Mūrattyŋ düniege keluı Äuezovtıŋ şyǧarmaşylyǧyndaǧy eŋ ūly beles – «Abai joly» epopeiasynyŋ alǧaşqy kıtabynyŋ jaryq köruımen tūspa-tūs keldı.
M. Äuezov qanşa ūly adam bolsa da, ol eŋ aldymen, et pen süiekten jaralǧan jūmyr basty pende edı. Ūrpaǧy erkek kındıkpen jalǧasatyn eldıŋ ökılı retınde alǧaşqy üş ūly säbi kezderınde şetınegende basqa tüsken batpandai qasırettı qara nardai köterıp alsa da, şerlı jürekke şemen bailandy.
Danyşpan Abai aitatyn: «Kök tūman – aldyŋdaǧy keler zaman, ümıttı säule etıp köz köp qadalǧan», – deitın kezeŋge aiaq basqanda kökeidegı tūmany seiılıp, üzıle bastaǧan ümıtı jarqyrai jandy. Mūrattyŋ ömırge keluı berıştene bastaǧan şer-şemendı jıbıtıp, onyŋ äkelık bar meiır-şapaǧaty dünie esıgın aşqan kışkentai tırşılık iesıne auady.
Fatimanyŋ aiy-künı jaqyndai bastaǧan 1942 jyldyŋ qaraşa aiynda Mūhtar syrqattanyp qalady. Jeltoqsanda auruhanadan şyǧyp, Frunze arqyly Merkıge soǧam degen jospary da oryndalmai, qaŋtarǧa deiın tösekke taŋylady. Fatimaǧa 1942 jyldyŋ 4 jeltoqsanynda jazǧan hatynda: «Operasiia dūrys ötse, özım saparǧa jüruge jarar bolsam... qaitarda jolşybai Merkıge soqpaqpyn. Osy jolǧa baryp, senıŋ bosanǧan halıŋdı körıp, balamdy öz közımmen körıp, bılıp qaitsam degen qatty qūmartyp oilaǧan oiym osy», – dep perzentınıŋ ömırge keluın asyǧa kütıp jürgenınen habar beredı.
Mūrattyŋ düniege kelgendıgı turaly süiınşı habardy aǧasy Razaq jetkızıptı. Fatimaǧa 1943 jyldyŋ 26 qaŋtarynda jazǧan hatynda: «Aman-esen aiyqqanyŋa quanyşty boldym. Aty kım ekenın älı bılmeimın. Kışkeneŋnıŋ ömırı ūzaq bolsyn. Tym qūrysa, bır qysqa hat jazsaŋşy», – dep mınezı būrtaŋdau Fatimadan hat jazuyn qiyla sūraidy.
«Şeber qūdai» degendı qazaq tegın aitpaǧan ǧoi, Mūrat anasynyŋ qūrsaǧyna bıtken 1942 jyly ūly jazuşynyŋ ǧūmyr boiy armandaǧan, 1937 jylǧy «Tatiananyŋ qyrdaǧy änınen» bastalyp, «Abai» tragediiasynda jalǧasqan, odan «Abai Qūnanbaev» atty ırgelı monografiiaǧa ūlasyp, endı mıne, «Abai» atty ǧajaiyp romanǧa ainalǧan bolaşaq epopeianyŋ alǧaşqy kıtaby qazaq qauymyna jol tartyp, alystaǧy auyl men arpalysqan maidan dalasyna deiın şarlap kettı.
Jer-jahandy soǧys örtı şarpyp, adamzat atauly jan alysyp, jan berısıp jatqan şaqta qazaqtar ata saltyna sai aruaq şaqyryp, babalar ruhyna syiynady. Halyqty jeŋıske jıgerlendıretın qolbasşylar, batyrlarmen qatar, ūlttyŋ ūly ūstazy, kemeŋger Abaidyŋ da aty atalady.
Qaiǧydan qan jūtqan halyqty serpıltıp, jeŋıske jeteleitın küresker «Abaidyŋ» tezırek jaryq köruıne sol kezdegı bilık te müddelı boldy. Ahmet, Mırjaqyp, Maǧjan, Jüsıpbek siiaqty Alaş ūrandy aqyn-jazuşylardy bylai qoiǧanda, Säken, Iliias, Beiımbet bastaǧan qazaq keŋes ädebietı klassikterınıŋ aty-jönı men şyǧarmalarynyŋ atyn atauǧa tyiym salynǧan ker zamanda «būlt bolǧan aidy aşqan, mūnar bolǧan kündı aşqandai» jarq ete qalǧan jaŋa roman bükıl qazaq qauymyn dür sılkındırıp, qoldan tüspeitın kıtapqa ainaldy.
