Muhańnyń qyran tazylary

3515
Adyrna.kz Telegram
Zańǵar sýretker Muhtar Áýezovtiń de árbir pende balasy sekildi alýan túrli ermegi bolǵanyn ańǵaramyz. Degenmen, qazaqtyń saıyn dala, salqyn taý, samal belderi qoınaýynda týyp-ósken jannyń bárinen buryn jastaıynan qus salyp, ıt júgirtýge qushtarlyǵy eleńdetpeı qoımaıdy.
Áıgili Álkeı Marǵulan bir esteligin: «Kóńili súıgen isi – qasqyr alatyn alpaýyt aqqasqa tazylarǵa qumar bolý edi, – dep bastap, 1926 jyly osy dosyna Baıanaýyldan sondaı ıtterdiń ekeýin jetkizip bergenin, sol qysta bularmen qasqyr qaqqan jas jazýshy álgi kórinisti «Kókserek» hıkaıatynda utqyr paıdalanǵanyn jazǵany bar. – Shirkin, mundaı ıtti buryn eshqashan kórgen emespin. Kedeı-kepshiktiń malyn qynadaı qyryp júrgen kókjaldy alqymynan qysyp ılegende rahattanyp qarap turdym, – der edi Muhań»... (Marǵulan Á. Jadymda qalǵan jaqsy kúnder //. Juldyz. 1977. №9. – 142-149 b.b.)
«Kókserektegi» túz taǵysy men qubarlan tazy arasyndaǵy aıqas sýretteri kóziqaraqty oqyrmannyń esinde shyǵar: «...Aǵyndap kelip, arjaqqa shyǵyp alyp kóldeneńnen shapshyp-sekirip kelip, Kókserekti qulaq shekeden ala tústi. Kók sholaq bul joly da jyǵylmady. Aqqasqany kótere joǵary shapshydy. Alǵashqy alǵan jerden Aqqasqanyń aýzy bosap ketti. Ekeýi betpe-bet kelip shapshyp turyp, qarshyldasyp ustasty. Endi birinen-biriniń bosap ketýine jol joq. Bul kúı neǵylsa da bireýiniń astyna túsýimen bitý kerek. Jáne etine tis tıip, ashynyp alǵan Aqqasqa qazir de dolylyqtan órtengendeı edi. Qasqyrmen kóp kezdesip, qyrqyljyń tarta bastaǵannan beri qaraı Aqqasqa boıyna tis tıgenshe, onsha ólermendenbeýshi edi. Dál qazirgi kúı jalǵyz tal qylyna sheıin qozdyryp, kúıdirip-jandyrǵandaı. Kókserek te baǵanadan qalyspaǵan ıtke endi shyn oıyndy bastaǵan. Aldyńǵy aıaqtarymen ustasyp tiresip turyp, sol sátti andyǵanda ekeýi de tez is bitpeıtinin uqqandaı boldy. Qozdanǵan qan tolqynyp kep, taǵy bir dem basqa shyqqanda, Aqqasqa qarsy aldynda arandaı ashylyp turǵan aýyzǵa saq etkizip tisterin salyp jiberdi. Bul qasqyrdyń tómengi tisteri men tilin qosa shaınaǵanda, qasqyrdyń joǵarǵy azýlary Aqqasqanyń tumsyǵynyń eki jaǵynan joǵarǵy urttaryna kelip, kirsh-kirsh kirdi. Ashýly tister sytyr-sytyr, qarsh-qarsh shaınasady, áli shapshysyp tur».
Vozmojno, eto ızobrajenıe (1 chelovek ı stoıt)
Ózi kózben kórýi bylaı tursyn, alasuryp, osynaý qan maıdannyń qaq ortasynda júretindikten, munshalyqty shıraq qımyl, tiri sýret Áýezov shyǵarmashylyǵyna ejelden tán. Muhań óstip qazaqqa ǵana laıyq kolorıt, aıshyqty boıaý-naqysh, aıryqsha romantıkalyq detaldar arqyly jaýjúrek, dana halyqtyń tynys-tirshiliginen telegeı-teńiz syr aqtarady.
Al ataqty jazýshynyń atqumarlyǵy, ańshylyǵy, mergendigi týraly Saparǵalı Begalın, Qalıbek Qýanyshbaev, Elýbaı Ómirzaqov, Ǵabıt Músirepov áńgimeleri arqyly birshama qanyqpyz.
