"سۇعاناق سۇر" قايدا ەكەن؟

3225
Adyrna.kz Telegram

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جوعالىپ كەتكەن شىعارماسى حاقىندا

ارعى-بەرگى تاريحتى شولىپ قاراساق، قولىنا قالام ۇستاعان دانىشپان سۋرەتكەرلەردىڭ «تۇزى جەڭىل، سورى قالىڭ» بولعان قوعامدار از كەزدەسپەيدى. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا وتە جىلدام دامىپ، الەمدە بار وزىق ۇردىستەرگە عاجاپ تۇردە لايىقتالىپ ۇلگەرگەن قازاقتىڭ جاڭا ساپاداعى جازبا ادەبيەتىنىڭ ەڭ تالانتتى وكىلدەرىنىڭ ماڭدايىنا دا قيامەت تىرلىك، قيىن تاعدىر جازىلىپتى. ولار شىعارمالارىن  كەڭەستىك، كوممۋنيستىك يدەولوگيانى قارۋ قىلعان ساياسي توڭمويىندىقپەن جانە تاپتىق تۇسىنىكتەردىڭ شىلاۋىنداعى ەستەتيكالىق تايازدىقپەن ارپالىسا ءجۇرىپ جازدى. قىسپاق كوردى، قۋعىن شەكتى، جازاعا تارتىلدى.  شىعارمالارى سۇرگىدەن ءوتتى، تەرىس سىنالدى، تاركىگە ۇشىرادى.

الاش ارداقتىسى، قازاقتىڭ عۇلاما جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ تە سولاقاي امىرشىلدىكتىڭ، سوراقى ادىلەتسىزدىكتىڭ تالاي قۇقايىن باستان كەشىرگەن. ناقاقتان-ناقاق ايىپتالىپ قانا قويماي، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتكەن دۇنيەلەرى دە جوق ەمەس.

1925 جىلعى مامىردىڭ 29-ىندا ي.ستالين قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەلەرىنە «قازاق ءباسپاسوزى تۋرالى» اتىشۋلى حاتىن جولدادى. حاتتىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە ول سۇلتانبەك قوجانۇلى نەگىزىن قالاپ، تاشكەنتتەگى الاشورداشىل زيالىلاردىڭ مىنبەرىنە اينالعان «اق جول» گازەتىنەن (ستالين ونى «جۋرنال» دەپ قاتەلەسەدى; سوعان قاراعاندا، قولىنا ۇستاپ تا كورمەگەن سياقتى) «پارتيادا جوق ينتەلليگەنتتەردى قۋىپ شىعىپ، ونى كوممۋنيستىك ءباسپاسوزدىڭ ورگانىنا اينالدىرۋدى» تاپسىردى. ال ەكىنشى بولىمىندە پارتيادا جوق ينتەلليگەنتسيانى كەڭەس جانە شارۋاشىلىق جۇمىستارىنا، سونداي-اق وقۋلىقتار جازۋ ىسىنە عانا جەگىپ، ساياسات پەن يدەولوگيا مايدانىنا مۇلدە ماڭايلاتپاۋ جونىندە پارمەن ەتتى.

«شولاق بەلسەندىلەر» جۇزەگە اسىرۋعا بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتكەن بۇل حاتتاعى نۇسقاۋلار سول تۇستاعى باسقا دا ۇلتىن سۇيگەن قالامگەرلەرمەن بىرگە، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىنە دە ءوزىنىڭ تىكەلەي اسەرىن تيگىزدى. بىرىنشىدەن، ول «اق جول» گازەتىنىڭ ماڭدايالدى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ەكىنشىدەن، پارتيادا جوق ادەبيەتشىلەردىڭ ساناتىنا كىرەتىن. ال، ۇشىنشىدەن، بالكىم، ەڭ باستىسى... تەڭدەسسىز تالانت يەسى ەدى... سوندىقتان قىلىشىنان قان تامعان زاماندا قارسىلاستارىنىڭ تاراپىنان موينى وزىق مۇحتاردى جارعا يتەرىپ، ورعا جىعۋ پەيىلدەرىنىڭ كورىنبەي قالۋى مۇمكىن دە ەمەس-تۇعىن...

