Mūhtar Äuezovtıŋ joǧalyp ketken şyǧarmasy haqynda
Arǧy-bergı tarihty şolyp qarasaq, qolyna qalam ūstaǧan danyşpan suretkerlerdıŋ «tūzy jeŋıl, sory qalyŋ» bolǧan qoǧamdar az kezdespeidı. Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basynda öte jyldam damyp, älemde bar ozyq ürdısterge ǧajap türde laiyqtalyp ülgergen qazaqtyŋ jaŋa sapadaǧy jazba ädebietınıŋ eŋ talantty ökılderınıŋ maŋdaiyna da qiiamet tırlık, qiyn taǧdyr jazylypty. Olar şyǧarmalaryn keŋestık, kommunistık ideologiiany qaru qylǧan saiasi toŋmoiyndyqpen jäne taptyq tüsınıkterdıŋ şylauyndaǧy estetikalyq taiazdyqpen arpalysa jürıp jazdy. Qyspaq kördı, quǧyn şektı, jazaǧa tartyldy. Şyǧarmalary sürgıden öttı, terıs synaldy, tärkıge ūşyrady. Alaş ardaqtysy, qazaqtyŋ ǧūlama jazuşysy Mūhtar Äuezov te solaqai ämırşıldıktıŋ, soraqy ädıletsızdıktıŋ talai qūqaiyn bastan keşırgen. Naqaqtan-naqaq aiyptalyp qana qoimai, ūstaǧannyŋ qolynda, tıstegennıŋ auzynda ketken dünielerı de joq emes. 1925 jylǧy mamyrdyŋ 29-ynda İ.Stalin Qazaq Ölkelık partiia komitetınıŋ biuro müşelerıne «Qazaq baspasözı turaly» atyşuly hatyn joldady. Hattyŋ bırınşı bölımınde ol Sūltanbek Qojanūly negızın qalap, Taşkenttegı alaşordaşyl ziialylardyŋ mınberıne ainalǧan «Aq jol» gazetınen (Stalin ony «jurnal» dep qatelesedı; soǧan qaraǧanda, qolyna ūstap ta körmegen siiaqty) «partiiada joq intelligentterdı quyp şyǧyp, ony kommunistık baspasözdıŋ organyna ainaldyrudy» tapsyrdy. Al ekınşı bölımınde partiiada joq intelligensiiany keŋes jäne şaruaşylyq jūmystaryna, sondai-aq oqulyqtar jazu ısıne ǧana jegıp, saiasat pen ideologiia maidanyna mülde maŋailatpau jönınde pärmen ettı.«Şolaq belsendıler» jüzege asyruǧa bılek sybana kırısıp ketken būl hattaǧy nūsqaular sol tūstaǧy basqa da ūltyn süigen qalamgerlermen bırge, Mūhtar Äuezovtıŋ şyǧarmaşylyq qyzmetıne de özınıŋ tıkelei äserın tigızdı. Bırınşıden, ol «Aq jol» gazetınıŋ maŋdaialdy avtorlarynyŋ bırı bolatyn. Ekınşıden, partiiada joq ädebietşılerdıŋ sanatyna kıretın. Al, üşınşıden, bälkım, eŋ bastysy... teŋdessız talant iesı edı... Sondyqtan qylyşynan qan tamǧan zamanda qarsylastarynyŋ tarapynan moiny ozyq Mūhtardy jarǧa iterıp, orǧa jyǧu peiılderınıŋ körınbei qaluy mümkın de emes-tūǧyn...Būl turaly tarihi derekter ne deidı? Qazırgı Resei memlekettık äleumettık-saiasi tarih mūraǧatynyŋ (būrynǧy SOKP Ortalyq Komitetı janyndaǧy marksizm-leninizm institutynyŋ ortalyq partiia mūraǧatynyŋ) sörelerınen ötken ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy-otyzynşy jyldaryndaǧy Qazaqstannyŋ saiasi, äleumettık jäne ruhani ömırıne qatysty, osy künge