«Abaidy» oqudan alǧan oqyrman läzzatyn körnektı söz zergerı Ǧabit Müsırepovtıŋ 1943 jylǧy jinalysta söilegen: «Abai» romanyn neşe ret qaitalap oqysam – sonşa, ärdaiym jaŋa bır oi, jaŋa bır körkemdık, būryn baiqamai kelgen tereŋdık tabam», – degen sözınen aŋǧaruǧa bolady.
Qazaq qauymy jazuşynyŋ «samorodnyi sary altyndai» oiy qaişyǧa da, talqyǧa da tüspei, saf küiınde jaryqqa jetken ǧajaiyp romanyn jabyla maqtap, jaǧalai oquǧa kırısken kezde şekesı torsyqtai Mūrattyŋ ömırge keluı qalamgerdıŋ şabytyna şabyt qosyp, Äuezov öndırte jazuǧa kırısedı.
Mūrattyŋ joly qūtty bolyp, 1943 jyldyŋ qaraşasynda Mūhaŋnyŋ kielı şaŋyraǧynda taǧy da ıŋgälaǧan säbi ünı estılıp, Ernar dünie esıgın aşty. Būl jazuşyny odan ärı qanattandyra tüstı. Äuezov «Abaidyŋ» ekınşı kıtabyn jaza jürıp, zamana talabymen «Namys gvardiiasy», «Qynaptan qylyş» jäne «Qaraqypşaq Qobylandy» pesalaryn, «Abai» operasynyŋ librettosy men «Abai änı» kinofilmınıŋ ssenariiın de sätımen aiaqtaidy.
Fatimanyŋ mūraǧatynda Mūhtardyŋ qat-qabat oqiǧalar men qauyrt şarualarǧa toly 1943–44 jyldarda jazǧan üş haty saqtalǧan. Hattardyŋ sirek tartuy bır jaǧynan köŋılın köp alaŋdatqan ūly qaz tūryp, qadam basqan soŋ jazuşynyŋ jany jai tapqanyn körsetse, ekınşı jaǧynan «Abaidyŋ» bırınşı kıtabyn orys tılıne audaru, audarmaşylarmen, redaktorlarmen kündelıktı jūmys jäne romandy Mäskeude basyp şyǧarudan tuyndaǧan maşaqaty mol tırlıkpen de tüsındıruge bolady.
Solardyŋ bırınde: «Kışkentai Mūrattyŋ sauşylyǧy, ösuı qalai? Özıŋ anda-sanda Mūrat jaiyn, öz küiıŋdı jazyp tūr. Keide asa qatty körgım keledı. Qyzyǧyŋdy az körgenıme ökınıp te qoiam. Jaŋa jyl qūtty bolsyn. Mūrataiym jaqsy össın!» – dep jazady. Hattyŋ datasy qoiylmasa da, jaŋa jylǧa megzeuıne qarap, 1944 jyldyŋ qaŋtary dep şamalauǧa bolady.
Qyryq törtınşı jyldyŋ jazy deuge keletın kelesı hatta: «Mūrataiǧa bır kışkene tuflidı Mäskeuden äkep em, az ülkendeu me, ölşeuın bıle almadym. Bıraq keŋırek bolsa, eşnärse etpes dedım, bolmasa däl tuflige aiyrbastap alarsyŋ», – dep bır jarym jasqa endı tolyp, aiaǧyn apyl-tapyl basqan kışkentai säbiıne şynaşaqtai ǧana tufli alǧanyn aityp, jany qalmai bäiek bolady.
Mūhtar Äuezov «Abaidy» orys tılıne audaruǧa erekşe den qoiady. Ol Mäskeude tanylmai, Odaqtyq deŋgeige şyqpai «Abai» romanynyŋ da, özınıŋ de taǧdyry älı būlyŋǧyrlau ekenın jaqsy tüsındı. Bız jazuşynyŋ jeke basynan ötken oqiǧalardy onyŋ şyǧarmaşylyǧyndaǧy aitys-tartyspen şendestıre qarastyru arqyly onyŋ ömırınıŋ qanşalyqty mehnatqa, küreske toly bolǧandyǧyn aŋǧaramyz.
«Abai» romanynyŋ alǧaşqy kıtabynyŋ qazaq tılınde basyluy sätımen tüsse de, onyŋ orys oqyrmandaryna jetuı oŋai bola qoiǧan joq.
Qazaq ädebiettanu ǧylymynda «Abai joly» epopeiasy 4 kıtabynyŋ jazyluy, talqylanuy, synap-mıneluı, tıptı syŋarjaq synşylar bastap bergen būl daudyŋ soŋy ülken saiasi nauqanǧa ainalyp, aqyr soŋynda M.Äuezovtıŋ bas sauǧalap, Qazaqstannan ketuı jaily az jazylǧan joq.
