Nar tulǵaly, eńseli, 1970-jyldary dara esimi Qazaqstan men Odaq kóleminde jarqyrap, jıi aıtylǵan qazaqtyń tulǵalary kóp. Sonyń biri de biregeıi - kórnekti memleket qaıratkeri, akademık, Lenındik syılyqtyń laýreaty Shahmardan Esenov. Ótken ǵasyrda «Qonaevtyń izbasary bolýy múmkin» dep qabyldaǵan azamattyń ómir joly tunyp turǵan tarıh.
El saıasatyna bilek túre aralasyp, qazaq tarıhynyń qalyptasýyna úlesin qosqan azamat týraly sýrettegen akademık, senator Muhtar Qul-Muhammedtiń «Nartulǵa» atty essesi abai.kz saıtynda tolyq nusqa bolyp jarııalanǵan.
Áıgili akademık Muhtar Qul-Muhammed óz esteliginde Shahmardan Esenov týraly kórkem sýrettegen.
«Meniń aǵalarym» serııasynan
Ulttyq ýnıversıtetti bitirgen soń araǵa nebári eki jarym aı salyp, men Qazaq Sovet Enıklopedııasynyń Bas redakııasyna qyzmetke turdym. Ulttyq Ǵylym akademııasynan keıingi qazaq ǵylymy men biliminiń qarashańyraǵy sanalatyn osy mekemede eńbek etken on jylymdy keıingi búkil ómirime taýsylmas rýhanı azyq syılaǵan eń jemisti kezeń retinde áli kúnge deıin zor qanaǵat sezimmen eske alamyn.
Keńes zamanynda enıklopedııaǵa maqala jazý kez kelgen ǵalym úshin úlken abyroı sanalatyn. Nebir marqasqalardyń kóz maıyn tamyzyp, ǵumyr boıy jazǵan kereqarys monografııalary enıklopedııaǵa etek-jeńi jınalyp, yqshamdalyp, ary ketkende eki-úsh betke, keıde jalǵyz baǵanaǵa, al endi birde birneshe joldyq maqalaǵa syıyp ketetin. Enıklopedııaǵa ený eshbir artyq-kemi joq tarıhqa enýmen birdeı sanalatyn. Sol sebepti, ǵalymdar enıklopedııamen avtorlyq baılanys ornatýdy ózine mártebe sanaıtyn. Meniń qazaqtyń birtýar azamaty, qaıratker tulǵa, akademık Shahmardan Esenovpen tanystyǵym ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynyń sońynda dál osy Qazaq enıklopedııasynda bastalyp, onyń ómiriniń sońyna deıin jalǵasty.
– Muhtar shyraq siz bolarsyz? – dep aıqara ashylǵan esikten uzyn boıly, qapsaǵaı deneli, keń mańdaıly, kelisti, kelbetti jigit aǵasy kirip keldi.
Árıne, men birden tanydym. Enıklopedııada ony bilmeıtin adam joq edi. Óıtkeni, Qazaq Sovet Enıklopedııasy dál osy Shahmardan aǵamyz Ǵylym akademııasynyń prezıdenti bolyp turǵanda shańyraq kótergenin aǵa býyn ókilderi árdaıym úlken qurmetpen aıtyp otyratyn.
Kelgen buıymtaıy oryndalǵan soń, Shahań ornynan turyp:
– Al, baýyrym, Syr eline barý kerek. Ásirese, qazaq tarıhyn bilem degen adamǵa bul aýadaı qajet nárse. Sáti túskende barasyń, kóresiń, – dep shegeleı sóılep, usynǵan qolymdy kúrekteı alaqanymen qushyrlana qysty.
Aty ańyzǵa aınalǵan qaıratker tulǵamen bolǵan alǵashqy kezdesý jadymda máńgilik jattalyp qaldy. Ásirese, onyń «Barasyń. Kóresiń» degen kóregendik sózderin Syr elinde qyzmet istegen jyldary únemi shapaǵatpen eske alyp júrdim.
Syr eli – shyndyǵynda, tunyp turǵan tarıh. Sol tarıhty jasaýshy – Shahmardan Esenovteı birtýar tulǵalar. Týǵan jerinde Shahańnyń ózi ǵana emes, onyń dańqty áýleti jaıly nebir ańyzǵa bergisiz aqıqat áńgimeler óte kóp. Áýeli sonyń bir parasyna oryn bereıik.
HH ǵasyrdyń basynda Syr elinen oryssha oqyp, Reseıdiń asa ǵylymı ortalyqtarynan bilim alǵan qazaq zııaly qaýymynyń úrkerdeı úlken toby ósip shyqty. Onyń ózindik syry da joq emes edi.
Syr óńirindegi úlkendi-kishili mektepter men ortalaý oqý oryndarynyń sany qazan tóńkerisi qarsańynda 50-den erkin asqan.
Mine, osyndaı bastaýysh jáne ortalaý bilimdi aýyl-aımaqtan alystamaı-aq elde júrip alǵan Syr jastary keıin ımperııanyń úlken qalalaryndaǵy áıgili oqý oryndaryna túsip, tóńkeriske deıin-aq qoǵamdyq-saıası qyzmetke aralasa bastaıdy. Solardyń ishinde áıgili bı, bolys bolǵan Muńaıtpas Lapınniń uly Seraly Lapın qazaqtardyń ishinde alǵashqylardyń biri bolyp, 1891 jyly Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakýltetin, Álı Kótibarov 1898 jyly Sankt-Peterbýrg áskerı-medıına akademııasyn, al Alash ardageri Mustafa Shoqaı 1917 jyly Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakýltetin bitirip shyqty. Bulardyń úsheýi de bastaýysh synypty – elde, gımnazııany gýbernatorlyq astanasy Tashkentte támamdaǵan. Shahmardan Esenovtiń ákesi Jorabek Esenov te dál osyndaı jolmen bastapqy bilimdi aýylda alyp, keıin semınarııany Tashkentte aıaqtaǵan óte saýatty adam bolypty.
Shahań men onyń áýleti týraly áńgimege kirispes buryn birden basyn ashyp alatyn másele bar. Barlyq enıklopedııalar men anyqtamalyqtarda onyń famılııasy men óz esimi ǵana berilip, ákesiniń aty kórsetilmegen. Barsha zamandastary men áriptesteri ony Shahmardan Esenuly dep ketti. Buǵan ol kózi tirisinde eshqandaı túzetý jasamaǵan. Endi osynyń sebebine toqtalaıyq.
Shahań Syr eliniń eń bir kórikti mekeni Shıeli óńirinde dúnıege keldi. Shıeli – qart Qarataýdyń Túrkistan men Sozaqty kókteı ótip, Jańaqorǵandy erkin qamtyp, birte-birte barqyndanyp, qalyń jynysty, quıqaly qyrattarǵa aınalar tusy. Joǵalyp qalǵan jalǵyz toqty myń qoıǵa aınalatyn, túgin tartsań maıy shyǵatyn, ár jıdesiniń túbinen bir asym et tabylatyn, sýly-nýly, berekeli, baısyn ólke. Sodan bolar, syrboıylyqtar «Syr – eldiń kórki, Shıeli – jerdiń kórki» dep oryndy maqtan etedi.
Mine, osy ólkede túp atasy Arqa tóńiregindegi Torǵaı, Qostanaı óńirinen shyqqan Esen Deripsaldyuly degen jaýǵa shapsa – qylysh, daýǵa tússe – qamshy ustaǵan, el ishinde qadir-qasıeti mol, iske myǵym, dátke berik, árdaıym halyqqa jón aıtyp, joba siltegen, jeti atasynan qarakók jan ótipti. Onyń Jorabek, Bababek atty eki uly bolǵan eken.
Zamannyń betalys, baǵdaryn aldyn ala boljaı bilgen suńǵyla Esen eki balasyn áýeli Shıelidegi orys-qazaq mektebine berip, ony bitirgen soń Tashkentke oqýǵa jiberedi.
Aǵaıyndy Esenovterdiń úlkeni Jorabek Tashkenttegi dinı semınarııaǵa, al Bababek oqytýshylar semınarııasyna túsedi.
Tashkent Túrkistan general-gýbernatorlyǵynyń astanasy bolǵandyqtan, ólkedegi eń basty oqý oryndary dál osy qalada ornalasqan edi. Biraq onda oqıtyn orystan basqa ult jastary ishinde ejelden oqý-bilimge qushtar qazaq balalary basym boldy. Máselen, Tashkent oqytýshylar semınarııasy ashylǵan alǵashqy 25 jyl ishinde (1883-1904) ony 415 adam bitirgen. Sonyń 13 paıyzy qazaq bolsa, nebári 2 paıyzy ǵana ózbek ultynan edi.
Jorabek Esenuly HIH ǵasyrdyń sońynda semınarııany bitirgen soń elge oralyp, tilmashtyq, aǵartýshylyq qyzmetter atqarypty. Tipti 1913 jyly Tashkentte ótken Romanovtar áýleti taqqa otyrýynyń 300 jyldyq ımperııalyq toıyna da qatysypty. Keıin Keńes ókimeti ornaǵan soń Perovsk sovdepi tóraǵasynyń orynbasary, ýezdik mılıııa bastyǵy sııaqty úlkendi-kishili qyzmetter atqarǵan eken. Oǵan keıin «eskishil», «ultshyl» degen aıyp taǵylyp eki márte túrmege de otyryp shyǵypty. Jorekeń sonyń bárinen bilimi, zań-zakondy jetik bilýi arqasynda aman-esen qutylyp, beımaral tirlik etip, 1950 jyly dúnıe salypty. Mine, osy Syr elinde esimi ańyzǵa aınalǵan Jorabek aǵamyz bizdiń basty keıipkerimizdiń týǵan ákesi bolady.
Aǵaıyndy Jorabek jáne Bababek Esenovter
El aýzynda Jorabek Esenuly týraly saqtalǵan áńgimeler óte kóp.
Ol boıy eki metrge jýyq, alpamsadaı alyp deneli, alapat kúsh-qýattyń adamy bolypty. Shaý tartqan kezinde túsken sýretteriniń ózinen-aq onyń orasan qaırattyń ıesi, aıbyndy azamat bolǵanyn aıqyn ańǵarasyń. Eki zamanda da seriliginen jazbaı, eline erkin-aq erkelegen eken. Jáne onysyn halqy kótere de bilgen.
