(Körnektı aqyn, bır kezdegı segızınşı jataqhananyŋ serısı Svetqali Nūrjan turaly)
Almatyny ala jazdai jailaǧan abiturient kezımızde tanystyq. Men balyqşynyŋ bes qūlaş taiauy sekıldı syryqtai bozbala edım de, ol «tūrpaty qatty qysqan jūdyryqtai», «tūrymtaidai ūl edı». Ol maǧan bırden-aq airyqşa äser qaldyrdy. Bırınşıden, tür-syqpyty erekşe. Bız balşyqtan jasalǧandai ilenıp-ikemdelıp tūrsaq, ol qūryştan qūiǧan şaǧyn müsın sekıldı şyp-şymyr bolatyn. Al endı arystannyŋ jalyndai būira tolqyn şaşynyŋ qalyŋdyǧy ǧalamat. Tıptı arasyna alty älım, segız adai tyǧylsa da oŋailyqpen taptyra qoimaidy-au... Ekınşıden, esımı tym tosyn edı. Svetqali... Elektr jaryǧy keşkı saǧat segızde äupırımdep äzer janyp, tüngı on ekıge taiaǧan sätte tört-bes ret jypylyq-jypylyq etıp, jalp ete qalatyn auylda ösken, mai şamnyŋ öleusıregen säulesıne telmırıp, taŋ syz bergenşe kıtap oqityn men beibaqqa «svet» degen sözdıŋ özı şūǧyla şaşyp tūratyn siiaqty edı. Sodan jaryqqa arbalǧan qoiandai sonyŋ töŋıregınde tūraqtadyq ta qaldyq.
Jyr quǧan Jetibaidyŋ balasy aldymen jurfakqa keldi. Keldi de şyǧarmasyn biryŋǧai öleŋmen jazyp şyqty. Jūrt eki auyz sözdi äreŋ qūrap otyrǧanda bes-alty bettik dünieni öleŋmen öru degen sūmdyq emes pe?! Biraq jurfaktyŋ temirdei qatty dekany Temirbek aǧam asa qataldyq tanytty. Tıptı qatıgezdık deuge bolady. «Sluşai, bala! Jurfak aqyn daiyndamaidy. Äida, tart filfakqa!». Sodan ol filfakqa tüsti. Bırde köl, bırde şöl menıŋ diktator dekanym nege öittı eken, qabyldai salǧanda ǧoi, bırge oqyp, bırge jüretın edık dep qoiamyn. Bıraq bärıbır aryndy aqyn Svetqali dosymnyŋ tün balasy sarylyp, redaksiiada kezekşı bolyp, keŋestık ülgıdegı köpbettık gazettı şyǧar-e-e-e-p otyrǧany nemese telestudiiada tılı men jaǧyna süienıp, tok-şou jürgızıp tūrǧany köz aldyma elestemeidı-au, elestemeidı. Kerısınşe, şyǧarmaşylyqtyŋ şynaiy şaŋyraǧy – filfak oǧan baq-bereke bolǧan tärızdı.
Bırınşı kurstaǧy bota tırsek bozbala kezımızdıŋ özınde-aq onyŋ bıtımı bölek-tı.
«Aqynbyz dep qaqpai-aq keudemizdi,
Tanidy ǧoi osy jūrt keide bizdi...» dep Jarasqan aǧam aitpaqşy, tür-tūlǧasymen, bolmysymen aqyn edı. Alla taǧala ony bırden şaiyr etip jaratyp, jūmyr jerdiŋ betine jailap qana jibere salǧan sekildi. Jer basyp jürgen basqa jūmyrbasty pendelerdiŋ birde-bireuine ūqsamaidy. Student kezinde bala bolyp konspekt jazǧanyn körgen emespin. Sabaqqa barǧysy kelse, barady. Barǧysy kelmese, demalady. Bıraq onyŋ sabaqqa barmaǧanynan bılımı ortaiyp qalǧanyn körgen emespız.
Könenıŋ közı, ötkennıŋ özı sekıldı tereŋnen tolǧaidy. Abyzdardyŋ aldynan, jyraulardyŋ janynan jaŋa ǧana kelgendei, ekı iınınen demalyp tūrady. Ol bızge jaugerşılıkte joryqtan bölınıp qalǧan Mahambettıŋ soŋǧy sarbazy sekıldı körınetın. Äiteuır keskın-keipı bızdıŋ zamanymyzǧa onşa üilespeidı-au, üilespeidı... Ejelgı däuırdıŋ qazırgı kezeŋge uaqytşa ūstauǧa bere tūrǧan qasterlı qūndylyǧy siiaqty edı ol. Kökıregı oiau, közı aşyq. Segızınşı jataqhanada otyryp-aq, jetı qat jer astyndaǧynyŋ bärın bılıp alǧan.
Joǧaryda aitqanymyzdai, şaşy būira, közi ötkir. Tūrqy qoltoqpaqtai ǧana. Soǧan qaramastan dauysy zor. Basynan söz asyrmaidy, esesi ketse, eŋgezerdei jigitterge oqşa atylady. Atylyp bara jatyp, aqyryp bara jatady. Jai atylmaidy, Maŋǧystaudyŋ maqamyna salyp, «Öi, anaŋdy...» dep aŋyratyp baryp atylady. Endi sūmdyq. Abailau degendi bilmeidi, ünemi adailap jüredi. Al endi öleŋin aitsaŋşy. Basqa aqyndar tal-terekti, qyz-pyzdy, köktem-söktemdi jyrlap jürse, būnyŋ öleŋine deiin bir türli. Sony soqpaq salady. «Köpten beri estimei syŋǧyryn jyrdyŋ,
Almatyǧa syia almai şyŋǧyryp jürmin...», – dep toryǧady.