Solardyŋ ışınde belgılı ǧalymdar R. Nūrǧali, Z. Qabdolov, S. Qirabaev, Q. Mūhamedhanov, T. Jūrtbai, A. Ismaqova, D. Qamzabekūly eŋbekterın erekşe atap ötken läzım. Äsırese, professor T. Jūrtbaidyŋ memlekettık qauıpsızdık komitetınıŋ qūpiia mūraǧattyq materialdary negızınde jazylǧan üş tomdyq «Ūranym – Alaş!..» atty ırgelı monografiiasy būl salaǧa qosylǧan sübelı üles boldy.
Keŋes zamanynda «halyqtar dostyǧyna», «ädebietter bailanystaryna», «ūlt jazuşylarynyŋ yntymaǧyna» köleŋke tüsıredı degen jeleumen, al şyn mänınde sūm zamannyŋ sūrqiia şyndyqtaryn aşatyn būl mūraǧattardyŋ qūpiia qorlary zertteuşılerge mülde jabyq boldy.
Qazaq ädebiettanuşylarynyŋ basym köpşılıgı «Abai jolynyŋ» negızgı audarmaşysy retınde leningradtyq jazuşy Leonid Sobolevtıŋ atyn jiı auyzǧa alady. Bügınde esımı Qazaqstandy bylai qoiǧanda, Reseidıŋ özınde ūmytyla bastaǧan, jazǧandarynyŋ tügelge juyǧy qazırgı orys ädebietınıŋ jaǧasyna jaŋqadai laqtyrylyp tastalǧan būl qai jazuşy, qandai audarmaşy? Äuelı osy sūraqqa jauap ızdep körelık.
Sosialistık Eŋbek Erı, Stalindık syilyqtyŋ laureaty, KSRO Joǧarǧy keŋesınıŋ bırneşe märte deputaty, äuelı Leningrad Jazuşylar ūiymyn basqaryp, 1957–70 jyldarda Resei Jazuşylar odaǧynyŋ töraǧasy siiaqty lauazymdy qyzmetterdı atqarǧan, ataq-daŋqynan at ürketın Sobolevtıŋ bar oqyp, tauysqany – orta bılım deŋgeiındegı teŋızşılerge arnalǧan kadet korpusy eken. Onyŋ «Reveldegı Lenin» degen alǧaşqy ocherkı Äuezov özınıŋ klassikalyq pesalary, äŋgıme-povesterımen evropalyq ädebiet biıgıne köterılıp ülgergen 1926 jyly ǧana jaryq körıptı.
Sobolevtıŋ ömır boiy jazyp, zamana saiasatyna qarai ylǧi tüzetuler engızumen bolǧan jalǧyz romany – «Kapitalnyi remont» (şynyn aitqanda, söz önerın syilaityn audandyq gazet jurnalisı de öz maqalasyna mūndai at qoia bermeidı) 1932 jyly alǧaş basylǧanda bırden Stalinnıŋ nazaryna ılıgıp: «Pust Sobolev pişet, chto hochet i kogda hochet», – degen eken. Mūndai indulgensiiadan keiın betımen ketken Sobolev aiaǧyn taltaŋdai basyp, oiyna kelgenınıŋ bärın ısteptı.
1934 jyly ötken KSRO jazuşylarynyŋ tūŋǧyş sezınde onyŋ taǧy bır «jūldyzy janyp», ol Stalinnıŋ qūlaǧyna maidai jaqqan: «Partiia i pravitelstvo dali sovetskomu pisateliu reşitelno vse. Oni otniali u nas tolko odno – pravo ploho pisat», – deitın «tarihi» sözın aitady.
Bükıl Ukraina, Kavkaz, Volga boiy men Qazaqstandy golodomor – aşarşylyq jailap jatqan zūlmat zamanda «bızge partiia bärın berdı» dep sairap tūrǧan jazuşyny bolşevikter partiiasy ataq-marapatqa qaryq qylyp, topyrlata tögıptı.
Äuezov Sobolevpen türme degen tar qapastan şyqqanyna ekı-aq jyl bolǧan, alǧaşqy şyǧarmalary «Eŋlık–Kebek», «Qaragöz», «Han Kene» pesalary men tarihi romany «Qily zaman» qatty synalyp, Ahmet Baitūrsynov bastaǧan ūstazdary abaqtyda otyrǧanda, «Abai» jurnalyn bırlese şyǧaryp, «Ekeu» degen bürkenşık atpen bırge maqala jazǧan Jüsıpbek Aimauytov atylyp ketıp, moinyna zıl batpan auyrtpalyq tüsken zobalaŋ zamanda tanysypty. Qazaqtyŋ igı jaqsylarynyŋ basynan baq taiǧan kezde Mūhtar Mäskeu men Leningradtaǧy qoly ūzyn, yǧy zor jazuşylardan taianyş ızdeidı.