Jókeń jas kezinde bir asqan baıdyń Aqkenje degen sulý qyzymen sóz baılasyp júredi. Qyzynyń qarsylyǵyna qaramastan ákesi bir-aq kúnde Aqkenjeni ózindeı bir baıdyń balasyna uzatyp jiberedi. Muny estı salysymen Jorabek qasyna ergen senimdi joldastarymen tapaı taltúste toıly aýylǵa kelip, jurttyń kózin baqyraıtyp qoıyp, Aqkenjeni ózi jetelep ákelgen aqboz atqa mingizip alyp ketken eken. Keter aldynda úrpıisken jurttyń kózinshe Aqkenjeden «Maǵan kúıeýge shyǵýǵa yqtııarsyń ba?», - dep úsh qaıyra surapty. Jurttyń bári estıtin jaýap alǵan soń: «Sen endi Qudaı aldynda da, zań aldynda da meniń tańdap súıgen jarymsyń. Buǵan moıynsynbaǵan adamnyń jazasyn osy ekeýi beretin bolady», - dep Aqkenje sulýdy aq kúmispen ábzeldengen sáıgúlikke jalǵyz alaqanyna salyp-aq mingizgen boıy attanyp ketipti. Qansha tentek bolsa da ádepten de, ádetten de ozbaǵan, jolynan jyǵylmaǵan batyr qaıynatasyna qarata: «Ashýyńyz tarqaǵan soń qalyńmaldy Esen qudańyzdan alarsyz» dep basyn ııýdi de umytpaǵan eken deıdi el aýzyndaǵy áńgimede.
Jorabek atamyz Aqkenje sulýdan bir ul, bir qyz kóripti. Qyzy Saqypjamal kezinde Túrkistan ASSR Joǵary Sotynyń tóraǵasy, Ishki ister halyq komıssary (mınıstri), al 1925 jyly Qazaq ASSR Ortalyq Atqarý Komıtetiniń hatshysy qyzmetin atqaryp, keıin repressııaǵa ushyraǵan Syr eliniń qaıratker azamaty Begaıdar Jantóreuly Aralbaevqa turmysqa shyǵady.
Qashanda qoly ashyq, márt Jorabek Saqypjamaldy uzatqanda as ta tók toı jasap, kúıeý balasyna báıgeniń aldyn bermegen Toryqasqa sáıgúligin syılaǵan eken.
Syr eli sóz qadirin erekshe biledi jáne taýyp aıtylǵan sózdi jadynda jaqsy saqtaıdy. El ishinde «Jókeń aıtypty» degen tapqyr sóz, qýaqy qaljyń, ay ájýa kóp-aq.
Máselen, qonaqbaı rýynan shyqqan, el-jurtty ábden yǵyr qylǵan áýmeserleý sholaq belsendi halyqqa tynyshtyq bermeı, kún saıyn qoqańdaı beredi eken. Jazyqsyz japa shekken sondaı jandardyń biri ádildik izdep Jókeńe kelipti. Jókeń salǵan boıda álgi belsendiniń keńsesine kirip kelip, dúıim jurttyń kózinshe:
– Áı, qonaqbaı! Sen búginge deıin qonaqbaı ediń, ol ortasynda bir noqaty bar táp-táýir esim edi. Endigi jerde halyqqa jasaǵan myna qysastyǵyńdy qoımasań tas tóbeńnen bir uryp, bir noqatyńdy ekeý qylamyn. Sonda nege aınalatynyńdy eskishe biletin ákeńnen surap al, – degen eken. Abyroıy aırandaı tógilerin sezgen álgi baıǵus Jókeńnen keshirim surap, at-shapan aıybyn tartypty.
Jorabek aǵamyz qynnan shyqqan qyryq beske kelgen 1923 jyly Shárıpa atty sulýǵa úılenedi. Odan 1924 jyly Shahzada, al 1927 jyly Shahmardan atty ul dúnıege keledi.
Shahmardan anasy Shárıpa apaımen birge
Aǵaıyndy Esenovter mektepke qatar barady, tipti ekeýi de jas aıyrmasyna qaramaı áýeli bir synypta oqysa kerek. Muǵalimderdiń usynysymen aǵasy Shahzada Jorabekov, al Shahmardan atasynyń atymen Esenov bolyp jazylady. Tamasha azamat bolyp ósken Shahzada Uly Otan soǵysynda erlikpen qaza tabady.
Barlyq resmı qujattarda Shahmardan Esenovtiń týǵan kúni 1927 jyldyń 5 tamyzy, al ol oqyǵan Qyzylorda pedýchılıesindegi derekterde onyń týǵan jyly 1926 jyl dep kórsetilgen. Sondyqtan ony mektepke alty jasynan berý úshin áýelgide týǵan jylyn 1926 jyl dep kórsetip, keıin bastapqy qalpyna keltirgen sııaqty (Qyzylorda oblystyq arhıvi, 377-qor, 2-tizim, 22-is).
Shahmardan Esenov 6-synyp oqýshysy (ońnan solǵa qaraı ekinshi)
Mine, osylaısha, Shahmardan Esenov áýeli 1941 jyly Shıelidegi 7 synyptyq ortalaý mektepti, al 1944 jyly Qyzylorda pedagogıka ýchılıesin úzdik bitirip, sol jyly Qazaq taý-ken ınstıtýtyna túsedi. Zerdeli, zerek jas ınstıtýtty «paıdaly qazbalar kenderiniń geologııasy men barlaýy» mamandyǵy boıynsha 1949 jyly bitirip, memlekettik emtıhan komıssııasynyń 1949 jylǵy 4 maýsymdaǵy sheshimi boıynsha ózi armandaǵan «taý ınjener-geology» mamandyǵyna ıe bolady.
Shahmardan Esenov – Qazaq taý-ken ınstıtýtynyń stýdenti
Shahań mektepte oqyp júrgen shaǵynda da óleń-jyrǵa, ádebıetke óte áýes bolypty. Ózi tehnıkalyq oqý ornynda oqysa da Syr elinen shyqqan aqyn-jazýshylarǵa jaqyn júripti. Solardyń biri zamanynda ataǵy aspandap turǵan arqaly aqyn Ábdilda Tájibaev edi.
Ábdilda aǵamyz óziniń esteliginde Shahmardan stýdent kezinde oǵan ákesi Jorabekti ákep tanystyrǵanyn aıtady. Bir-birin syrtynan jaqsy biletin qos arys bul tanystyqqa bek qýanyp, birden shúıirkelese áńgimege kirisken. Sol kúni Ábekeńniń úıine máskeýlik aqyn, aýdarmashy Mıhaıl Lýkonın kele qalady. Basynda aýyl adamyna tán olpy-solpy kıingen qarapaıym qazaqtyń shalyna shekesinen qaraǵan máskeýlik aqyn Jorekeń sóılep kep bergende, aýzyn ashyp, kózin jumyp, onyń orystyń tilin osynshama tereń biletinine tań-tamasha qalady. Sol kezde Ábekeń aǵasynyń «Evgenıı Onegındi» jatqa aıtatynyn da maqtanyshpen jetkizedi. Máskeýlik qonaqtyń buǵan senimsizdikpen qarap otyrǵanyn sezip qalǵan qarııa jarty saǵat boıy «Evgenıı Onegındi» mánerine keltire jatqa soǵady.
Bul oqıǵa Jorabek aǵamyzdyń qaıtys bolýynan 2-3 jyl buryn, shamamen 1947-1948 jyldary oryn alsa kerek.
Shahańnyń ata-tegi, ákesiniń batyrlyǵy, seriligi, sheshendigi, bilimdarlyǵy, oryssha saýatynyń keremettiligi týraly derekterdi tolyq keltirip otyrǵan sebebimiz, onyń ýyzynan jaryp týǵan, «áke kórip oq jonǵan» tekti atanyń ulany ekendigine oqyrman nazaryn aýdarý.
«Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń» deıdi halyq danalyǵy. Shahań – dala qyranynyń uıasynda tárbıelenip, qyransha tárbıe alǵan jan. Búkil túr-tulǵasy, bolmys-bitimimen ákesiniń aýzynan túsip qalǵandaı ol ómir boıy ákesin maqtan etip ótti jáne Jókeń de maqtaýdyń qandaıyna bolmasyn tatıtyn, ǵapyl dúnıede aıtqany bolyp, atqany tıgen aıryqsha tulǵa edi. Jorabek aǵamyz jalǵyz ulynyń ınstıtýt bitirip, úlken bilim ordasynan túlep ushqanyn, atalaryna myńdaǵan jyldar boıy qutty meken bolǵan Arqaǵa babalar baılyǵyn izdep qyzmetke attanǵanyn óz kózimen kórip, 1950 jyly dúnıe saldy.
Sonymen, Shahmardan Jorabekuly Esenov oqýyn bitirgen soń 1949 jyly Jezqazǵan geologııalyq-barlaý ekspedıııasyna áýeli qatardaǵy geolog, keıin aǵa geolog bolyp qyzmetin bastap ketedi. Áýelgide eki tilge birdeı aǵyp turǵan, dala kórgen, qala tárbıesin alǵan, stýdent kezinde-aq ǵylymǵa degen beıimin kórsete bilgen ony ustazdary aspırantýraǵa qalýǵa úgittegen. Biraq sol jyldary stýdentterge dáris oqyp, kezdesý ótkizgen, tipti memlekettik qabyldaý emtıhanyna tóraǵalyq jasaǵan qazaqtyń uly ǵalymy Qanysh Imantaıuly Sátbaev bolashaqta qazaq jeriniń mol baılyǵyn ıgerý úshin tóńiregine talantty jastardy jınaı bastaǵan. Qyran qazaqtyń qyraǵy kózi bolaıyn degen tastúlek Shahmardanǵa da túsedi.
Sh.Esenov Jezqazǵan rýdnıkteriniń birinde
Shahmardan Jezqazǵanǵa bir ketkennen mol ketip, tabany kúrekteı on bir jylyn ótkizedi. Qatardaǵy geologtan sol kezdegi Keńes Odaǵyndaǵy eń úlken barlaý mekemesi – Jezqazǵan geologııalyq barlaý ekspedıııasynyń bas geology ári bas ınjeneri dárejesine deıin kóteriledi.