deiın jalpy qoldanysqa engızılmegen qyzyqty da qūndy qūjattar köptep tabylady. Qazaq Ölkelık partiia komitetınıŋ 1926 jylǧy säuırdıŋ 30-ynda bolyp ötken ekınşı Plenumynyŋ hattamalary men stenogrammalyq jazbalary da osylardyŋ arasynan şyqty (17-qor, 25-tızbe, 1-ıs). Būl jiynda respublika basşysy Goloşekin Maǧjannyŋ bertındegı poeziialyq tuyndylaryna şüilıge otyryp, intelligensiia arasyndaǧy «smenovehovşyldyq» qozǧalysyn, iaǧni eskı intelligensiianyŋ jaŋa zamanǧa beiımdelu ädısın tüirep ötedı de, «Ekeu» degen bürkenşek atpen jazǧan avtorlardyŋ «Eŋbekşı qazaqtaǧy» maqalasynan qaterlı ūltşyldyq saryndy köredı. «Jospar» boiynşa Mūhtar Äuezovtıŋ de «sazaiyn tartatyn» kezegı keledı. Mınbege sol kezdegı oqu-aǧartu halyq komissary Kärım Toqtabaev (kei jerlerde Kärım Toqtybaev dep jazylǧan; ony taǧy bır alaşordaşyl qairatker İsa Toqtybaevpen şatastyrmaǧan jön) şyǧyp, bylaişa söz sabaqtaidy: «Äuezovtıŋ bäigede bırınşı syilyqty jeŋıp alǧan «Qaragöz» atty kıtaby turaly partiiada joq (bıraq nietı tüzu) qyzmetkerlerdıŋ bırı bylai dep jazady: «Pesa bäigege jaramsyz. Eger «Qaragöz» basqa pesalardan artyq dep tanylyp, syilyqqa ie bolsa, onda äzırşe qazaqta dramalyq ädebiet bar dep aituǧa da, qazaq teatryn qūru turaly söz qozǧauǧa da älı mülde erte». Osyǧan qaramastan, Säduaqasov joldastyŋ arqasynda Äuezov bärıbır bırınşı syilyqty iemdendı. Onyŋ janynda bızdıŋ jas jazuşylarymyz Qospanov pen Öteulievtıŋ «Zarlyq» pesasy özınıŋ mazmūny, baǧyty jäne taptyq mänı jaǧynan Äuezovtıŋ kıtabynan äldeqaida joǧary tūr». Qazır adam sengısız, bıraq Mūhtar Äuezovke osylai baǧa berılgen kezder de ötken! Būl – qazaqtyŋ tūŋǧyş drama teatry aşyluy qarsaŋynda Qazaqstan Halyq Komissarlar Keŋesı jariialaǧan bäigenıŋ qorytyndysy şyǧarylǧannan soŋǧy jaǧdai. Keiınırek, qamauǧa alynǧan uaqytynda M.Äuezov Bırıkken memlekettık saiasi basqarmanyŋ tūraqty ökıldıgı ısterı jönındegı prokurory Stolbovaia men erekşe bölımnıŋ tergeuşısı Popovqa jazǧan tüsınıktemesınde özın ūdaiy qaralaudan şarşamaǧan Äbdırahman Baidıldinnıŋ «partiiada joq ädebietşınıŋ esebınen saiasi bedel jinauǧa ūmtylǧandyǧyn», «aqşa üşın jazady dep jala japqandyǧyn» aita kelıp: «Syilyqty qūramyna Jandosov, Mailin jäne basqalar kırgen komissiia bölgenıne qaramastan, ol «Qaragöz» pesasyna bäige berılu faktısın ūialmastan būrmalady, mūny Säduaqasovtyŋ tamyr-tanystyǧyna telıdı», - dep jazdy (M.Äuezov. Elu tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. 8-tom, 243-bet). Endeşe, älgı plenumda K.Toqtabaev sözın mysalǧa keltırıp otyrǧan adam naq osy Ä.Baidıldin boluy äbden mümkın dep oilaimyz.