Muhańnyń dombyra tartqany, bul aspaptyń sheshenin izdep tabýy sııaqty áńgimeni de indetse, birqatar qyzyqty jáıtke keziger edik. Jazýshynyń dombyra ustap túsken túrli fotosýretteri talaı syrdy aıǵaqtaıdy. Al qalamgerdiń ánshiligi jaıyndaǵy bir qyzyqty derekti kompozıtor Latıf Hamıdıdiń esteliginen kezdestiremiz: «Moskvalyq qonaqtarymen (umytpasam, ǵalymdar bolýy kerek) bir kelgeninde Muhań: «Káne, Latıf, pıanınońdy tartyp, meniń daýsyma qosyla ǵoı», – dep, qońyr daýsymen bir án shyrqady. Bul – Abaıdyń nemeresi Aqylbaı aıtqan án eken. Muhańmen kóp jyl tanys, tabaqtas, tvorchestvolyq seriktes bola júrip, án salǵanyn tuńǵysh ret estip, birinshi ret kózimmen kórgenim edi. Qonaqtar Muhańnyń án salǵanyna rıza bolyp, qol shapalaqtap qoshemettep, Aqylbaıdyń ánin ekinshi ret oryndatty. Birneshe jyldan keıin men ol ándi notaǵa túsirip, Ermek Serkebaevqa berdim. Ol ony biraz ýaqyt konertterde oryndap júrip, keıin gramplastınkaǵa jazdyrypty. Bir kúni Muhań bizdiń úıimizde qonaq bolǵanynda, sol plastınkany ózimniń jáne Ermektiń atynan syılap usynǵan bolatynmyn. Muhań plastınkany qolyna alyp, balasha qýandy. Rızashylyǵyn bildirdi. Muhań menimen árdaıym qaljyń qaǵysatyn minezi bar-tuǵyn. Bul joly da: «Latıf! Bul qalaı! Plastınkada seniń jáne Ermektiń attary jazýly. Meniń esimim nege jazylmaǵan? Bul ándi birinshi ret saǵan aıtyp jazdyrǵan men emes pe edim», – degeninde, bul sózdiń qaljyń ekenin bile tursam da, qatty qysylyp qaldym. Shynynda da, Aqylbaıdyń áni Muhań aıtqanǵa deıin el-jurtqa beımálimdeý edi. Uly Muhańnyń tuńǵysh án salǵan sol bir qońyr áýeni – eń sońǵy qaıtalanbas úndeı qulaǵymda máńgi qalyp qoıypty». (M.Áýezov týraly estelikter. – Almaty: Jalyn. 1997. – 191 b.) Bolashaq jazýshynyń 1913 jyly bozbala shaǵynda Semeıde tuńǵysh qurylǵan «Iarysh» («Jarys») fýtbol komandasynda jartylaı qorǵaýshysy bolyp oınaǵany kópten aıtylyp júr.
Jazýshy osy sporttyń belsendi jankúıeri de eken. Bul jóninde bizge aqyn Tumanbaı Moldaǵalıev: «1951 jyly Almatynyń «Dınamosy» men Lenıngradtyń «Dınamosy» oınaǵany esimde. Onyń umytylmaıtyn bir sebebi – oıynǵa qyzyn ertip jazýshy-ustaz Muhtar Áýezov kelgen edi» – dep áńgimelep berip edi. («Qazaq Ádebıeti». 24.08.2001 jyl).
Muhtar aǵa dopqumarlyq ádetin óle-ólgenshe tastamaǵanyn ańdaımyz. Máselen, memleket qaıratkeri Ilııas Omarovtyń esteligine zer salaıyq: «Muhań dúnıe salardan bir jeti buryn kóńilin suraýǵa Moskva túbindegi emhanaǵa bardym. Muhań bir top kisilermen birge televızordan bizdiń fýtbolshylarymyzdyń túrik fýtbolshylarymen oıynyn kórip otyr eken. Oıyn bitken soń ekeýmiz dalaǵa shyqtyq. Muhań renjigen reńmen:
– Oıyn nashar ótti, qyzǵylyqty bolmady, – dedi.
– Degenmen, biz jeńdik qoı, – dedim.