Shahań Arqada ótkizgen 11 jylyn kásibı maqsatqa paıdalana bildi. Ustazy Q.Sátbaev júrgen soqtyqpaly soqpaqtarmen júrip otyryp, azynaǵan sýyǵy men ańyzaq jeli qatar júretin Ulytaý-Jezqazǵan aımaǵyn túgel aralap shyqty. Dál osy kezeńde ol Qanysh Imantaıulynyń aqyl-keńesimen Úlken Jezqazǵan ken oryndary júıesiniń keń aýqymdaǵy geologııalyq kartasyn jasap, onyń qory aldyn ala boljamdanǵan nusqadan 3-4 ese kóp ekendigin dáleldeıdi. Ol ekspedıııadaǵy asa qat bolyp esepteletin qýatty ken burǵylaý agregattarynyń sanyn 5 esege arttyryp, olardy 100-ge deıin jetkizdi. Ustazymen aqyldasa otyryp, Jezqazǵan ken tobyndaǵy Itaýyz, Saryoba, Qarashoshaq, Qypshaqpaı, Aıranbaı, Taldybulaq, Jartas atty ken oryndaryn ashyp, olardyń qoryn anyqtaıdy.
Jezqazǵanda júrgizilgen júıeli zertteýlerdiń nátıjesinde mystan basqa, margane, nıkel, kobalt, sırek kezdesetin radýsıt-asbest pen kógildir asbest ken oryndaryn ashady.
Metallýrgııany damytý úshin ken ǵana emes, asa úlken sý qory da qajet. Jas geolog Sh.Esenov Jezqazǵan sııaqty aýyz sýy tapshy ólkeden asa úlken jerasty sý qory bar Janaı jáne Aıdos sý kenderin taýyp, ony paıdalanýǵa bergizedi. Bul Jezqazǵannyń óndiristik qajettigin ǵana emes, halyqtyń taza sýǵa degen turmystyq muqtajdyǵyn da molynan ótep, kóp qabatty úılerge deıin sý jetkizýge múmkindik týǵyzady.
Saryarqanyń qaq tórinde onyń ystyǵy men sýyǵyna birdeı tóze júrip, birinen soń biri jańa ken oryndaryn ashyp, ony óndiristik maqsatta ıgerýge jol ashqan geolog-ınjenerdiń eńbegi odaqtyq jáne respýblıkalyq basshylardyń nazaryna ilige bastaıdy. Osylaısha ol 1960 jyly nebári 33 jasynda mınıstrdiń orynbasary, al arada jyl ótpeı jatyp Qazaqstannyń geologııa jáne jer qoınaýyn qorǵaý mınıstri bolyp taǵaıyndalady.
Qazir jas mınıstrlermen eshkimdi tańdandyra almaısyń, al keńestik zaman úshin bul sensaııalyq taǵaıyndaý bolatyn.
Jer kólemi jaǵynan Odaqtaǵy ekinshi respýblıka sanalatyn Qazaqstan úshin Geologııa el bolashaǵyn aıqyndaıtyn jetekshi mınıstrlik bolyp sanaldy.
Shahań jańa qyzmetine jas ta bolsa mol tájirıbe jınaqtap keldi. Bul kezderi Ǵylym akademııasynyń prezıdenti ári Geologııa ǵylymdary ınstıtýtynyń dırektory qyzmetin qosa qatar atqaryp otyrǵan tálimger ustazy Qanysh Imantaıuly Sátbaevtyń keńesimen ózi ábden jetik biletin paıdaly qazbalar ken oryndaryn izdeý men barlaýdyń metodıkasy taqyrybyna arnalǵan kandıdattyq dıssertaııasyn sátti qorǵap shyǵyp, 1962 jyly avtorlar tobymen birge Jezqazǵandaǵy kóp jylǵy izdenisteriniń nátıjesi ispettes «Geologııa ı metallogenııa Bolshogo Djezkazgana» atty irgeli eńbegin jaryqqa shyǵarady. Dál osy eńbek Shahmardan Esenovtiń bolashaqta geologııa-mıneralogııa ǵylymynda olja jasar mol múmkindigi bar ǵalym ekendigin keńinen tanytty.
Mınıstrdiń qyzmeti adamǵa ǵylymmen shyndap aınalysýǵa múmkindik bere qoımaıdy. Mundaıda tek ekiniń birin ǵana tańdaýǵa týra keledi.
Sondyqtan alǵashqy kezde ol doktorlyq dıssertaııasyn keıinge ysyryp qoıyp, Qazaqstannyń ár qıyryndaǵy ken oryndaryn ıgerýge erekshe nazar aýdarady. Ǵylym men óndiristi, geologııa ǵylymyndaǵy ınnovaııalyq baǵyt sanalatyn geofızıkany damytýdy qolǵa alyp, Búkilodaqtyq barlaý geofızıkasy ınstıtýtynyń Qazaq fılıalyn ashtyrady.
Sh.Esenov Mańǵystaý túbegindegi munaı kenderin ıgerýge batyl kirisedi. Onyń basshylyǵymen búginge deıin Qazaqstan ekonomıkasyna úlken úles qosyp kele jatqan Ózen, Jetibaı, Qarajambas, Qalamqas munaı kenderi ashylyp, ony ıgerýdiń alǵysharttary jasalady. Kónekóz geologtar onyń osy kezde Qazaqstan men Odaqtyń aıtýly ǵalymdary men mamandaryn shaqyryp, ǵylymı keńesti Jetibaı men Ózen kenishiniń basynda ótkizgenin jyr ǵyp aıtady. Mańǵystaý munaıy týraly áńgime qozǵalǵanda onyń erlikpen bara-bar baǵalanyp, el aýzynda áli kúnge deıin ańyzdaı aıtylyp júrgen myna bir eńbegin erekshe atap ótken jón dep esepteımin.
Sh.Esenov Mańǵystaý oblysynda
Keńes Odaǵyn kolhozshy Nıkıta Hrýev basqarǵan jyldary ol oıyna kelgenin istep, bir respýblıkanyń jerin ekinshisine balyq úlestirgendeı taratýǵa kirisedi.
Sondaı jaǵdaı 1962 jyly ejelden maıly qııan atanǵan munaıly túbek – Mańǵystaýdyń da moınyna túse jazdady. Taǵy sol N.Hrýev Mańǵystaý túbegin munaı óndirýdegi tájirıbesi mol Túrikmenstanǵa berý jóninde másele qoıady. Arnaıy otyrysta Qazaqstan pozıııasyn qoldap shyǵý úshin Máskeýge áli beti qaıtyp, taýy shaǵylyp kórmegen, alǵan betinen qaıtpaıtyn jas mınıstr Shahmardan Esenov jiberiledi.
Ol N.Hrýev tóraǵalyq etken jıynda Mańǵystaý munaıyn ıgerýge Qazaqstannyń áleýeti de, tájirıbesi de, kadrlary da molynan jetetindigin naqty faktiler men ıfrlar jáne ǵylymı tujyrymdarmen dáleldep shyǵady.
Osy otyrysta jas qazaq mınıstriniń pozıııasyn sol kezdegi odaqtyq geologııanyń dýaly aýyzdarynyń biri, KSRO Geologııa mınıstri akademık A.V.Sıdorenko ashyq qoldaıdy. Qyrqynshy jyldary KSRO Ǵylym akademııasy Túrikmen fılıalyna qarasty Taý-ken ınstıtýtyn basqaryp, sol eldiń jaı-japsaryn jaqsy biletin akademık-mınıstrdiń bul sózinen keıin qazaq mınıstriniń pozıııasyn KSRO Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy A.N.Kosygın de jaqtap shyǵady. Osylaısha, Sh.Esenov Lenın tóraǵalyq etken 1920 jylǵy jıynda qazaq jeriniń shekarasyn aıqyndap bergen Alash ardageri Álimhan Ermekovtiń erligin qaıtalap, orda buzar otyzynda qazaq jeriniń tutastyǵyn qaısarlyqpen qorǵap qalady.
Shahmardan Esenovtiń Mańǵystaý taǵdyryna baılanysty kórsetken dál osy erligin óz estelikterinde akademık Sultan Sartaev pen akademık Ábdirahman Nurlybaevtar jáne taý-ken salasynyń ardageri, tehnıka ǵylymdarynyń doktory Ibragım Baımuratuly Edilbaev ta rastaıdy.
Akademık Sartaev bul faktini Almatyǵa kelgen saparynda Bas hatshy Brejnevtiń kómekshisi bolǵan Fedıýkın aıtqanyn alǵa tartady.
Mańǵystaý «qoldy» bola jazdaǵannan keıin mınıstr Esenov Qazaqstanda munaı kadrlaryn daıarlaý isin myqtap qolǵa alady. Atyraýdaǵy Qazaq geologııalyq barlaý ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń jumysyn jandandyrady. Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtyndaǵy munaı fakýltetine stýdent qabyldaý kólemin dereý arttyryp, olardyń sanyn 250-ge deıin jetkizedi, buǵan qosymsha daıyndaý bólimine 100 tyńdaýshy qosa qabyldatady. Reseıdegi Máskeý, Ýfa, Orynbordaǵy munaıshylar daıarlaıtyn joǵary oqý oryndarynan qosymsha mamandar shaqyrady. Munyń bári 60-70-jyldary Qazaqstanda munaıshylardyń jańa generaııasyn qalyptastyrýǵa berik negiz jasady.
Jalpy, Sh.Esenovtiń respýblıka geologııa salasyn birden urshyqtaı úıirip áketýiniń eki sebebi boldy. Birinshiden, ol Odaq boıynsha Lenıngrad taý-ken ınstıtýtynan keıingi ekinshi bedeldi joǵary oqý orny sanalatyn Qazaq taý-ken ınstıtýtyn támamdady. Esenov bilim alǵan kezde dál osy ınstıtýtta Q.I.Sátbaevtan basqa esimi búkil Keńes Odaǵyna áıgili E.Shlygın, I.Bok, G.Medoev, N.Sergıev sııaqty ǵylymdy óndirispen ushtastyra bilgen myqty ustazdar sabaq berdi. Ekinshiden, ol 11 jyl ýaqytyn Jezqazǵan geologııalyq barlaý ekspedıııasynda ótkizip, geologııanyń búge-shigesine deıin ábden meńgergen kásibı shyńdalý mektebinen ótip, bilikti taý-ken ınjeneri retinde qalyptasty. Ol qyzmet istegen ekspedıııa quramynda tisqaqqan ınjenerler men tájirıbeli geologtar jetip artylatyn.
