retindegi tulǵasy eldiń sanasynda kóbirek jattalyp qaldy.
* * *
Munyń bári – Nurtileý Imanǵalıulymen talaı ret betpe-bet otyryp áńgimeleskende nemese kúndelikti qatar júrgende kózimiz jetken jáıtter. Sondyqtan búgin bizdi oı-sananyń stýdııasynda ábden sheshilip sóılesti dep sanańyz. Keıipkerimiz qazirgi kúni kemeline kelip, únemi ózi aıtatyndaı, áldeqashan «baı-qýatty bolǵan» sııaqty. Sirá, jas kezinde jer-dúnıeni sharlap, sharq uryp izdegen ıdeıalaryn tapqan bolar...
2015 jyl
* * *
Osymen bizdiń «Betpe-betimiz» támam... Bir kezdegi essemiz búgin esse-rekvıemge aınalyp ketti.
Aldyńyzdan jarylqasyn, aǵa!
Baýyrjan OMARULY