Tarihi sezden keiın Iliias Jansügırov bastaǧan Qazaqstan qalamgerlerı revoliusiia besıgı – Leningrad jazuşylarymen şyǧarmaşylyq bailanys ornatyp, bızdıŋ qalamgerlerdı B. Lavrenev, L. Sobolev bastaǧan jazuşylar sol kezdıŋ tılımen aitqanda «şeftık qamqorlyqqa» alady. Ärine, mūnyŋ soŋy Sobolevtıŋ Qazaqstanǧa kelıp, qonaqjai qazaq jazuşylarynyŋ köl-kösır dastarhany men ystyq yqylasyna bögumen aiaqtalady.
M. Äuezov 1939 jyly avtordyŋ ǧana emes, qazaq dramaturgiiasynyŋ zor tabysy retınde tanylǧan «Abai» tragediiasyn aiaqtaidy. Jazuşynyŋ Almatydaǧy mūrajaiynda şyǧarmanyŋ arab qarpımen jazylǧan üş türlı nūsqasy saqtalǧan. Älbette, onyŋ bırde-bırınde Sobolev qalamynyŋ ızı de joq jäne boluy da mümkın emes. Bıraq keŋes zamanynda jaryq körgen M. Äuezov kıtaptarynyŋ bärınde jäne sol zamandaǧy teatr afişalarynda ömırınde orys tılınde syŋar pesa jazbaǧan L. Sobolevtıŋ esımı menmūndalap tūr.
Tragediiany orys tılıne de Mūhaŋnyŋ özı audarady. Onyŋ da 1941, 1944, 1948 jyly jariialanǧan üş nūsqasy bar. Teŋavtor qūqyǧyn ielengen Sobolev orys körermenıne tüsınıksız degen jeleumen ondaǧy qazaq ömırınıŋ tūrmys-saltynan tuyndaityn körınısterdı sypyryp tastap, tıptı keibır keiıpkerlerdı «qysqartuǧa» deiın barady. Sobolevtıŋ söleketteu keŋesterın amalsyzdan qabyldaǧan Äuezov tragediianyŋ üzındılerın 1940 jyly «Literaturnaia gazetada» ekeuınıŋ avtorlyǧymen bastyryp, keler 1941 jyly orys tılındegı tolyq nūsqasyn jaryqqa şyǧarady.
Äuezov proza jäne dramaturgiiadaǧy qazaq eposy men folklorynan tamyr tartatyn joidaly tuyndylarynyŋ tüp negızın ǧylymi tūrǧydan tereŋdete zerttep, «Qazaq halqynyŋ eposy men folklory» degen orys tılınde jazylǧan ırgelı eŋbegın 1939–40 jyldary Mäskeudegı «Literaturnyi kritik» jurnalynda jariialaidy. Qazaq halqynyŋ jar-jar, betaşar, joqtau, estırtu t.b. tūrmys-salt jyrlary, ertegıler men aŋyz äŋgımeler, «Qobylandy», «Er Tarǧyn», «Er Saiyn» siiaqty batyrlar jyry, «Qozy Körpeş–Baian sūlu», «Qyz Jıbek», «Aiman–Şolpan» tärızdı ǧaşyqtyq jyrlary tereŋ taldanǧan būl zertteudı onyŋ däl qylyşynan qan tamǧan stalindık repressiianyŋ yzǧary basylmai tūrǧan 1939 jyly Qazaqstanda jariialai almaityny anyq edı. Tıptı jaryq köre qalǧan künnıŋ özınde onsyz da taǧdyry qyl üstınde tūrǧan jazuşynyŋ jaǧdaiy tym qiyndap ketuı äbden mümkın bolatyn.
Alysty boljaityn kemeŋger özınıŋ bügıngı jäne bolaşaq körkem şyǧarmalaryna özek bolǧan epostyq keiıpkerlerdı qorǧau üşın ömırde qazaq auyz ädebietın bylai qoiǧanda, orystyŋ bylina, skazanie, skomoroşinalaryna qatysty qalam tartyp körmegen, bıraq Stalinnıŋ erketotai jazuşysy L. Sobolevtı qosalqy avtorlyqqa alady. Ol «mynau yŋǧaisyzdau ǧoi» degendı mülde jiyp tastap, şiyra qol qoiady. Mäskeudıŋ bedeldı jurnalynda basylyp, orys folkloristerınıŋ ülken baǧasyna ie bolǧan būl eŋbek M. Äuezovtı on şaqty jyl boiyna taptyq prinsipten basqa talǧampazdyq ataulydan jūrdai, ūrda-jyq synnan qorǧauǧa äjeptäuır septıgın tigızdı.