Eger Esenov ómirbaıanynyń dál osy kezeńine muqııat úńilsek, onyń belgili dárejede ustazy Q.I.Sátbaev salǵan soqpaqpen júrgendigin aıqyn ańǵaramyz. Qanysh Imantaıuly jıyrma jyl boıy Jezqazǵan-Ulytaý atyrabyn túgel sharlap ótken soń ǵana ǵylymǵa kelgen bolatyn.
Qaz SSR Ǵylym Akademııasynyń jyljymaly sessııasy, Jezqazǵan qalasy. Soldan ońǵa qaraı: O.Baıqońyrov, Q.Sátbaev, mınıstr Sh.Esenov jáne E.Býketov
Esenov sııaqty orys ádebı tilin erkin meńgerip, kez kelgen aýdıtorııada eshbir múdirissiz kósile de, sheshile de sóıleıtin, aqjarqyn minezdi, batyr tulǵaly, búgingi tilmen aıtqanda, harızmasy kúshti mınıstr odaqtyq deńgeıdegi áriptesteriniń nazaryna da birden iligedi. Qanysh Imantaıuly Odaqtaǵy eń baı, eń bedeldi mınıstrliktiń basshysy, óziniń uzaq jyldar boıy syılas dosy bolǵan úsh márte Soıalıstik Eńbek Eri KSRO Orta mashına jasaý mınıstri (aty jupynylaý kóringen bul mınıstrlik qyzyl ımperııadaǵy áskerı-óndiristik keshendi basqaratyn eń azýly organ boldy) E.P.Slavskıımen tanystyrady. Qazaqstanǵa óte kóp jaqsylyq jasaǵan Efım Pavlovıchpen Shahmardannyń dostyǵy ómiriniń sońyna deıin jalǵasty.
Shahań bul jyldary SSSR Geologııa mınıstri bolǵan iri ǵalym, akademık Aleksandr Vasılevıch Sıdorenkomen de adal áriptestikke negizdelgen shynaıy dostyq qatynas ornatady.
Qazaqstandaǵy Geologııa mınıstrligi Shahań osynda basshylyqqa kelýden bes-aq jyl ǵana buryn 1956 jyly ashylǵan bolatyn. Bul kezde basqa odaqtas respýblıkalarda, onyń ishinde ǵylym-bilim, ónerkásibi damyǵan Reseı, Ýkraına, Belorýssııanyń ózinde mundaı mınıstrlikter áli ashylmaǵan edi.
Munyń eki sebebi boldy. Birinshiden, 1940-1950 jyldary Q.I.Sátbaev bastaǵan ǵalymdardyń geologııa salasyndaǵy orasan zor tabystary jer qoınaýy paıdaly qazbalarǵa asa baı Qazaqstanǵa mamandardyń nazaryn aýdardy. Ekinshiden, taǵy da sol Qanysh Imantaıulynyń arqasynda respýblıkada geolog mamandary men ǵylymdardyń jańa mektebi qalyptasyp, odaqtyq deńgeıde moıyndala bastaǵan kadrlyq korpýs jasaldy.
Mınıstr Esenov ortalyq apparatpen alysqa barmaıtynyn birden túsindi. Ol áýeli Qazaqstannyń geologııalyq perspektıvasy joǵary óńirlerinen 5 óńirlik basqarma ashyp, búkil geologııalyq barlaý jumystaryn sonda shoǵyrlandyrdy. Buǵan qosymsha munaı-gaz, gıdrogeologııa jáne geofızıka salasy boıynsha respýblıkalyq deńgeıdegi úsh mamandandyrylǵan kásiporyn ashyp, tájirıbelik, óndiristik stansalar júıesin jasaıdy. Óndiris pen ǵylymdy ushtastyrý baǵytynda Qazaq mıneraldy shıkizat ınstıtýtyn (QazIMS), Qazaq geologııalyq barlaý ǵylymı-zertteý ınstıtýty (QazNIGRI) jáne Qazgeofızıka ǵylymı-zertteý ınstıtýttary men kóptegen tájirıbelik laboratorııalar ashty.
Mınıstr Esenovtiń osyndaı qajyrly hám júıeli eńbeginiń nátıjesinde bes jyl ishinde respýblıkamyzdyń túrli mekemelerinde bytyrańqy qyzmet isteıtin 50 myńǵa jýyq mamandar bir mınıstrlikten basqarylatyn ortaq júıege biriktirilip, myqty materıaldyq baza jasaldy. Dál osy jyldary salaǵa bólinetin qarjy da eselep artty.
Keıin alpysynshy jyldardyń ortasynda ózge de odaqtas respýblıkalarda geologııa mınıstrlikteri ashyla bastaǵan kezde olardyń basshylary úırený úshin Qazaqstanǵa keletin boldy. Osylaısha, geologııalyq qyzmet salasynda júzdegen jyl artta qalyp qoıǵan Qazaqstan Q.I.Sátbaev pen onyń talantty shákirti Sh.Esenovtiń arqasynda Odaq boıynsha sýyrylyp alǵa shyqty. Jas mınıstrdiń júıeli eńbegi basshylyq tarapynan eskerýsiz qalǵan joq, ol 1965 jyly Qazaqstan Mınıstrler Keńesi Tóraǵasynyń orynbasary qyzmetine joǵarylatyldy. Jańa qyzmetinde ol geologııaǵa ǵana emes, onyń tapqan jańalyqtaryn tikeleı óndiristik maqsatqa jaratýmen aınalysatyn aýyr ónerkásip salasyna da basshylyq jasaı bastady.
Sh.Esenovti Qazaq SSR Mınıstrler Keńesi tóraǵasynyń orynbasary qyzmetine taǵaıyndaý týraly jarlyq
Shahańnyń bul kezdegi qyzmeti men áriptesteri aldyndaǵy bedeli jóninde 10 jyl RSFSR Geologııa mınıstriniń jáne 11 jyl KSRO Geologııa mınıstriniń birinshi orynbasary bolǵan, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty B.M.Zýbarev: «Nesmotrıa na to, chto ıa byl starshe po vozrastý, dlıtelnoe vremıa rabotal pervym zamestıtelem mınıstra geologıı SSSR, ıa ý nego ýchılsıa, polzovalsıa sovetamı. V Moskve ı v drýgıh kraıah Soıýza ý nego byl shırokıı krýg znakomyh, drýzeı, kolleg, tovarıeı. Vse onı s bolshım ývajenıem, ıa by skazal s lıýbovıý, otnosılıs k nemý», dep jazady. Aǵynan jaryla sóılegen geologııa ardageriniń bul sózine birdeńeni alyp-qosýdyń ózi artyq.
Ol Úkimet tóraǵasynyń orynbasary retindegi bir kezderi ózi janyn sala qorǵaǵan Mańǵystaý munaıyn óndiristik negizde ıgerýge erekshe mán beredi. Tipti 1966 jyly «Tektonıka ı neftegazonosnost Mangyshlaka» atty monografııasyn aıaqtaıdy. Kezinde óz bastamasymen 1964 jyly qurylǵan «Mańǵystaýmunaı» birlestiginiń jumysyn udaıy baqylaýynda ustaıdy. Buǵan qosymsha 1966 jyly «Jetibaı munaı óndirý» basqarmasy qurylady, 1964-1965 jyldary Teńge, Tasbolat, Qaramandybas, Shyǵys Jetibaı munaı-gaz ken oryndary ashylady.
Esenov bastamasymen 1965 jyly mamyr aıynda qazirgi Aqtaý qalasynda munaıshylardyń 1-shi Búkilodaqtyq ǵylymı-tehnıkalyq konferenııasy ótip, oǵan osy salanyń Odaq boıynsha kileń yǵaı men syǵaılary qatysady. Sol jyldyń 10 maýsymynda Ózen – Mańǵystaý – Maqat temirjolymen alǵashqy ret Ózen munaıy Atyraý munaı aıyrý zaýytyna jiberiledi. Al 10 shilde kúni Ózen ken ornynan tuńǵysh ret 1 mıllıon tonna munaı óndirilip, uzyndyǵy 140 shaqyrym bolatyn Ózen – Jetibaı – Aqtaý munaı qubyry paıdalanýǵa beriledi.
Mańǵystaý munaıyn meńgerýdegi osyndaı orasan zor tabystary úshin bir top ǵalymdar jáne munaıshylarmen birge 39 jasar vıe-premer Shahmardan Esenovke Keńes Odaǵynyń eń mártebeli syılyǵy – tehnıka salasyndaǵy Lenındik syılyq berildi.
Lenındik syılyq qujaty men tósbelgisi
Bul onyń mansabyndaǵy eń bıik jetistik ári uzaq jyldar boıy qýdalaýdyń basy bolatyn. Óıtkeni, mundaı syılyq ǵylym kandıdaty Sh.Esenovti qoıyp, respýblıkanyń akademık basshysy D.Qonaevta joq edi. Ol ol ma, Lenındik syılyqty «syldyrmaq» dertimen qatty aýyratyn Bas hatshy L.Brejnevtiń ózi ómiriniń sońyna qaraı 1979 jyly áýpirimdep júrip áreń degende alǵan bolatyn. Sondyqtan eki ortada sóz tasyp, sypsyń qaqqan jaramsaqtar toby Qonaev pen Esenov arasyna syna qaǵa bastaıdy.
Órkenıetti orta, ǵylymı qaýym úshin munda turǵan eshqandaı óreskeldik joq edi. Keńes Odaǵynda geologııa ǵylymy men atom ónerkásibi, qorǵanys ónerkásibi, hımııa men fızıka salasyndaǵy el ekonomıkasyna orasan zor paıda ákeletin jańalyqtar ashylǵanda onyń avtorlarynyń jasyna qaramaı-aq joǵary dárejeli marapattar beriletin (akademık A.Saharov qyryqqa jetpeı-aq úsh márte Soıalıstik Eńbek Eri bolyp úlgergen). Onyń ústine Esenov Mańǵystaý munaıynyń ashylýyn kabınette otyryp emes, kásibı geolog retinde maıly qııannyń oıy men qyryn túgel kezip júrip basqardy jáne osy taqyrypqa áriptesteri joǵary baǵalaǵan irgeli monografııa jazdy. Buǵan qosymsha Lenındik syılyqtan úmitkerler Máskeý tarapynan jan-jaqty súzgiden ótkiziletin. Biraq… Iá, biraqtyń sońynda osy kúnge deıin ashylmaǵan kóp kiltıpandar jatyr.