Ä. Baidıldin mūnyŋ aldynda, 1926 jylǧy säuırdıŋ 21-ınde Qazölkekomnyŋ baspasöz bölımınıŋ jaŋadan taǧaiyndalǧan meŋgeruşısı Tūrar Rysqūlovtyŋ tapsyrmasymen Şymkentke sapar şegıp, sol araǧa Taşkentten köşırıp äkelınıp, jaryq körıp tūrǧan «Aq jol» gazetın öz qolymen japtyryp qaitqan-tūǧyn. Iаǧni būl mezgılde onyŋ «ūltşyldyqqa» qarsy qolşoqpar retınde paidalanyla bastaǧandyǧy körınedı.Söz joq, körkem ädebiettıŋ bolmysyn baiyptamau, tabiǧatyn tanymau – sor. Al bıle tūryp – bılmegen bolu, tani tūryp – tanymaǧan tür körsetu odan ekı ese ziian. Äitpese, közı aşyq, oquy jetık, Äuezovpen bırge bozbala şaǧynan dos-jaran qalypta üzeŋgıles jürgen, talai jerde qaptaldasa qyzmet ıstegen Äbdrahman Baidıldinnıŋ «Qaragöz» pesasyna bailanysty tarşylyq bıldıruı – aqylǧa syimaityn närse. Mäskeuden tabylǧan taǧy bır qūjat. Qazölkekom sekretariatynyŋ 1927 jylǧy mamyrdyŋ 19-yndaǧy mäjılısınıŋ №12 hattamasy. Kün tärtıbıne M.Äuezovtıŋ «Qazaq ädebietınıŋ tarihy» kıtaby turaly mäsele qoiylǧan. Onda: «Baidıldin joldasqa bır aptanyŋ ışınde kıtaptyŋ mazmūnymen mūqiiat tanysyp şyǧu jäne özınıŋ pıkırın äzırleu, sondai-aq sol merzımde – jaryq köru mümkındıgıne qarai, markstık-lenindık syn tūrǧysynan kırıspe söz daiarlau tapsyrylsyn. Käsıpodaq ūiymynan Baidıldin joldasty osy uaqytqa negızgı jūmysynan bosata tūru sūralsyn», - delıngen (17-qor, 25-tızbe, 12-ıs). Būl kıtap sol jyly «Ädebiet tarihy» degen atpen Qyzylordada jaryq kördı. Ökınışke qarai, Ä.Baidıldinnıŋ qandai pıkır jazǧanyn, qoljazbanyŋ tüpnūsqa qalpyn qanşalyqty saqtaǧanyn bıle almadyq... Bıraq aqyry qaiyr bolǧan joq. «Bıreuge or qazba, özıŋ tüsersıŋ» degen sözdıŋ beker aitylmaǧany ras. Ä.Baidıldin de janyn saqtai almady. 1930 jylǧy säuırdıŋ 31-ınde atylyp kettı. Nege dersız? «Revoliusiiaǧa qarsy äreketı üşın»... Endı Kazölkekomnyŋ ekınşı Plenumyna qaita oralaiyq.
Kärım Toqtabaev «Qaragöz» pesasynan keiın äŋgımenınıŋ baǧytyn M.Äuezovtıŋ «Sūǧanaq sūr» atty povesıne qarai būrady da, sözınıŋ arasynda būl şyǧarma turaly Smaǧūl Säduaqasovtyŋ pıkırlerın keltıredı (orysşadan audaryp berıp otyrmyz): «Avtor qaharmandaryn özıne tän körkem söz şeberlıgımen jäne adam psihologiiasyn bıle otyryp suretteidı. Alaş partiiasy jaiynda: «...bilıkten aiyrylǧan soŋ, negızınen beibıt jūmysqa bet tüzedı», - deidı. Öz pıkırınıŋ soŋyna qarai avtordy taǧy da bylai dep madaqtaidy: «Joldas Äuezovtıŋ bükıl jazǧandary sekıldı, povestıŋ tılı qūnarly, ädemı. Mūndai kıtapty jaryqqa şyǧaru paidaly ıs dep sanaimyn».Mūnan ärı qarai K.Toqtabaev «Sūǧanaq sūr» povesın jäne onyŋ qoldauşysynyŋ pıkırın «partiialyq tūrǧydan» taldap-tarazylaidy. «Povestıŋ mazmūnyna bailanysty bolsyn, baǧytyna bailanysty bolsyn, eşteŋe aitpaidy. Būl kıtapty men qolymda ūstap qaldym jäne ol bızdıŋ jauapty ädebietşılerımızdıŋ arnaiy talqylauynyŋ nysanasyna ainalady. Kıtap özınıŋ mazmūny jaǧynan qazaq tūrmysyn körsete almaǧan. Onda intelligensiianyŋ qaidaǧy bır aiyryqşa joǧary toby taŋdap alynǧan. Būl kıtapqa tän närse – Säduaqasov povestıŋ negızgı keiıpkerı dep sipattaityn «alaiaq» basty