Soǧys qarsaŋy – 1940 jyly Mäskeude Abai şyǧarmalary orys tılınde jaryq köredı. Ärine, mūnyŋ alǧy sözın de özı orys tılınde eŋ bolmaǧanda pyşaqtyŋ qyryndai poeziia jinaǧyn şyǧarmaǧan, Abaidyŋ bır öleŋın orys tılıne audarmaǧan «qazaq eposy men folklorynyŋ bılgırı», äigılı «Abai» tragediiasynyŋ teŋ därejedegı avtory L. Sobolev jazdy. Būl maqalany jazuǧa kım «kömekteskenın» aitudyŋ özı artyq...
Jūrtşylyq jyly qabyldaǧan «Abaidyŋ» alǧaşqy tomy qara taqtaǧa jazylmai tūrǧanda Äuezov ony tezdetıp orys oqyrmanyna jetkızuge baryn salady.
ANNA MEN TEMIRǦALİ
Būl kezde Almatyǧa äuelı bekzat qyzdarǧa arnalǧan Aleksandrov institutyn, 1924 jyly Leningrad universitetın, keiın onyŋ aspiranturasyn tämamdaǧan, fransuz ädebietı klassikterın orys tılıne erkın audarudan jaqsy täjıribe jinaqtaǧan Anna Nikolskaia deitın Äuezovpen ömırınıŋ soŋyna deiın dostyq, şyǧarmaşylyq, otbasylyq jaqyn qarym-qatynasta bolǧan bılımdar ädebietşı keledı.
Saharov ortalyǧynyŋ derekterı boiynşa Anna Borisovnanyŋ äkesı Sankt-Peterburg universitetınıŋ qūqyq professory B.V. Nikolskii monarhistık közqarasy üşın 1919 jyldyŋ özınde atylyp ketken eken. Anna būdan soŋ kındık äkesı sanalatyn sol kezdegı Resei Federasiiasynyŋ Syrtqy ıster halyq komissary, atyşuly revoliusioner G.V. Chicheringe jolyǧyp, būtany qorǧalaǧan torǧaidai pana ızdeidı. Keiın KSRO Syrtqy ıster ministrı qyzmetıne deiın joǧarylaǧan qara jürekteu qairatkerden eş qairan bolmapty.
Almatyǧa üş jylǧa jer audarylyp kelgen Anna Nikolskaia sol kezde oqytuşylary tapşy Qazaq pedagogika universitetınde dosent mındetın atqaryp, fransuz tılınen sabaq beredı. Ziialy, jan-jaqty bılımdı, Evropa, orys ädebietın jaqsy bıletın, fransuz, nemıs tılderın erkın meŋgergen Anna qazaq folklory, ädebietımen tanysyp, qazaq tılın üirenuge yqylas qoiady.
Anna Nikolskaia Äuezov turaly «Listki vospominanii» atty ädemı estelık qaldyrypty. Ekeuı 1935 jyly Qazaqstan Jazuşylar odaǧynda S. Seifullinnıŋ töraǧalyǧymen ötken qazaq epostaryn orys tılıne audaruǧa arnalǧan jiynda tanysypty. Beitanys ortadaǧy özıne tapsyrylǧan jaŋa mındetke Nikolskaia qatty jüreksıngen eken.
Ol Mūhaŋdy alǧaş körgen sätı turaly: «Voşel ochen iarkii chelovek. Molodoe, sovsem ne pohojee na drugie lisa. Iаrkaia ulybka. Iаrkii blesk bolşih, nemnogo na vykate temnyh glaz. ...İ opiat ulybka – takaia privetlivaia, takaia sverkaiuşaia, chto vse moi kolebaniia i somneniia po rabote srazu nahodiat oporu: prişel dobrojelatel, prişla pomoş», – dep jazady.
İä, Nikolskaiany ışkı tüisıgı aldamapty. Äuezov oǧan ūzaq jyldar boiy qol ūşyn sozǧan qaiyrymdy janǧa ainaldy. Osy kezdesuden keiın Nikolskaia Mūhtar Äuezovpen tyǧyz şyǧarmaşylyq bailanys ornatyp, Mūhaŋnyŋ ūsynysymen jäne keŋesşılıgımen qazaq folklorynyŋ ınju-marjany «Qyz Jıbektı» tüpnūsqadaǧy bar boiauyn saqtap, orys tılıne audarady. Anna Mūhaŋnyŋ üiınde jiı qonaqta bolyp, özımen jerles Valentina Nikolaevnamen jaqyn aralasyp, qyzy Läilaǧa bauyr basyp ketedı.
Alban köterılısıne arnalǧan «Qily zaman» avtorynyŋ nūsqauymen 16-jylǧy ūlt-azattyq köterılıske qatysuşylardyŋ öleŋ-jyrlaryn audaryp, «Revoliusionnye pesni povstansev-kazahov HIH v.» atty jinaq şyǧarady. Onyŋ būl eŋbekterı älemdık deŋgeidegı şyǧystanuşy, akademik A. Samoilovich bastaǧan ǧalymdar tarapynan joǧary baǧaǧa ie bolady.