بۇل تۋرالى تاريحي دەرەكتەر  نە دەيدى؟

قازىرگى رەسەي مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك-ساياسي تاريح مۇراعاتىنىڭ (بۇرىنعى سوكپ ورتالىق كوميتەتى جانىنداعى ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتىنىڭ ورتالىق پارتيا مۇراعاتىنىڭ) سورەلەرىنەن وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارىنداعى قازاقستاننىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك جانە رۋحاني ومىرىنە قاتىستى، وسى كۇنگە دەيىن جالپى قولدانىسقا ەنگىزىلمەگەن قىزىقتى دا قۇندى قۇجاتتار كوپتەپ تابىلادى. قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ 1926 جىلعى ءساۋىردىڭ 30-ىندا بولىپ وتكەن ەكىنشى پلەنۋمىنىڭ حاتتامالارى مەن ستەنوگراممالىق جازبالارى دا وسىلاردىڭ اراسىنان شىقتى (17-قور، 25-تىزبە، 1-ءىس).

بۇل جيىندا رەسپۋبليكا باسشىسى گولوششەكين ماعجاننىڭ بەرتىندەگى پوەزيالىق تۋىندىلارىنا شۇيلىگە وتىرىپ، ينتەلليگەنتسيا اراسىنداعى «سمەنوۆەحوۆشىلدىق» قوزعالىسىن، ياعني ەسكى ينتەلليگەنتسيانىڭ جاڭا زامانعا بەيىمدەلۋ ءادىسىن تۇيرەپ وتەدى دە، «ەكەۋ» دەگەن بۇركەنشەك اتپەن جازعان اۆتورلاردىڭ «ەڭبەكشى قازاقتاعى» ماقالاسىنان قاتەرلى ۇلتشىلدىق سارىندى كورەدى. «جوسپار» بويىنشا  مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دە «سازايىن تارتاتىن» كەزەگى كەلەدى. مىنبەگە سول كەزدەگى وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى كارىم توقتاباەۆ (كەي جەرلەردە كارىم توقتىباەۆ دەپ جازىلعان; ونى تاعى ءبىر الاشورداشىل قايراتكەر يسا توقتىباەۆپەن شاتاستىرماعان ءجون) شىعىپ، بىلايشا ءسوز ساباقتايدى: «اۋەزوۆتىڭ بايگەدە ءبىرىنشى سىيلىقتى جەڭىپ العان «قاراگوز» اتتى كىتابى تۋرالى پارتيادا جوق (بىراق نيەتى ءتۇزۋ) قىزمەتكەرلەردىڭ  ءبىرى بىلاي دەپ جازادى:  «پەسا بايگەگە جارامسىز. ەگەر «قاراگوز» باسقا پەسالاردان ارتىق دەپ تانىلىپ، سىيلىققا يە بولسا، وندا ازىرشە قازاقتا درامالىق ادەبيەت بار دەپ ايتۋعا دا، قازاق تەاترىن قۇرۋ تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا دا ءالى مۇلدە ەرتە». وسىعان قاراماستان، سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ ارقاسىندا اۋەزوۆ ءبارىبىر ءبىرىنشى سىيلىقتى يەمدەندى. ونىڭ جانىندا ءبىزدىڭ جاس جازۋشىلارىمىز قوسپانوۆ پەن وتەۋليەۆتىڭ «زارلىق» پەساسى ءوزىنىڭ مازمۇنى، باعىتى جانە تاپتىق ءمانى جاعىنان اۋەزوۆتىڭ كىتابىنان الدەقايدا جوعارى تۇر».  قازىر ادام سەنگىسىز، بىراق مۇحتار اۋەزوۆكە وسىلاي باعا بەرىلگەن كەزدەر دە وتكەن! بۇل – قازاقتىڭ تۇڭعىش دراما تەاترى اشىلۋى قارساڭىندا قازاقستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسى جاريالاعان بايگەنىڭ قورىتىندىسى شىعارىلعاننان سوڭعى جاعداي.