qaharmandy kommunistermen ara-tūra salystyryp otyratyndyǧy. Būl «alaiaq» kommunistermen, komissarlarmen şendestırıledı. Sodan soŋ bırqatar üzık sätter beinelenedı: sezd qarsaŋyndaǧy kikıljıŋder, älgı «alaiaqpen» bırge jauapty kommunister jinalys ötkızgenı, söitıp, onyŋ ideologiiasyn qabyl etkendei bolǧandyǧy...». Sol jerde sözge Goloşekin kilıgıp: «Säduaqasov osynyŋ barlyǧynan jaqsy habardar», - degen replika tastaidy. Al K.Toqtabaev äŋgımesın bylai aiaqtaǧan: «Kıtap menıŋ qolyma tigenın bılgen boida, şamasy, menı Säduaqasov siiaqty qaramaidy dep qoryqsa kerek, Äuezov maǧan būl kıtap älı jetkılıktı därejede şiramaǧanyn aityp, jöndeu üşın özıne kerı salyp jıberudı ötıngen hat jazdy. Onyŋ özı tüzetudıŋ qajettılıgın moiyndaidy, al Säduaqasov joldas bolsa, ol turaly keremet pıkır jazady...». Sonymen, 1926 jylǧy säuırdıŋ soŋy – mamyrdyŋ basynda kıtap Kärım Toqtabaevtyŋ qolynda bolǧan. «Sūǧanaq sūr» povesınıŋ kelesı söz etıletın jerı – M.Äuezovtıŋ 1927 jylǧy qaraşanyŋ 24-ınde S.Säduaqasovqa jazǧan haty. Hattyŋ mätının belgılı jazuşy-ǧalym Tūrsyn Jūrtbaidyŋ «Talqy» (Almaty, 1997) zertteu kıtabynan alyp otyrmyz: «Sözıŋe qaraǧanda, menıŋ byltyrǧy «Sūǧanaq sūrym» da oǧan berılgen şyǧar deimın (Ǧabbas Toǧjanovty aitady – A.Ş.). «Eskı ädebiet tarihy», «Abai» da soǧan berılgen şyǧar... Kärımnıŋ jazdy künı maǧan aitqan bır sözınde «Senıŋ jazǧandaryŋdy Ǧabbas pen Jandosov ekeuınıŋ bırınıŋ qaramaǧyna berem» dep edı. Sonda «Abai» , «Sūǧanaq sūrdy» eske ala aitqan siiaqty edı. Tegı, keiıngılerdı sol ızben jıbergen ǧoi. Osynyŋ anyǧy qalai eken? Ǧabbasqa tapsyrylǧannyŋ ışınde soŋǧy, biyl jıbergenderım bar ma eken? Joq, būrynǧylar ǧana ma? Osyny anyqtap bılıp, aiyryp jazsaŋ jaqsy bolar edı...» (200-bet). Demek, taǧy da ızdestıretın oryndar – Ǧabbas Toǧjanov pen Oraz Jandosovtyŋ ömırlerıne qatysty mūraǧat qorlary. Eŋ aqyry, tergeude jatqan M.Äuezov özınıŋ Goloşekinge jazǧan hatynda H.Dosmūhamedov pen M.Tynyşbaevtyŋ ūiymdaryna qatysy boldy degen aiyptaulardy joqqa şyǧaryp, būl ekı tūlǧaǧa «Sūǧanaq sūr» povesınde jäne Abai öleŋderıne jazǧan alǧy sözınde tiesılı baǧa bergenmın dei kele, älgı ekı dünienı «tıntu kezınde alynǧan menıŋ zattarymnyŋ ışınde boluy kerek» deidı (M.Äuezov. Elu tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. 8-tom, 247-bet). Būl M.Äuezovtıŋ adastyru üşın ädeiı aitqan sözı me, joq, şynymen de «Sūǧanaq sūr» povesı onyŋ qolyna qaita tigen be, mūnyŋ anyq-qanyǧyn tabu qiyn. Degenmen, būrynǧy memlekettık qauıpsızdık ūiymynyŋ qoimalaryn tekserıp şyqqan dūrys bolar edı deimız. Mıne, äzırşe bızge mälımı – osy. Smaǧūl Säduaqasov M.Äuezovtıŋ «Qily zaman» povesınıŋ jazyluyna qanşalyqty sebepker bolsa, «Sūǧanaq sūr» povesınıŋ jaryq köruıne de sonşalyqty qol ūşyn sozǧanyn bıldık. Aldaǧy uaqytta ūly qalamgerdıŋ tausylmaityn qainar, ortaimaityn qazynaǧa ainalǧan mol körkemdık düniesınıŋ qataryna tūtas bır däuırdıŋ şyndyǧyn aŋǧartqan «Sūǧanaq sūr» povesı de qaita qosylyp jatsa, zor olja bolar edı...
Amantai ŞÄRIP,
QR ŪǦA korrespondent-müşesı
Ūqsas jaŋalyqtar