Repressiia dauyly sormaŋdai Annany taǧy da eseŋgıretıp, ol 1937 jyldyŋ 10 jeltoqsanynda NKVD-nıŋ Almaty oblysy boiynşa üştıgınıŋ şeşımımen 10 jylǧa sottalyp, Siblagqa aidalady. Densaulyǧy äbden naşarlap, ölım halıne jaqyndaǧan A. Nikolskaiany 1943 jyly lagerden şyǧaryp, Almatyǧa qaitarady. Ol ömırınıŋ soŋyna deiın dertıne – quat, janyna şipa bolǧan osy qalada tūraqtap qaldy.
Äuezov Nikolskaiany qazaq folklorymen tanystyrudy jūldyzdy aspannan bastaǧan. Būl turaly Anna: «Iа sluşaiu, kak zavorojennaia. Auezov – velikolepnyi rasskazchik. Kazahskoe nebo otkryvaetsia dlia menia, ia kak budto chitaiu po zvezdam drevnie legendy naroda. V svoih rasskazah on voshişaetsia fantaziei svoih dalekih predkov», – dep tebırene jazady.
Mūhaŋ Annaǧa qazaq eposy men ädebietı jaily mol maǧlūmat berıp, bırtındep bolaşaqta atqaratyn basty maqsat – «Abaidy» audaruǧa daiyndaidy. Ūly jazuşy öz basynyŋ aŋduda jürgenıne qaramastan, NKVD organdarynyŋ talap etuı boiynşa A. Nikolskaiaǧa kelıstı mınezdeme jazyp, mübärak qolyn qoiǧan.
Taqyryptan auytyŋqyrap, A. Nikolskaianyŋ ömır derekterın qazbalap ketuımızdıŋ bır sebebı – ūlt ädebietınıŋ ūly mūrasy sanalatyn «Abai joly» epopeiasynyŋ orys oqyrmandaryna jetuıne zor üles qosqan, keiın Mahambet, İ. Baizaqov, N. Baiǧanin, S. Mūqanov, Ǧ. Müsırepov, T. Ahtanov t.b. şyǧarmalaryn orys tılıne audarǧan, qazaq ädebietınıŋ şyn mänındegı janaşyr dosy sanalatyn osy bır mūŋlyq jannyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy, äsırese «Abai joly» epopeiasynyŋ alǧaşqy ekı kıtabyn orys tılıne audaru täjıribesı arnaiy, ırgelı zertteuge sūranyp-aq tūrǧanyna jas ǧalymdardyŋ nazaryn audaru.
A.B. Nikolskaianyŋ äkesıne, özıne qatysty tergeu materialdarynan äldeqaşan qūpiialyq grifı alynyp tastalǧan. Äsırese, onyŋ ömırınıŋ qazaq ädebietınıŋ tarihymen tyǧyz bailanysty Almaty kezeŋı özınıŋ zerdelı zertteuşısın kütude. Mūndai janǧa qol ūşyn beruge bız de daiynbyz.
«Abai» romany respublikada qazaq ädebietınıŋ zor tabysy retınde moiyndalyp, bükılhalyqtyq yqylasqa ie bolǧan soŋ ol 1943 jyly Stalindık syilyqqa ūsynylady. Orys tılıne audarylmaǧan şyǧarmany Mäskeu tarapynan qoldauşylar tabylmai, roman syilyqtan qaǧylady. Sapaly audarmanyŋ joqtyǧynan alǧaşqy talaby sätsızdıkke ūşyraǧan Mūhtar bes jyldan astam stalindık lagerde azap şegıp, 1943 jyly ǧana bostandyqqa şyqqan Anna Nikolskaianyŋ Almatyǧa oraluyna aq perıştenıŋ keluındei quanady.
Äuezov «Abaidyŋ» orysşaǧa audaryluyna zor jauapkerşılıkpen kırısedı. Romannyŋ jolma-jol audarmasyn jasaudy Leningradta joǧary bılım alǧan, orys, qazaq tılderıne bırdei aǧyp tūrǧan Temırǧali Nūrtazinge tapsyrady. Mūhaŋ Temırǧali ınısımen Leningradqa kelıp-ketıp jürgen 1934 jyly tanysypty. Äuezov är saparynda Leningradtyŋ drama jäne opera, balet teatrlaryndaǧy jaŋa qoiylymdardy tügel qarap, osy saladaǧy jaŋalyqtardyŋ bärınen habardar bolyp jüredı eken. Ekeuı alǧaş teatrda ūşyrasypty. Keiın äŋgımesı, pıkırı jarasqan soŋ aǧa men ını ūstaz ben şäkırttei aralasyp ketken. T. Nūrtazin ūly jazuşymen qalai tanysyp, qandai qamqorlyq körgenı jaily «Jadymdaǧylar» atty kelıstı estelık qaldyrypty.