كەيىنىرەك، قاماۋعا الىنعان ۋاقىتىندا م.اۋەزوۆ بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ تۇراقتى وكىلدىگى ىستەرى جونىندەگى پروكۋرورى ستولبوۆايا مەن ەرەكشە ءبولىمنىڭ تەرگەۋشىسى پوپوۆقا جازعان تۇسىنىكتەمەسىندە ءوزىن ۇدايى قارالاۋدان شارشاماعان ءابدىراحمان ءبايدىلديننىڭ «پارتيادا جوق ادەبيەتشىنىڭ ەسەبىنەن ساياسي بەدەل جيناۋعا ۇمتىلعاندىعىن»، «اقشا ءۇشىن جازادى دەپ جالا جاپقاندىعىن» ايتا كەلىپ: «سىيلىقتى قۇرامىنا جاندوسوۆ، مايلين جانە باسقالار كىرگەن كوميسسيا بولگەنىنە قاراماستان، ول «قاراگوز» پەساسىنا بايگە بەرىلۋ فاكتىسىن ۇيالماستان بۇرمالادى، مۇنى سادۋاقاسوۆتىڭ تامىر-تانىستىعىنا تەلىدى»، - دەپ جازدى (م.اۋەزوۆ. ەلۋ تومدىق شىعارمالار جيناعى. 8-توم، 243-بەت). ەندەشە، الگى پلەنۋمدا ك.توقتاباەۆ ءسوزىن مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعان ادام ناق وسى ءا.ءبايدىلدين بولۋى ابدەن مۇمكىن دەپ ويلايمىز.

ءا. ءبايدىلدين مۇنىڭ الدىندا، 1926 جىلعى ءساۋىردىڭ 21-ىندە قازولكەكومنىڭ ءباسپاسوز ءبولىمىنىڭ جاڭادان تاعايىندالعان مەڭگەرۋشىسى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن شىمكەنتكە ساپار شەگىپ، سول اراعا تاشكەنتتەن كوشىرىپ اكەلىنىپ، جارىق كورىپ تۇرعان «اق جول» گازەتىن ءوز قولىمەن جاپتىرىپ قايتقان-تۇعىن. ياعني بۇل مەزگىلدە ونىڭ «ۇلتشىلدىققا» قارسى قولشوقپار رەتىندە پايدالانىلا باستاعاندىعى كورىنەدى.

ءسوز جوق، كوركەم ادەبيەتتىڭ بولمىسىن بايىپتاماۋ، تابيعاتىن تانىماۋ – سور. ال بىلە تۇرىپ – بىلمەگەن بولۋ، تاني تۇرىپ – تانىماعان  ءتۇر كورسەتۋ ودان ەكى ەسە زيان. ايتپەسە، كوزى اشىق، وقۋى جەتىك، اۋەزوۆپەن بىرگە بوزبالا شاعىنان دوس-جاران قالىپتا ۇزەڭگىلەس جۇرگەن، تالاي جەردە قاپتالداسا قىزمەت ىستەگەن ءابدراحمان ءبايدىلديننىڭ «قاراگوز» پەساسىنا بايلانىستى تارشىلىق ءبىلدىرۋى – اقىلعا سىيمايتىن نارسە.

ماسكەۋدەن تابىلعان تاعى ءبىر قۇجات. قازولكەكوم سەكرەتارياتىنىڭ 1927 جىلعى مامىردىڭ 19-ىنداعى  ءماجىلىسىنىڭ №12 حاتتاماسى. كۇن تارتىبىنە م.اۋەزوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» كىتابى تۋرالى ماسەلە قويىلعان.  وندا: «ءبايدىلدين جولداسقا ءبىر اپتانىڭ ىشىندە كىتاپتىڭ مازمۇنىمەن مۇقيات تانىسىپ شىعۋ جانە ءوزىنىڭ پىكىرىن ازىرلەۋ، سونداي-اق سول مەرزىمدە – جارىق كورۋ مۇمكىندىگىنە قاراي، ماركستىك-لەنيندىك سىن تۇرعىسىنان كىرىسپە ءسوز دايارلاۋ تاپسىرىلسىن. كاسىپوداق ۇيىمىنان ءبايدىلدين جولداستى وسى ۋاقىتقا نەگىزگى جۇمىسىنان بوساتا تۇرۋ سۇرالسىن»، - دەلىنگەن (17-قور، 25-تىزبە، 12-ءىس).

بۇل كىتاپ سول جىلى «ادەبيەت تاريحى» دەگەن  اتپەن  قىزىلوردادا جارىق كوردى. وكىنىشكە قاراي، ءا.ءبايدىلديننىڭ  قانداي پىكىر جازعانىن، قولجازبانىڭ تۇپنۇسقا قالپىن قانشالىقتى ساقتاعانىن بىلە المادىق...

بىراق اقىرى قايىر بولعان جوق. «بىرەۋگە ور قازبا، ءوزىڭ تۇسەرسىڭ» دەگەن ءسوزدىڭ بەكەر ايتىلماعانى راس. ءا.ءبايدىلدين دە جانىن  ساقتاي المادى. 1930 جىلعى ءساۋىردىڭ 31-ىندە اتىلىپ كەتتى. نەگە دەرسىز؟ «رەۆوليۋتسياعا قارسى ارەكەتى ءۇشىن»...