– Báli, sondaı jeńis bola ma eken! «Bir de nol» degen nemene? Oıynda qyzǵylyqty sýret bolǵan joq, tapqyrlyq kezdespedi, borsalańdap júgire bergendi men jaratpaımyn, – dedi.
Muhańnyń buryn fýtbol oınaǵanyn bilmeıtinmin, sondyqtan ol joly keremet jankúıerligine tańqaldym. Aýyr syrqatyn estip kelgendikten, uly aǵamyzdyń dıdaryna zeıindirek qaraǵym keldi. Onyń qońyrqaı júzinen, qazaqtyń dalasyndaı keń mańdaıynan, sóılep ketýge ázir turǵandaı umsyna bitken ıeginen, sergek qabaǵynan, baısaldy, ornyqty júris-turysynan, som denesinen týǵan halqyna tán asyl qasıetterdi túgel kórgendeı boldym».
Eger Muhań áýeskerligine qatysty mundaı sózdi qaýzaı bersek, gáp birtalaıǵa sozylýy múmkin.
Túrli jazbalar boıynsha, Muhtar Áýezov úıinde «Dos» degen ıt ustaǵanynan habardarmyz. Áıtkenmen, sol ıttiń naqty aty «Shyndos», sondaı-aq: «Basy arystannyń basyndaı, qara aýyz, sholaq quıryq, taıynshadaı sary ıt» degendeı jalpylama sıpattaý bolmasa, onyń nemistiń bokser tuqymynan ekeni dál jazyla bermeıtin sekildi.
Ókinishtisi, Muhań qaıtys bolǵannan keıin Shyndostyń da taǵdyry shyrǵalańǵa túsip ketkendeı...
Áńgimeniń «áppisimillásin» «Kókserek» hıkaıatyna arqaý bolǵan alǵyr tazylarǵa arnap edik. Bazbir aǵaıyn «sol shyǵarmany avtor Djek London týyndylaryna eliktep jazǵan» degendi aıtyp qalyp júr. Al shyndyǵynda, Qazaq qoǵamynyń tirligi áýelden ıt pen qustyń tartysyndaı, syrtqy dushpanmen ǵana jaǵalasyp qoımaı, osy kúnge deıin ózara da qarpysqan-sharpysqan, barymta-qarymta, udaıy arpalyspen jalǵasyp keledi emes pe. Ámbe ǵasyrlar boıy qanǵa sińgen saıatshylyq, ańshylyq, qaqpanshylyq ómir salty keıinde tipten jandana túskendeı. Bul jerde bólek qurylyqtaǵy sheteldikterge eliktep-solyqtaıtyndaı ne bar. Qaıta, Muhań osy bir shaǵyn dúnıede sonaý darııa-ǵumyr qazaq fılosofııasynan tam-tumdap qana oı úzip, áli de qanshama zertteýge júk bolarlyqtaı sheshýi kúrdeli, aýqymdy taqyrypty qozǵap beripti.
Kúıeýiniń ataqty Saryqasqa men Aqqasqa tazylarynyń áńgimesin zaıyby Valentına Nıkolaevna da jaqsy bilgeni baıqalady. O kisi de óz esteliginde: «Bul tazylar Muhtar Omarhanulynyń aıaq jaǵynda jatady eken, keıde kórpesiniń ishine kirip ketetin kórinedi» – dep jazypty.
Osyndaı qarapaıymdylyqtan-aq qalamgerdiń minez-qulqy ańǵarylady. Týǵan halqymen, eldiń salt-dástúrimen meılinshe bite-qaınasyp, únemi sol «bulaqtan» sýsyndaıtyny, qanattanatyny, shabyttanatyny andaǵaılaıdy.
Odan soń belgili bir áýestiktiń jasampaz jazýshy shyǵarmashylyǵynda orasan oryn alatyndyǵyna kóz jetkize túsemiz. Onyń túrli qaqtyǵysty sıtýaııalar arqyly tylsym tuńǵıyqqa boılap, izdenis aýqymyn sonshalyqty keńeıtip, alǵan taqyrybyn qunyǵa zerttep, tereńnen marjan tergendeı, aqyry tabysqa jetpeı qoımaıtynyn baıqaımyz. Mundaı «laboratorııa» has sheberlerge ǵana buıyratyn baqyt shyǵar.
Qultóleý MUQASh
Pikirler