T. Nūrtazin da 1937 jyly ūstalyp, tört jyl abaqty azabyn tartty. Türmeden şyqqan soŋ Mūhaŋa jolyǧyp, aqyl-keŋesterın alyp tūrǧan. Resei tarapyndaǧy qazaqi otbasynda tärbielenıp, ana tılımen qatar, jastaiynan orys tılınde mektep, joǧary oqu ornyn bıtırgen T. Nūrtazin student kezınen orys jäne qazaq tılderınde öleŋ, äŋgıme, publisistikalyq maqalalar men ädebi syn eŋbekterın jazyp közge tüse bastaidy.
Türmede otyrǧan jyldary şyǧarmaşylyq eŋbekke äbden susaǧan T. Nūrtazin men A. Nikolskaia «Abaidy» audaruǧa quana kırısedı. Ädette, bırneşe tıldı meŋgergen poliglottardyŋ tıldıŋ näzık iırımderın airyqşa seze bıletın erekşe intuisiiasy bolady. Al öz ısıne mūqiiat, asqan jauapkerşılıkpen qaraityn Temırǧali men Anna osyndai jandardyŋ qatarynan edı.
Audarma jūmysynyŋ erekşelıkterı jaily A. Nikolskaia: «Qyzǧanu – zavidovat i qyzyǧu – proiavliat interes, voshişatsia, ...jorǧa, naprimer, znachit – inohodes, a takje diplomat, chelovek obhoditelnyi, krasnorechivyi i tonkii v razgovore, ... slovo «bauyr» oznachaet «pechen», a takje «rodstvennik», «sorodich». Kajdyi takoi sluchai prihoditsia razreşat v otdelnosti, staraias po mere vozmojnosti sohraniat spesifiku originala», – dep är sözdıŋ maǧynasyna qalai boilaǧanyn täptıştep körsetedı.
«Abai jolyn» Stalindık syilyqqa ūsynuǧa saqadai sai daiyndyqpen baru üşın 1944 jyldyŋ 15 mamyr künı Almatyda ǧylymi jäne şyǧarmaşylyq qauymnyŋ keŋınen qatysuymen romannyŋ jan-jaqty qoǧamdyq talqylauy ötkızıledı. Būl talqylaudyŋ jai-japsary turaly A. Nikolskaianyŋ estelıkterı men M. Äuezovtıŋ 50 tomdyǧynda eşteŋe aitylmaǧan. M. Äuezov mūrajaiy 2013 jyly «Neizvestnoe v nasledii Muhtara Auezova» atty jazuşynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna qatysty būryn jariialanbaǧan eŋbekterdıŋ bır parasyn şyǧardy. Atalǧan jinaqta osy talqylaudaǧy Anna Nikolskaianyŋ: «Kniga nosit nazvanie «Abai». A ia by skazala, chto eto bolşe, chem Abai: eto podlinnaia epopeia, kniga o Kazahstane tretei chetverti proşlogo stoletiia. Eta kniga... samogo şirokogo poznavatelnogo znacheniia, v kotoroi naidet interesneişii material i istorik, i etnograf, i literaturoved, i psiholog», – degen köregendık sözderı keltırılgen («Neizvestnoe v nasledii Muhtara Auezova». A., 2013, 355-bet).
«Köregendık» deitınımız, būl kezde romannyŋ bır ǧana kıtaby jaryq körgen. Onyŋ neşe tom bolyp josparlanǧanyn avtordan basqa eşkım bılmeidı. Al Rable, Flober, Giugo, Stendal, Balzak, Zolialardyŋ ūly romandaryn tüpnūsqa tılınde oqyp, möldırete taldaityn Anna hanym «Abaidyŋ» alǧaşqy kıtabyn audaryp şyqqan soŋ qazaq halqynyŋ ǧalamat epostarynan quat alǧan epopeianyŋ lebın sezıp, zor äleuetın bırden aŋdaǧan.
Anna Nikolskaia siiaqty orys aristokratiiasynan şyqqan, İmperatorlyq Sankt-Peterburg universitetınıŋ beldı professorynyŋ qyzy, özı Keŋes Odaǧy siiaqty ūly imperiianyŋ eŋ bedeldı universitetın aspiranturasymen qatar tauysqan bılımdı, bılgır, tumysynan ziialy jannyŋ roman tabiǧatyn tamyrşydai tap basyp bergen baǧasyna Mūhaŋ da qatty riza bolady. Ol özınıŋ Nikolskaiaǧa jazǧan hatynda: «Dorogaia Anna Borisovna! Dogovorilsia s Satpaevym o tom, chto po napechatanii odnogo (samogo luchşego) ekzempliara budet predstavlen emu Vami s Vaşim otzyvom o romane (vyskazyvanie Vaşe na obsujdenii)», – dep jaza kelıp, sol kezde tüsırılıp jatqan «Abai» kinofilmınıŋ ssenariiıne qosylǧan Kökbaidyŋ öleŋderı men ertekşı Baimaǧambetke qatysty tūstaryn tezdetıp audaryp, rejisser E.E. Aronǧa tapsyrudy ötınedı.