Shahań kózi tirisinde jýrnalıst Marat Májıtovke bergen suhbatynda: «Men bul jolda bilimimdi de, tájirıbemdi de ortaǵa saldym. Munaı baryn, onyń mol qoryn naqty dáleldedim. Osy teńdesi joq munaı-gaz kózderin ashqanymyz úshin bes kisi Lenındik syılyqtyń laýreattary atandyq. Jeteý edik, Máskeý eki qazaqty syzyp tastapty. Meniń jeke eńbegim bolmasa, ózimdi osy toptan ózim-aq syzyp tastar edim, oǵan adamdyq arym da, qudiretim de jeter edi. Men jalpy ózimdi bılep-tósteı alatyn kisimin. Eshýaqytta bireýdiń aıtqanyna erip, jeteginde júrip kórmegen adammyn. Óz aqylym – ózime tóreshi», – dep ózine tán órshil minez ben tákappar týralyqpen jaýap beripti. Shahańdaı jaltaqtap, jalbaqtaýdy bilmeıtin qyran minezdi qazaqtyń basqasha aıtýy múmkin emes.
Tarıhtyń tegershigin keri aınaldyrýǵa bolmaıdy. Eger syılyqty bylaı qoıyp, onyń atyn ıemdengen Lenınniń ózin múlde bilmeıtin jas urpaq ósip shyqqan búgingi zamanda Shahmardan Esenovtiń taý tulǵasy sol syılyǵy qurǵyrdy almasa da táýelsiz qazaqtardyń jańa býyny aldynda bir páske de tómendemeıtinine eshkim kúmán keltire qoımas. Sanada jamyraǵan sansyz kóp suraqtarǵa boljam jasaýǵa bolar-aý, biraq dál jaýap tabý óte qıyn, al anyǵy bireý – týra bir jyldan soń Sh.Esenov vıe-premer qyzmetinen bosatylady.
Respýblıkada ǵana emes Máskeýdiń nebir jaqsysy men jaısańdary aldynda zor bedel jınap úlgergen Shahmardan sııaqty jas arystandy tym alysqa jibermeı, jaqynda, udaıy nazarda ustaý úshin ony Qazaqstan basshylyǵy respýblıka Ǵylym akademııasynyń prezıdenttigine usynady.
Ǵylymı qaýym - qashanda bıliktiń aıtqanyna kónip, aıdaýyna júre bermeıtin, óz ortasyna «jatty» kóp kirgizbeıtin konservatıvti orta. Onyń ústine, qanshama iskerligimen aty shyqsa da Shahmardan Esenov azýly akademıkter úshin bar bolǵany ǵylym kandıdaty ǵana edi, al akademııa prezıdenti bolý úshin áýeli onyń múshesi, ıaǵnı akademık bolýy kerek degen buljymaıtyn jarǵy talaby jáne bar bolatyn.
Sh.Esenovtiń Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń prezıdenti bolyp saılanýy búkil Odaq boıynsha buryn-sońdy bolmaǵan oqıǵa retinde tarıhqa endi. Áýeli áli doktorlyq dıssertaııasyn da qorǵamaǵan, akademıkti bylaı qoıǵanda múshe-korrespondenttikke de ótpegen úmitker birden akademııanyń tolyq músheligine (akademıktigine) saılanady. Budan keıin sý jańa akademık sol sátte prezıdenttikke usynylady. Úsh ret daýys berýdiń nátıjesinde Shahań úsh umtylyp baryp, áreń degende ustazy Qanysh Imantaıulynyń kreslosyna otyrady.
Dál osy saılaýda akademııa jarǵysy buzylǵan taǵy bir óreskel oqıǵa oryn aldy.
Esenovti Akademııaǵa ákelý úshin áýeli Qanysh Imantaıulynan keıin bul qyzmetti abyroıymen atqaryp otyrǵan akademık Shapyq Shokındi prezıdenttikten bosatý kerek boldy.
Munyń aldynda ǵana Qazaqstanǵa KSRO Ǵylym akademııasynyń prezıdenti M.V.Keldyshtyń ózi kelip, akademık Shokınniń eńbegine joǵary baǵa bergen edi. Soǵan qaramastan ol aıaq astynan Ortalyq komıtetke shaqyrylady. Bul týraly Halyq Qaharmany óz esteliginde: «Zasedanıe prohodılo prı zakrytyh dverıah, rýkovodıl ım D.A.Kýnaev, pochemý-to protokolnye zapısı ne provodılıs… Chleny bıýro K sıdelı, kak v rot vody nabralı. Tolko vtoroı sekretar K partıı V.Tıtov, predsedatel Sovmına M.Beısebaev ı predsedatel Verhovnogo Soveta S.B.Nııazbekov predlojılı mne podat zaıavlenıe ob osvobojdenıı ot doljnostı prezıdenta Akademıı naýk. Ia naotrez otkazalsıa sdelat eto», – dep jazady.
D.Qonaev óz esteliginde Sh.Shokın «óz ótinishimen qyzmetten bosady» dep jazsa da, shyndyq Shokın jaǵynda boldy.
Ary qaraı oqıǵa bylaısha órbıdi.
Akademııanyń jalpy jınalysynda «Ǵylym akademııasyn basqarýda jibergen eleýli qatelikteri úshin» Sh.Shokın qyzmetinen bosatyldy. Sóıtip, Sátbaev salǵan sara joldan aınymaı, qara shańyraqty qara qyldy qaq jara ádildikpen basqarǵan, shymyr jańǵaq Shapyq Shokın qyzmetinen ketirilip, bosaǵan orynǵa Esenovti jyljytý «oıyny» bastalady.
Shahmardan Esenovtiń jańa qyzmeti, qoǵamda alar orny, bedel jınaýy, jurtqa tanylýy jaǵynan kelgende, vıe-premerlerdiń oryntaǵynan áldeqaıda joǵary bolatyn. Onyń ústine uly ǵalym, akademık Q.I.Sátbaev irgetasyn óz qolymen qalap, Odaq, álem tanyǵan Ǵylym akademııasymen Ortalyq partııa komıteti de, Úkimet te, qolbala parlament te erekshe sanasatyn. Biraq kandıdat Esenovti akademııa prezıdenttigine osynshama ólermendikpen «usynýshylardyń» óz esebi boldy.
Esimi elge keńinen tanymal ǵalymdardyń basyn biriktiretin Ǵylym akademııasynyń esh jerde jazylmaǵan óz «zańy», óz tártibi bar edi. Ózderi kóz maıyn taýysa júrip, samaıyn qyraý shalǵan kezde áreń jetetin akademıktiń ataǵyn qansha talantty bolsa da qyryqqa endi ǵana tolǵan ǵylym kandıdatynyń «qalpaqpen uryp» alǵanyn olardyń kópshiligi ishteı jaqtyra qoıǵan joq. «Usynýshylardyń» esebi boıynsha dál osy konservatıvti top aryzdyń astyna ala júrip, Shahmardandy jańa qyzmetinen ketýge májbúr etýge tıis edi. Biraq oqıǵa múlde basqasha jaǵdaıda órbidi.
Sý jańa prezıdent eń áýeli óziniń ǵylymı ómirbaıanyndaǵy olqylyqtyń ornyn toltyrý úshin kelesi, ıaǵnı 1968 jyly «Geologostrýktýrnye osobennostı metodıkı razvedkı Djezkazganskogo rýdnogo polıa» jáne «Nedra Kazahstana» atty qos birdeı monografııasyn jarııalap, Máskeýde «Jezqazǵan ken oryndaryn barlaý metodıkasynyń qurylymdyq erekshelikteri» taqyrybynda doktorlyq dıssertaııasyn jarqyrata qorǵap shyǵady. Shahańnyń doktorlyq dıssertaııasyn qorǵaýǵa qatysqan akademık H.Besbaevtyń esteliginde oǵan odaqtyq dárejedegi aıtýly ǵalymdar qatysyp, Qanysh aǵanyń qımas dosy bolǵan P.Ia.Antropov bastaǵan máskeýlik ǵalymdar óte joǵary baǵa bergeni keltirilgen.
Oraıy kelgende aıta ketý kerek: Petr Iakovlevıch Antropov – KSRO-nyń tuńǵysh geologııa mınıstri (1953-1962) retinde Qanysh Imantaıulyna ǵana emes, búkil Qazaqstannyń geologııasynyń órkendeýine, respýblıkaǵa geolog mamandar daıarlaý isine úlken úles qosqan qaıratker. Sondyqtan ǵylymı qaýym ony tuńǵysh geologııa mınıstri ári elimizdiń bas geology retinde erekshe qurmettegen.
Doktor, professor, akademık, prezıdent sııaqty ataq, dáreje, laýazymdarmen tórt qubylasyn birdeı túgendegen Shahań endigi jerde Akademııanyń jumysyna bilek sybana kirisedi. 1968 jyly Ǵylym akademııasynda jańadan saılaý ótkizilip, akademıkter men múshe-korrespondentterdiń qatary bolashaǵy zor talantty ǵalymdarmen tolyǵady, 17 birdeı ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń basshylary qyzmetine bekitiledi. Úsh jańa ınstıtýt: Joǵarǵy energııalar fızıkasy, Gıdrogeologııa jáne gıdrofızıka, Seısmologııa ınstıtýttary jasaqtalyp, kóptegen jańa ǵylymı laboratorııalar men bólimder ashylady. Eski ǵımarattarda otyrǵan ınstıtýttarǵa jańa korpýstar salynyp, jyldar boıy páter kezeginde turǵandarǵa qalanyń dál ortasynan 45 jáne 35 páterlik eki úı paıdalanýǵa beriledi.
Esenov qolǵa alyp, kúni búginge deıin jalǵasyn taýyp kele jatqan taǵy bir taǵylymdy is – ulttyq enıklopedııa shyǵarý.