«Qaida ketken baiaǧy būla dauysym,
Tömendegen be biikten qūlamau üşin?» , – dep bizge qarap ejireiedi. Tipti keide: «Qu qyzyq qaşty bilem, mäŋgi menen, Men endi elge baryp qaŋǧyp ölem!», – dep kisiniŋ zäresin ūşyrady.
«Qaiteiin, qinaldym-au qinaldym-au,
Bekerge ūly jolǧa jinaldym-au.
Jalmaǧan Tölegendi jalmauyz jer,
Tänimdi men de saǧan syilarmyn-au!», – dep ah ūryp, küŋirene kürsingende zar zaman aqyndary siiaqty zar ilep otyratyn osyndai aqyny bar segizinşi jataqhanadan şyǧa qaşqyŋ keledi...
Küllı qoǧamdy ateister bilep tūrǧan kezde, alqaly topta «Qūdai, seni joq dep jür ǧoi adamdar, Qūdai, seni joq dep jür ǧoi nadandar. Bir-aq sätte paida bolyp aspannan, Barlyǧyŋdy däleldeuge şamaŋ bar!», – dep kündei kürkirep öleŋ oqyǧanyn aitsaŋşy. Sanany silkintken Svetqali jūrtty şoşytty äri şiratty, serpiltti äri süisintti.
Jalpy, bızdıŋ Svetqalida qūjat degen bolmaidy. Birinşi kurstan bastap ielengen qūjattary birtindep joǧala bastady. Jataqhanaǧa kiretin rūqsat qaǧazy, studenttik bileti, synaq kitapşasy, tölqūjaty sekildi qasterli dünieleri izdegen kezde tabyla bermeidi. Ony izdep basyn da auyrtpaidy. «Äi, men osy qūjaty joq on toǧyzynşy ne on segizinşi ǧasyrda tuatyn adammyn ǧoi!», – dep qaralai küiinedi. Ärine, biz bolsaq, aqyn dosymyzdy atys-şabysy köp älgi ǧasyrlarǧa oŋailyqpen qimaimyz.
Oqu bıtırgenşe bıraz qūjatyn joǧaltqanymen, aqyry Almatydan, Almatydan bolǧanda, alysqa köp ūzamai, sol özı tört-bes jyl panalaǧan äigılı segızınşı jataqhananyŋ ışınen joǧalmaityn qazyna tapty. Bızdıŋ Araldyŋ aimaŋdai aruymen bas qosyp, şaŋyraq köterdı. Bäse, bes jyl boiy «Kartadan kör, Kaspiiım Aralyŋdy. Tūrǧan joq pa qūşaqtap alǧysy kep?», – dep özımızge qarap közın ejıreituı jaman edı?! Teŋızımız qart Kaspiidıŋ qūşaǧyna jete almai, tösegınde döŋbekşıp jatyp, qūrǧap ketse de, qyzymyz qalyŋ adaidyŋ elıne qūt boldy. Araily Adai jūrty qazır ony töbesıne köteredı.
Süiegıne söz sıŋgen Svetqali universitetke tüse sala,
«Talai sypsyŋ qaitsin-ai, siqymdy almai,
Ūiqym qanbai men jürmin, ūiqym qanbai.
Men dalaǧa asyǧam, sol dalada,
Sypsyŋdardan qūtqarar siqyr bardai...», – dep öleŋ jazdy. Arqaly aqynnyŋ joiqyn jyrlary jazǧany poeziiaǧa üş qainasa sorpasy qosylmaityn talai topyryştarǧa düre soqty. Buyrqanǧan būla jyr tuǧyzu tek talanttar men tarpaŋdardyŋ ǧana qolynan keletinin ol san ret däleldedi.
Böken saǧymdar qūdyrap kettı, tentegın,
Boz qūiyn bolyp bilep-aq kettı erke qūm.
Būl dala mendık saǧynyş-jürek siiaqty,
Bolmaspyn, sırä, dalama tartsam men tegın...
Būl öleŋdı jazǧan kezde Svetqali älı mūrty da tebındei qoimaǧan mektep oquşysy edı. Şynynda da ol tegın bala bolmady, demek, dalasyna tartqan eken. Ömır jolynda öŋkei jaqsy adamdar kezdestı. Basqa emes, bar qazaqtyŋ batyry Bauyrjan Momyşūlynyŋ özı Svetqali atyn Jarqynǧali dep bızdıŋ közımızşe qazaqşalap berdı.
Bügınde ol arqaly aqynǧa ǧana emes, aqylman abyzǧa ainaldy. Kömeiınen ün tögıledı. Keudesınen küi sögıledı. Qaztuǧannan tamyr tartatyn «Söilese sözdıŋ şeşenı», «Būdyraiǧan ekı şekelı», «Biler atty bi soŋy», «Bi ūlynyŋ kenjesı» degen tırkesterdı bölıp alyp, baiyrǧy Svetqalidyŋ, bügıngı Ait-mannyŋ bolmys-bıtımın keiıpteuge qoldana beruge bolady. Öitkenı bızdıŋ ortamyzdaǧy ejelgı däuırdıŋ elşısı sonyŋ bärıne tatidy. Tatyǧanda qandai!
Alaş jūrtyn aialap aitqan aŋyz,
Aramyzda aman jür, Ait-man abyz!
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