ەندى كازولكەكومنىڭ ەكىنشى پلەنۋمىنا قايتا ورالايىق.

كارىم توقتاباەۆ «قاراگوز» پەساسىنان كەيىن اڭگىمەنىنىڭ باعىتىن م.اۋەزوۆتىڭ «سۇعاناق سۇر» اتتى پوۆەسىنە قاراي بۇرادى دا، ءسوزىنىڭ اراسىندا بۇل شىعارما تۋرالى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ پىكىرلەرىن كەلتىرەدى (ورىسشادان اۋدارىپ بەرىپ وتىرمىز): «اۆتور قاھارماندارىن وزىنە ءتان كوركەم ءسوز شەبەرلىگىمەن جانە ادام پسيحولوگياسىن بىلە وتىرىپ سۋرەتتەيدى. الاش پارتياسى جايىندا: «...بيلىكتەن ايىرىلعان سوڭ، نەگىزىنەن بەيبىت جۇمىسقا بەت تۇزەدى»، - دەيدى. ءوز پىكىرىنىڭ سوڭىنا قاراي اۆتوردى تاعى دا بىلاي دەپ ماداقتايدى: «جولداس اۋەزوۆتىڭ بۇكىل جازعاندارى سەكىلدى، پوۆەستىڭ ءتىلى قۇنارلى، ادەمى. مۇنداي كىتاپتى جارىققا شىعارۋ پايدالى ءىس دەپ سانايمىن».

مۇنان ءارى قاراي ك.توقتاباەۆ «سۇعاناق سۇر» پوۆەسىن جانە ونىڭ قولداۋشىسىنىڭ پىكىرىن «پارتيالىق تۇرعىدان» تالداپ-تارازىلايدى. «پوۆەستىڭ مازمۇنىنا بايلانىستى بولسىن، باعىتىنا بايلانىستى بولسىن، ەشتەڭە ايتپايدى. بۇل كىتاپتى مەن قولىمدا ۇستاپ قالدىم جانە ول ءبىزدىڭ جاۋاپتى ادەبيەتشىلەرىمىزدىڭ ارنايى تالقىلاۋىنىڭ نىساناسىنا اينالادى. كىتاپ ءوزىنىڭ مازمۇنى جاعىنان قازاق تۇرمىسىن كورسەتە الماعان. وندا ينتەلليگەنتسيانىڭ قايداعى ءبىر ايىرىقشا جوعارى توبى  تاڭداپ الىنعان. بۇل كىتاپقا ءتان نارسە – سادۋاقاسوۆ پوۆەستىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى دەپ سيپاتتايتىن «الاياق» باستى قاھارماندى كوممۋنيستەرمەن ارا-تۇرا سالىستىرىپ وتىراتىندىعى. بۇل «الاياق» كوممۋنيستەرمەن، كوميسسارلارمەن شەندەستىرىلەدى. سودان سوڭ بىرقاتار ۇزىك ساتتەر بەينەلەنەدى: سەزد قارساڭىنداعى كيكىلجىڭدەر، الگى «الاياقپەن» بىرگە  جاۋاپتى كوممۋنيستەر جينالىس وتكىزگەنى، ءسويتىپ، ونىڭ يدەولوگياسىن قابىل ەتكەندەي بولعاندىعى...».

سول جەردە سوزگە گولوششەكين كيلىگىپ: «سادۋاقاسوۆ وسىنىڭ بارلىعىنان جاقسى حاباردار»، - دەگەن رەپليكا تاستايدى.

ال ك.توقتاباەۆ اڭگىمەسىن بىلاي اياقتاعان: «كىتاپ مەنىڭ قولىما تيگەنىن  بىلگەن بويدا، شاماسى، مەنى سادۋاقاسوۆ سياقتى قارامايدى دەپ قورىقسا كەرەك، اۋەزوۆ ماعان بۇل كىتاپ ءالى جەتكىلىكتى دارەجەدە شيراماعانىن ايتىپ، جوندەۋ ءۇشىن وزىنە كەرى سالىپ جىبەرۋدى وتىنگەن حات جازدى. ونىڭ ءوزى تۇزەتۋدىڭ قاجەتتىلىگىن مويىندايدى، ال سادۋاقاسوۆ جولداس بولسا، ول تۋرالى كەرەمەت پىكىر جازادى...».