Keńes Odaǵynda Reseıden keıin Ýkraına ótken ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldarynda enıklopedııalyq basylymdardy shyǵarýdy qolǵa aldy. Mine, osy Ýkraınadan keıin ámbebap ulttyq enıklopedııa daıyndaýda qazaqtardy Odaq boıynsha ekinshi qatarǵa shyǵarǵan Shahmardan Esenov boldy.
Ol ulttyq enıklopedııa isin birden qoldap, 1968 jyly tıisti Úkimet qaýlysyn ázirletti. Qazaq Sovet Enıklopedııasynyń Bas redakııasy Ǵylym Akademııasynyń qurylymy bolyp eseptelip, oǵan ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń mártebesi berildi.
Akademııa prezıdenti jańa mekemeni alǵashqy kúnnen bastap-aq tikeleı qamqorlyǵyna alyp, oǵan tıisti shtat, qarjy-qarajatty molynan bergizdi. Enıklopedııa qyzmetkerleri páter máselesinen de esh taryqqan emes. Nátıjesinde qazaqtyń 12 tomdyq tuńǵysh ámbebap enıklopedııasy bas-aıaǵy 6 jyldyń ishinde ár tomy 40 000 tırajben basylyp, qalyń oqyrmanǵa jol tartty. Reti kelgende aıta ketý kerek, Esenovtiń qoldaýymen qazaqtar ámbebap enıklopedııa shyǵarýda ejelden kitap basý isinen bizden ilgerileý ketken latysh, lıtva, eston, grýzın, armıan enıklopedııashylarynyń aldyna túsip, zor abyroıǵa bólendi. Osylaısha, búgingi kúnge deıin úzilmeı, úzdiksiz basylyp kele jatqan ulttyq enıklopedııalar shyǵarý isiniń basy-qasynda qashanda qajymaıtyn, talmaıtyn akademık Esenov turdy.
Ol prezıdent qyzmetine kirisken eki jyl ishinde Qazaqstan ǵylymynyń 1969 jylǵa deıingi búkil tarıhy men jetistigine taldaý jasap, «Naýka ı ýchenye Sovetskogo Kazahstana» atty monografııasyn jazyp shyqty.
Monografııadaǵy derekter boıynsha dál sol jyly Qazaqstannyń 168 ǵylymı mekemesinde 25 myń ǵylymı qyzmetker, onyń ishinde 300 ǵylym doktory men 5000 ǵylym kandıdaty eńbek etken. Al Ǵylym akademııasynda 54 akademık, 45 múshe-korrespondent, 200 doktor, 1000 kandıdat jáne 600 aspırant bolǵan eken.
Avtor óz monografııasynda ǵylym tarıhyn, partııalyq dástúr boıynsha Oktıabr tóńkerisinen bastamaı, qazaq topyraǵyndaǵy Ál-Farabı, J.Balasaǵunı, M.Qashqarı zamanynan tartyp, ózine deıingi qazaq ǵylymynyń damýy, búgingi jaı-kúıi, bolashaqtaǵy baǵyt-baǵdary jaıly egjeı-tegjeıli taldaýlar jasaǵan.
Shaǵyn pishimmen basylsa da 100 betten erkin asatyn monografııada Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń 1-shi hatshysy, 1952-55 jyldary Ǵylym akademııasynyń prezıdenti qyzmetin atqarǵan akademık D.A.Qonaevtyń esimi ne akademııanyń qurylýyna, ne taý-ken isine, ne metallýrgııa salasyna arnalǵan bóliginde birde bir ret atalmady. Qalaı bolǵanda da, kónekóz akademıkterdiń aıtýynsha, bul Qonaev pen Esenov arasyndaǵy syzatty odan ári tereńdete túsken.
Esenov basshylyqqa kelgennen keıin Ǵylym akademııasynyń bedeli de, áleýeti de artyp, onyń ǵylymdy ǵana emes, ekonomıkany damytýǵa qosqan úlesi de molaıa tústi. Bir kezderi jatyrqaı qaraǵan akademık aǵalary «jaraısyń, baýyrym» dep arqasynan qaǵyp, inileri «Shah aǵa» dep baýyryna kirdi. Sol kezeńniń statıstıkasyna súıensek, 7-shi besjyldyqpen salystyrǵanda, 8-shi besjyldyqta (1966-1970 jyldary) ǵylymǵa bólingen qarajat respýblıkamyzda 11 esege ósipti.
Osyndaı aýyz toltyryp aıtýǵa turarlyq tolaıym tabystarmen ol 1971 jyly akademık Sátbaev negizin salǵan Ǵylym akademııasynyń 25 jyldyq mereıtoıyn qarsy aldy.
Respýblıka ǵylymy úshin ulan-asyr mereke bolǵan bul jıynǵa Odaqtyń ǵana emes, dúnıejúziniń ár qıyrynan mańdaıy jarqyraǵan nebir marǵasqalar jınalyp, olardyń aldynda Shahmardan Esenov «Qazaq SSR-iniń Ǵylym Akademııasy – respýblıka ǵylymynyń ortalyǵy» atty baıandama jasaıdy.
Jınalystyń tórinde esimi búkil álemge áıgili Lenındik, Memlekettik syılyqtardyń laýreaty, úsh márte Soıalıstik Eńbek Eri akademık M.V.Keldysh otyrdy. Shahmardan Lenındik syılyqqa usynylǵanda ony Lenındik jáne KSRO Memlekettik syılyǵyn berý jónindegi komıtettiń tóraǵasy retinde aıaǵyna deıin qoldap shyqqan dál osy Mstıslav Vsevolodovıch edi. Ol áıgili ǵalymmen dostyǵyn únemi maqtan tutyp ótti.
Qaz SSR ǴA prezıdenti Sh.Esenov pen KSRO ǴA prezıdenti M.Keldysh
Merekelik sessııada KSRO Geologııa mınıstri, KSRO Tústi metallýrgııa mınıstri, KSRO Ǵylym akademııasynyń akademıkteri, qazaqstandyq mınıstrler men ǵalymdar sóz sóılep, akademık Sh.Esenov basqarǵan Ǵylym akademııasynyń jetistikterine joǵary baǵa berdi. Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy D.A.Qonaev sessııa jumysyna basynan aıaǵyna deıin qatysyp, Shahmardan Esenovtiń bedeli odaqtyń mınıstrler men akademıkter arasynda qanshalyqty bel alyp bara jatqanyn óz kózimen kórdi.
Ulttyq akademııany órkendetýdegi úlesi úshin Sh.Esenov osy joly KSRO Ǵylym akademııasynyń usynysymen Lenın ordenimen marapattaldy.
Qazaq Ǵylym akademııasynyń mereıtoıy odaq jáne respýblıka kóleminde keńinen atalyp ótti jáne osyǵan oraı kóptegen qazaqstandyq ǵalymdar ózderi uzaq jyldar kútken laıyqty marapattarǵa ıe boldy.
Osyndaı úlken abyroı, bedelmen mereıtoılyq sessııany jarqyrata ótkizgen Shahmardan Esenovti 1972 jyldyń 24 aqpanynda akademııanyń jalpy jınalysy jabyq daýyspen biraýyzdan jańa merzimge prezıdenttikke saılaıdy.
Prezıdent Esenov geologııa, taý-ken, metallýrgııa salasyna ǵana emes, qoǵamdyq ǵylymdardyń damýyna da erekshe mán berdi. Onyń Odaq aldyndaǵy asa zor bedeliniń arqasynda Otyrardan shyqqan kúlli musylman shyǵysynyń uly fılosofy ál-Farabıdiń týǵanyna 1100 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq konferenııa Máskeý men Baǵdattan keıin, ádettegideı Tashkentte emes Almatyda ótti. Aqıqatyn aıtar bolsaq, konferenııa ótken 1973 jyly S.M.Kırov atyn ıelengen Qazaq Memlekettik ýnıversıtetinde shyǵystaný fakýlteti ashylmaǵan, al Akademııa quramynda Shyǵystaný ınstıtýty áli qurylmaǵan edi.
Ál-Farabıdiń 1100 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq konferenııa
Esenov Farabı toıyn ótkizýge erteden daıyndalyp, 1966 jyly Qazaqstanda farabıtaný ǵylymynyń negizin salýshy ǵulama ǵalym Aǵjan Mashanovtyń usynysymen farabıtaný tobyn qurǵan bolatyn. Bul topqa jetekshilik etýdi qazaqtyń asa talantty fılosof ǵalymy Aǵyn Haırollauly Qasymjanovqa júktep, tez arada ál-Farabı shyǵarmalaryn aýdarýdy tapsyrady.
Bul týraly Aǵyn Haırollauly: «Sh.Esenov treboval, chtoby my vhodılı v kontakty s zarýbejnymı farabıevedamı, dostavalı, dobyvalı rýkopısı, teksty, prıvlekalı k rabote vseh, kogo mojno, ızvne v kachestve konsýltantov, reenzentov ı redaktorov», dep jazady.
Esenovtiń usynysymen qazaqstandyq farabıtanýshylar eńbegi Máskeýdiń «Voprosy fılosofıı», Kıevtiń «Fılosofskıe dýmkı», Praganyń «Fılosofskı chasolıe» jýrnaldaryna shyǵady. Sol kezde máskeýlik ǵalymdardyń biri Aǵyn Haırollaulyna tóbeden túskendeı: «Nelzıa lı pokazat vlııanıe rýsskoı kýltýry na al-Farabı», depti… Mine, biz shybyndap bas ızegen máskeýlik fılosoftardyń shynaıy syqpyty osyndaı bolǵan.
Men enıklopedııada qyzmet istegen jyldary Aǵyn Haırollaulymen kóp aralastym. Tereń bilimdi, teńdesi joq fılosof edi. Ol keıin tájik halqynan shyqqan asa kórnekti shyǵystanýshy ǵalym, akademık, odaqtyq Shyǵystaný ınstıtýtynyń dırektory Babodjan Ǵafýrovpen birge Máskeýden 1975 jyly «Al-Farabı: ıstorııa mırovoı kýltýry», al 1983 jyly «Mysl» baspasynan óziniń jeke dara avtorlyǵymen «Abý Nasr Al-Farabı» atty tamasha monografııalaryn shyǵardy. Bul eki kitap áli kúnge deıin álemdik farabıtanýǵa qosylǵan súbeli úles retinde baǵalanady.