Köp ūzamai Mäskeuge Stalindık syilyq beru jönındegı komitetke QazKSR Halyq komissarlar keŋesınıŋ töraǧasy Nūrtas Oŋdasynovtyŋ atynan ūsynys hat, T. Nūrtazinnıŋ jolma-jol tärjımesı negızınde A. Nikolskaia jasaǧan romannyŋ körkem audarmasy, KSRO Ǧylym akademiiasy Qazaq filialynyŋ basşysy Q. Sätbaev pen Qazaqstan Jazuşylar odaǧy atynan Ǧ. Müsırepovtıŋ qoly qoiylǧan qorytyndy pıkırlerı qosa jıberıledı.
Stalindık syilyq beru jönındegı komissiianyŋ 1945 jyldyŋ 20 nauryzynda ötken otyrysynda kelısken körkem audarmasy, respublika basşylyǧynyŋ ūsynysy, ǧylymi jäne şyǧarmaşylyq qauymdastyqtyŋ joǧary pıkırı bolǧanyna qaramastan «Abaidyŋ» joly ekınşı märte kesıledı. M. Äuezovke A. Fadeevtıŋ özı qarsy şyǧyp: «Pervyi tom siujetno kak obrezannye provoda. Siujetnaia liniia propadaet. Sam Abai ne stal Abaem, emu 25 let, on eşe ne nachal tvorit. Auezov chelovek nestaryi, pust porabotaet», – dep kısımsıne aqyl aityp, kekırt qorytyndy jasaidy.
Aleksandr Fadeev – keŋes zamanynda asyra därıptelgen jazuşy. Ol Äuezovtei alypqa joǧarydan tömen astamsyna pıkır aityp tūrǧan kezde saiasi koniunktura men gazettık jalǧan aqparatqa qūrylǧan «Jas gvardiia» romanyn älı jariialai qoimaǧan, KSRO Jazuşylar odaǧy köp hatşylarynyŋ bırı edı.
Fadeev keiın Äuezov jönındegı pıkırın özgertıp, ol qudalanǧan 50-jyldary qoldau da körsetken. Oǧan orys jazuşysymen ūzaq uaqyt syrlas dos bolǧan, «Abai» romanyn öte joǧary baǧalaǧan Iý. Libedinskii äser etken boluy mümkın. Öitkenı Iý. Libedinskii 1951 jyldyŋ 13 jeltoqsanynda «Abai» romany turaly «Literaturnaia gazetaǧa» «Put velikogo prosvetitelia» atty kölemdı maqala jazyp, köterıŋkı baǧa bergen.
Romandy Stalindık syilyq komissiiasynda talqylau barysynda onyŋ orysşa audarmasynan kınärat tapqandar bolǧan. Sol sebeptı Äuezov «Abai» tragediiasynyŋ «telavtory», Stalinnıŋ erkesı – L. Sobolevtı tauyp, oǧan romannyŋ orys tılındegı basylymynyŋ jalpy redaksiiasyn basqarudy ūsynady.
Osy tūsta myna bır mäselenıŋ basyn aşyp alǧymyz keledı. «Abaidyŋ» bırınşı kıtabyn avtordyŋ qatysuymen T. Nūrtazinnıŋ jolma-jol audarmasy arqyly jeke-dara tärjımelegen – Anna Nikolskaia. Romanǧa sıŋırgen eŋbegın joǧary baǧalaǧan Mūhtar Omarhanūly sol kezde toltyrylǧan qūjattarda ünemı onyŋ esımın körkem audarma jasaǧan jalǧyz tärjımeşı retınde anyq körsetıp otyrǧan.
Mäskeude ötken ekı bırdei talqylau barysynda romannyŋ avtory da, ekı bırdei audarmaşysy da «halyq jauy» retınde aiyptalyp, türmede otyrǧany, aidauda bolǧandary jaily aryz-qūryzdar komissiia müşelerıne Qazaqstan jaǧynan qardai boraǧan. Sol sebeptı Mūhaŋ bolaşaqta osyndai aryzqoilardan qorǧanu üşın Mäskeu men Leningradtyŋ emen esıkterın erkın aşatyn L. Sobolevtıŋ esımın amalsyzdan «redaksiiasyn basqarǧan» dep qoqita körsetuge mäjbür boldy.
Mūhtar Qūl-Mūhammed
akademik
Ūqsas jaŋalyqtar