سونىمەن، 1926 جىلعى ءساۋىردىڭ سوڭى – مامىردىڭ باسىندا كىتاپ كارىم توقتاباەۆتىڭ قولىندا بولعان.

«سۇعاناق سۇر» پوۆەسىنىڭ كەلەسى ءسوز ەتىلەتىن جەرى – م.اۋەزوۆتىڭ 1927 جىلعى  قاراشانىڭ 24-ىندە س.سادۋاقاسوۆقا جازعان حاتى. حاتتىڭ ءماتىنىن بەلگىلى جازۋشى-عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «تالقى» (الماتى، 1997) زەرتتەۋ كىتابىنان الىپ وتىرمىز: «سوزىڭە قاراعاندا، مەنىڭ بىلتىرعى «سۇعاناق سۇرىم» دا وعان بەرىلگەن شىعار دەيمىن (عابباس توعجانوۆتى ايتادى – ا.ش.). «ەسكى ادەبيەت تاريحى»،  «اباي» دا سوعان بەرىلگەن شىعار... كارىمنىڭ جازدى كۇنى ماعان ايتقان ءبىر سوزىندە «سەنىڭ جازعاندارىڭدى عابباس پەن جاندوسوۆ ەكەۋىنىڭ ءبىرىنىڭ قاراماعىنا بەرەم» دەپ ەدى. سوندا «اباي» ، «سۇعاناق سۇردى» ەسكە الا ايتقان سياقتى ەدى. تەگى، كەيىنگىلەردى سول ىزبەن جىبەرگەن عوي. وسىنىڭ انىعى قالاي ەكەن؟ عابباسقا تاپسىرىلعاننىڭ ىشىندە سوڭعى، بيىل جىبەرگەندەرىم بار ما ەكەن؟ جوق، بۇرىنعىلار عانا ما؟ وسىنى انىقتاپ ءبىلىپ، ايىرىپ جازساڭ جاقسى بولار ەدى...» (200-بەت).

دەمەك، تاعى دا ىزدەستىرەتىن ورىندار – عابباس توعجانوۆ پەن وراز جاندوسوۆتىڭ  ومىرلەرىنە قاتىستى مۇراعات قورلارى.

ەڭ اقىرى، تەرگەۋدە جاتقان م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ  گولوششەكينگە جازعان حاتىندا ح.دوسمۇحامەدوۆ پەن م.تىنىشباەۆتىڭ ۇيىمدارىنا قاتىسى بولدى دەگەن ايىپتاۋلاردى جوققا شىعارىپ، بۇل ەكى تۇلعاعا «سۇعاناق سۇر» پوۆەسىندە جانە اباي ولەڭدەرىنە جازعان العى سوزىندە تيەسىلى باعا بەرگەنمىن دەي كەلە، الگى ەكى دۇنيەنى «ءتىنتۋ كەزىندە الىنعان مەنىڭ زاتتارىمنىڭ ىشىندە بولۋى كەرەك» دەيدى (م.اۋەزوۆ. ەلۋ تومدىق شىعارمالار جيناعى. 8-توم، 247-بەت). بۇل م.اۋەزوۆتىڭ اداستىرۋ ءۇشىن ادەيى ايتقان ءسوزى مە، جوق، شىنىمەن دە «سۇعاناق سۇر» پوۆەسى ونىڭ قولىنا قايتا تيگەن بە، مۇنىڭ انىق-قانىعىن تابۋ قيىن.

دەگەنمەن، بۇرىنعى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ۇيىمىنىڭ قويمالارىن تەكسەرىپ شىققان دۇرىس بولار ەدى دەيمىز.

مىنە، ازىرشە بىزگە ءمالىمى – وسى.

سماعۇل سادۋاقاسوۆ م.اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» پوۆەسىنىڭ جازىلۋىنا قانشالىقتى سەبەپكەر بولسا، «سۇعاناق سۇر» پوۆەسىنىڭ جارىق كورۋىنە دە سونشالىقتى قول ۇشىن سوزعانىن بىلدىك.

الداعى ۋاقىتتا ۇلى قالامگەردىڭ تاۋسىلمايتىن قاينار، ورتايمايتىن قازىناعا اينالعان مول كوركەمدىك دۇنيەسىنىڭ  قاتارىنا تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ شىندىعىن اڭعارتقان «سۇعاناق سۇر» پوۆەسى دە قايتا قوسىلىپ جاتسا، زور ولجا بولار ەدى...

امانتاي ءشارىپ،

قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى

پىكىرلەر