Búginde ál-Farabıdiń Qazaqstanǵa qatystylyǵyna kúmán keltiretinder az. Al Almaty konferenııasyna deıin ony arab aǵaıyndar – arab, ırandyq baýyrlarymyz – parsy, al ózbek kórshilerimiz óz qandasymyz dep sanaıtyn. Esenovtiń bilek sybana aralasýymen uly ustaz araǵa myń jyl salyp ǵasyrlar qoınaýynan qaıtyp oraldy. Táýelsizdik tusynda Elbasymyz Arıstotelden keıingi «ekinshi ustaz» sanalatyn ál-Farabıdiń esimin Ulttyq ýnıversıtetke berip, ony birjolata týǵan halqymen tabystyrdy.
Jetpis ekinshi jyl Shahmardan Esenov úshin jemisti jyl boldy. Ol Ýspen ken beldeýin geologııalyq, óndiristik turǵydan zertteýge arnalǵan eńbekteri úshin elimizdiń bir top ǵalymdary jáne óndirisshilerimen birge Qazaqstannyń Memlekettik syılyǵyna ıe boldy.
Orys aǵaıyndardyń ómir synaǵynan súrinbeı ótken adamdy «proshel ogon, vodý ı mednye trýby» deıtin sózi bar. Adamdy otpen, sýmen alastaý álemniń kóptegen halyqtarynda bar, al sońǵysyn orys aǵaıyndar oılap tapqan, maǵynasy – «ataq, dańqpen synaý» (syılyq alǵanda mystan jasalatyn úrmeli aspaptardan turatyn orkestrdiń týsh oınaýyn meńzeıdi). Erteginiń batyryndaı «otqa salsań janbaıtyn, sýǵa salsań batpaıtyn» Shahmardan aǵamyz jez qańyltyrǵa kelgende osaldyq tanyta bergen. Árıne, alynǵan syılyqtyń qaısysynda da onyń úlesi bolǵanyna eshkim kúmán keltire qoımas. Biraq mınıstr, úkimet basshysynyń orynbasary, Ǵylym akademııasynyń prezıdenti, bul az deseńiz, Qazaqstan Kompartııasy ortalyq komıtetiniń múshesi, SOKP ortalyq komıtetiniń músheligine kandıdat, tipti Joǵarǵy Keńestiń tóraǵasyna deıin laýazymdy qyzmet atqarǵan, dosy qaıdan kelip, jaýy qaıdan shyǵatynyn biletin aqyldy adamnyń osyndaı usaq-túıekke kelgende arandaı beretinine tań qalmasqa bolmaıdy.
Kóp uzamaı Shahmardan Esenovtiń basyna taǵy da bult úıirile bastaıdy. Ony eki kúnniń birinde Ortalyq komıtetke shaqyryp, múıizdeý qalypty jaǵdaıǵa aınalady. Ózgeni bylaı qoıǵanda, Esenovke onyń orynbasarlary aıdap salynady. Sol kezdegi atmosfera týraly akademııa ardageri N.V.Nıretına: «Davlenıe na nego bylo ogromnym. Po nastroenııý my opredelıalı, kak proshla ocherednaıa vstrecha. Otnoshenııa ego s vıe-prezıdentamı (D.V.Sokolskım, A.M.Kýnaevym, A.N.Nýsýpbekovym) bylı ochen natıanýtymı, eslı ne skazat hýje. Rovno cherez dva mesıaa Shahmardan Esenovıch byl osvobojden», – dep jazady.
Bul 1974 jyldyń 15 sáýiri kúni bolǵan oqıǵa edi. Aıaq astynan Ǵylym akademııasynyń sessııasy shaqyrylady. Oǵan Mınıstrler Keńesiniń Tóraǵasy B.Áshimov, 2-shi hatshy V.K.Mesıa, ıdeologııa jónindegi hatshy S.N.Imashev sııaqty Qazaqstannyń D.Qonaevtan basqa basshylary túgeldeı qatysady.
Sessııada tóraǵalyq etken vıe-prezıdent D.V.Sokolskıı Sh.Esenovtiń óz qolymen jazǵan aryzyn oqıdy. Tarıh úshin onyń da mátinin tolyq keltire keteıik: «V svıazı s naznachenıem menıa mınıstrom geologıı Kaz SSR proshý osvobodıt menıa ot doljnostı prezıdenta AN Kaz SSR. Blagodarıý chlenov Prezıdıýma AN KazSSR za bolshýıý podderjký ı vklad v nashý sovmestnýıý rabotý po rýkovodstvý AN KazSSR za perıod moeı raboty v doljnostı prezıdenta AN KazSSR. Akademık Esenov».
Hat mátini oqylǵan soń onyń avtoryna bir aýyz jyly sóz aıtylmastan, eshkimge sóz berilmesten, usynys jarǵyǵa qaıshy bolsa da ashyq túrde daýysqa qoıylady. Is bitken soń 2-shi hatshy V.K.Mesıa jer-kókke tıgizbeı maqtap, bosaǵan orynǵa zııaly qaýym men ǵylymı ortada esh súıkimi joq, bilim-sharqy shamaly, «ishkilikke salynǵan» degen ataǵy shyqqan, biraq respýblıka basshysynyń týǵan baýyry A.M.Qonaevtyń kandıdatýrasyn usynady. Ádettegideı ol basym daýyspen (1 adam ǵana qarsy) Akademııa prezıdentiniń ornyn basady.
Endi Esenov aryzynyń mátinine de nazar salaıyq. Ol óziniń Geologııa mınıstri qyzmetine taǵaıyndalýyn ádeıi sheshilgen másele retinde kórsetedi. Bulaı jazbaǵanda ýáde berýshilerdiń taıqyp shyǵýy da op-ońaı edi. Ekinshiden, aryzda respýblıka basshylyǵyna, jeke Dinmuhamed Ahmetulynyń atyna aıtylatyn dástúrli alǵys ta jazylmady. Bul akademıktiń usynǵan orynǵa kóńili tolmaıtynyn aıqyn sezdirse kerek. Úshinshiden, aryzdyń jazylý mánerine qarap, onyń áldebir joǵary dárejeli sheneýniktiń kabınetinde, «senderge keregi osy bolsa, má, alyńdar da tynyńdar» degen syńaımen jazylǵany da ańǵarylady. Tipti aryz sońynda aty-jónin de tolyq jazbaı «Akademık Esenov» dep tym qysqa qaıyrýynyń ózi de onyń asyǵys jazylǵanynan habar bergendeı.
Qalaı degenmen de qarǵadaı qarqyldaǵan qalyń tobyr qaıratker tulǵany qyzmetinen ketirip tynady.
Esenov ómirbaıanyn zertteýshilerdiń basym kópshiligi onyń Akademııa prezıdenttiginen qaıtadan Geologııa mınıstri bolýyn onyń osy salaǵa jaqyndyǵynan, akademıktiń ǵylymda jınaqtaǵan tájirıbesin óndirispen ushtastyrýǵa jaǵdaı týǵyzý qajettiginen týyndady dep túsindirýge tyrysady. Shyndyǵynda, bul taǵaıyndaý ony Ǵylym akademııasy sııaqty salystyrmaly túrde bolsa da derbestigi bar mekemeden alastatyp, ony memlekettik qyzmetten birjolata ketirý úshin istelgen edi.
Akademık Esenov Geologııa mınıstrligine qaıtyp oralǵan soń Ortalyq Qazaqstandaǵy Aqtoǵaı-Aıdarly mys kenderi men Jáırem polımetall kenishterin zerttep, onyń naqty qoryn anyqtaýdy qolǵa aldy. Búginde búkil Qyzylorda oblysy halqynyń nesibesine aınalyp, oblysqa, respýblıkaǵa mol paıda keltirip otyrǵan Ońtústik Torǵaı munaı kenishi (qazirgi Qumkól) barlanyp, ondaǵy munaı qory anyqtaldy. Batys Qazaqstandaǵy asa baı munaı men gaz qoryn barlaýǵa, ıgerýge baryn saldy. Qazir ataǵy dúrildep turǵan Qarashyǵanaq, Jańajol sııaqty alyp gaz kondensat kenderin barlaý dál osy kezeńde júzege asty. Tipti, álemge áıgili Teńiz keniniń ashylýy mınıstrlikti Shahań basqarǵan jetpisinshi jyldardyń úlesinde edi.
Bul jyldary qaıratker Esenovtiń ataǵy respýblıka sheńberinen shyǵyp, odaqqa keńinen tanymal bola bastaǵan edi. Máskeýde ony yqpaldy mınıstrlermen qatar, Keńes Odaǵyndaǵy eń bedeldi qurylym – KSRO Memlekettik josparlaý komıtetiniń (Gosplan) tóraǵasy N.K.Baıbakov ta ashyq qoldady. Úkimet basshysy A.N.Kosygınniń orynbasary qyzmetin qosa atqarǵan Nıkolaı Konstantınovıch kez kelgen odaqtas respýblıka basshylary qas-qabaǵyna qaraıtyn, Keńes Odaǵyndaǵy eń bedeldi memlekettik tulǵalardyń biri atandy.
Ókinishke oraı, odaq basshylarynyń tilin ońaı tapqan Esenovtiń eldegi bastamasy zor qıyndyqpen, bıýrokratııalyq kedergilermen, tek máskeýlik dostarynyń qoldaýymen ǵana júzege asyryldy. Bul týraly shyndyqtyń tekemetin tilip aıtatyn professor, geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory Sádýaqas Qurmanov: «ekinshi ret mınıstrdiń ornyna kelgen Shahań burynǵydaı qulash sermeı almady. Joǵarydan qatań baqylaý, tómennen sypsyńdaǵan ósek-aıańdar Shahańa qatty áser etti. Shahańa teris nıettegi adamdar orynbasar etip qoıylyp, qarsy baǵyttalǵan áreketter jasalyp ta júrdi. Shahańa oń nıettegi qyzmetkerlerdi sebepsiz aıyptaý, qýdalaý, qyzmetten qýý sııaqty jaǵdaılar da oryn aldy. Sol jazalanǵandardyń bireýi men edim. Jáne bosatý buıryǵyna Shahańnyń ózine qol qoıdyrýǵa májbúr etti», - dep ay da bolsa aqıqatqa negizdelgen zaman shyndyǵynyń bet perdesin ashyp kórsetedi jáne óziniń qyzmetten bosatylýynan góri qurt-qumyrsqa, baqa-shaıandarǵa qor bolǵan talantty tulǵanyń taǵdyryna kóbirek jany ashıdy.
Bul joly partokrattar ábden álsiregen arystandy talaýǵa bar kúshterin jumyldyrady. Onyń qyzmetinen esh kinárat tappaǵan soń, kúndelikti turmys-tirshiligin baqylaýǵa alyp, qyzmetkerleri, kómekshileri, tipti júrgizýshilerine deıin tıisti oryndarǵa shaqyryp, tergeý, tekserý, beıjosyq áreketter men qorqytyp-úrkitýdiń nebir qıturqy tásilderi paıdalanylady. Is qozǵaýǵa ilik bolatyn záredeı qylmys tappasa da, ol 1978 jyldyń basynda Ortalyq komıtetke shaqyrylyp, birjolata qyzmetinen bosatylady.
Bul tarıhshylar men saıasattanýshylar «toqyraý» dep at qoıyp, aıdar taqqan keńes zamanynyń ábden bojyrap, bodaýsyz ketken, borkemik tartqan kezeńi edi. Otyzynshy jyldardaǵydaı jazyqsyz jandy sotsyz atyp tastaıtyn, elýinshi jyldardaǵydaı zańdy belshesinen basyp, uzaq merzimge jer aýdaratyn soraqy dástúrler kelmeske ketken bolatyn. Biraq aram nıetti jandar qashan da adamdy qorlaýdyń, jazalaýdyń jymysqy, jytqyr tásilderin oılap tabýdan sharshamaıtyn kórinedi. Bul joly da solaı boldy.
Ortalyq komıtet geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory, professor, akademık, Lenındik jáne Memlekettik syılyqtardyń laýreaty Shahmardan Esenovke Almatydan birjolata ketýdi, tótesinen aıtqanda, jer aýdarýdy talap etedi. Osylaısha, álem tanyǵan akademık Balqashtan 150 shaqyrym qashyqtaǵy qý medıen dalada ornalasqan shaǵyn geologııalyq ekspedıııaǵa jiberiledi. Ol Balqashqa attanyp ketken kúni Almatyda «akademık Esenov ózine ózi qol salypty» degen qaýeset burq ete túsedi. Bul adamdy tirideı óltirýdiń eń sumpaıy túri edi.
Qashanda qıyndyqqa qasqaıa qarsy turatyn qaısar rýhty qazaq ólmedi. Jazy mı qaınatar ystyq, qysy súıekten óter yzǵarly ólkede bir jyldan astam ýaqyt qyzmet istedi. Biraq on jylǵa jýyq úzdiksiz qýdalaý qatepti qara nardaı azamattyń júregine syzat, asqazanyna jara salyp úlgergen edi.
Keńes Odaǵynda jappaı partııalyq baqylaý ornyqsa da Ǵylym akademııasy men joǵary oqý oryndary júıesinde orta jáne tómengi deńgeıdegi qyzmetterge konkýrs jarııalanyp, sala mamandary saılanyp qoıylatyn dástúr saqtaldy. Rektor, prorektor, dekandar taǵaıyndalsa da, doent, professor, kafedra meńgerýshileriniń qyzmetine vakansııa bolǵanda úmitkerler konkýrs arqyly irikteletin.
Qazaq polıtehnıka ınstıtýty 1979 jyly paıdaly qazbalardy izdeý men barlaýdyń metodıkasy kafedrasynyń meńgerýshiligine konkýrs jarııalaıdy. Ekspedıııada júrgen shákirtterinen bul habardy estigen Shahań kóp dabyra jasamaı, tıisti qujattaryn resimdep, ınstıtýtqa jiberedi. Ejelden akademıkke degen nıeti túzý ınstıtýt rektory Ábdiǵappar Áshimbaev ta, konkýrstyq komıssııa músheleri de qıyn kúnderde kóńiline demeý bolsyn dep, onsyz da báıgeden shappaı kelip turǵan Shahańdy kafedra meńgerýshiligine qabyldaıdy.
Ataǵy jer jarǵan ǵalymnyń ózi bilim alǵan oqý ornyna kelýi ondaǵy professorlar men stýdentter qaýymyn serpiltip tastaıdy. Sol kezde ınstıtýtta kafedra meńgerýshisi bolyp qyzmet atqarǵan belgili fılosof, akademık Dosmuhamed Kishibekov qoǵamdyq jumys retinde ınstıtýttyń «Injener kadrlary úshin» atty shaǵyn tırajdy gazettiń redaktory qyzmetin qosa atqarǵan eken. Sol bir japyraqtaı gazetke D.Kishibekov «Bizdiń túlekterimiz endi bizge ustaz» atty shaǵyn habarlama bastyryp, onda ınstıtýtqa keıingi kezde qyzmetke turǵan ustazdar qatarynda ataq-dárejelerin túgel sanamalaı kele Shahmardan Esenovtiń de esimin ataıdy.
Ózi ınstıtýttyń ishinde ǵana taraıtyn gazet. Kıoskige túspeıdi, jazylý katalogyna engizilmegen, tutamdaı ǵana tırajy bar. Shaǵyn ǵana habarlama. Ishinde eshqandaı maqtaý, marapattaý joq. Tek faktilerdiń konstataııasy. Munda turǵan ne bar?!
«Baqsam, baqa eken» degendeı, pále izdegen adam budan da kinárat tabatyn kórinedi.
Habarlama gazetke shyqqan kúnniń erteńinde eshbir artyq-kemi joq, ınstıtýt rektory, partkom hatshysy jáne gazet redaktory Ortalyq komıtetke shaqyrylady. Onyń ǵylym jáne joǵary oqý oryndary bóliminiń meńgerýshisi S.Jandosov úsheýin «Maqalany qalaı bastyńdar, kimmen aqyldastyńdar?» dep tergeýdiń astyna alady.
Ózi Uly Otan soǵysynyń ardageri, eshqashan aryna daq túspegen kommýnıst, qashan kórseń de sabyrly, salmaqty qalpynan aınymaıtyn Dosaǵań maqalany ulty orys ınstıtýt oqytýshysy jazǵanyn, ózi bastyrǵanyn, onda kórsetilgen Sh.Esenovtiń doktor, professor, akademık, laýreat ekendigi túp-túgeldeı ras ekendigin ret-retimen aıtyp shyǵady.
Q.I.Sátbaev atyndaǵy Qazaq Ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetiniń ken oryndaryn izdestirý jáne barlaý kafedrasy
Osy oqıǵadan keıin akademık Esenovtiń kafedra meńgerýshiliginen bosatylǵanyn oqyrmanǵa aıtpasaq ta túsinikti bolar deımin. Biraq bul SOKP sııaqty jýannyń jińishkerip, Qazaqstannyń Kompartııasy sııaqty jińishkeniń úzilýge taqaǵan kezi edi. Sondyqtan araǵa jyl salyp akademık Esenov áriptesteriniń qoldaýymen kafedra meńgerýshiligine qaıtyp oralady. Ózi qashanda qurmettep, qadirlep ótken ustazdyq qyzmetin ómiriniń sońyna deıin adal atqardy. Ondaǵan ǵylym doktorlaryn, júzdegen kandıdattardy, myńdaǵan shákirtterdi tárbıeledi.
Shahmardan Esenov ómiriniń sońy shýaqty boldy.
Bılik basyna Nursultan Ábishuly Nazarbaev kelgen soń ol qaıtadan qoǵamdyq-saıası ómirge belsene aralasa bastady. Áriptesteri akademıkti 1990 jyly 12-saılanǵan Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesine Ǵylym akademııasynan depýtat etip saılady.
Depýtat Esenov 1991 jyly 16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýııalyq Zańynyń qabyldanýyna da óz úlesin qosty. Táýelsiz elimizdiń jańa ataýy, Memlekettik Týy, Eltańbasy, Ánuranyn bekitýdiń basy-qasynda boldy.
Sh.Esenov 1-shi shaqyrylǵan QR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty
Ómiriniń sońǵy kezeńinde onyń densaýlyǵy jıi syr bere bastady. Qansha myqty bolsa da, uzaqqa sozylǵan úzdiksiz qýǵyn-súrgin onyń janyna ǵana emes, júregine de aıyqpas jara salyp úlgergen edi. Qaısar rýhty qaıratker tulǵa, tamasha ǵalym Shahmardan Esenov 1994 jyldyń 23 tamyzynda dúnıe saldy.
Onyń qazasyna oraı Memleket basshysy N.Nazarbaev bastaǵan el aǵalary qol qoıǵan qazanama shyqty. Elbasy tapsyrmasymen esimi Aqtaý polıtehnıka ınstıtýtyna berilip, 2007 jyly 80 jyldyq mereıtoıy respýblıka kóleminde keńinen atap ótildi.
«Aıtpasa sózdiń atasy óledi» demekshi, ultymyzdyń osyndaı uly azamattarynyń jazyqsyz japa shegýi búginde biz asyra maqtaýdy ádetke aınaldyrǵan respýblıkanyń sol kezdegi basshysy D.A.Qonaevtyń kóz aldynda, eger týrasyn aıtar bolsaq, tikeleı qatysýymen júzege asty. Ókinishti-aq.
Shahmardan aǵamyz mándi, maǵynaly ómir súrdi. Sońyna mol ǵylymı mura, qazaqtardyń áli talaı býyny maqtanyshpen aıta júretin ónegeli isterin qaldyrdy. Kámıla jeńgemizben otbasylyq ómirdiń de qyzyǵyn kórip, ata-baba amanatyna saı adal urpaq tárbıeledi.
Sh.Esenov otbasymen birge
Ýaqyt ótedi. Zaman ózgeredi. Urpaq almasady. Tarıh bárin elep-ekshep óz ornyna qoıady. Halqyna shynaıy eńbek sińirgen qaıratkerlerdiń esimi ǵana el jadynda máńgilik saqtalmaq. Sondaı nar tulǵanyń biri ári biregeıi Shahmardan Esenov dep bilemin.
