«Men keldim mýzeıine jolym túsip,
Egildim rýhyńdy súıip-qushyp.
Ómirdiń joldarynda jar bola kór,
Qazaqtyń paıǵambary Máshhúr Júsip».
Ǵafý QAIYRBEKOV
Máshhúr Júsip Kópeıulynyń ulylyǵyn jáne jan-jaqty, san-salaly murasyn keremet danyshpandyq qasıetin kóp zertteýshilerdiń eńbeginen kóremiz. Máshhúr babamyzdyń áýlıeligi týraly kóp ańyzdar aıtylǵan. Biraq onyń aqıqatyna eshkim toqtalmaǵan. Men bul týraly bir-eki aýyz sóz qysqasha ózimniń kózimmen kórgen jaǵdaıdy aıtaıyn. Máshhúr atamyzdyń kishi uly Pazyl aǵadan estigen áńgimemdi uly tulǵa Máshhúr Júsip Kópeıulynyń erekshe qasıetine toqtalaıyn dep edim. Árıne, men osyndaı uly tulǵa adamnyń jan-jaqty eńbegin ádeıi zerttegen adam emespin.
Biz januıamyzben 1943-1948 jyldary Jańa jol kolhozynda turǵanbyz. Osy Jańa jol kolhozynda Máshhúr Júsip atamyz ómiriniń aqyryna deıin halqyna adal qyzmet istegen qasıetti tulǵa. Bizdiń ákemiz Qusaıyn Ospanov. Ekinshi uly Sharapıdenniń áıeli Zeıneppen atalas týys bolǵan. Bizdiń kórshimiz, Máshhúr Júsip atamyzdyń eń kishi balasy Pazyl aǵa bolatyn. Meniń ákemniń jaqsy aralasyp júrgen joldasy edi. Eki úı óte syılas. Bir-birine degen qatynasy adal boldy. Meni ákem Pazyl aǵanyń úıine bararda janynan tastamaı alyp baratyn. Pazyl aǵa sol kolhozda kóp jyl boıy muǵalim bolyp istedi. Óte parasatty, kóp sóılemeıtin, adal eńbegimen halqyna syıly bolǵan adam. Sovet úkimeti kezinde Pazyl aǵa Lenın ordenimen marapattaldy. Kóp balaly januıa boldy. Jubaıy kelgen qonaqtardy qýanyshpen qarsy alatyn.
Pazyl aǵa kúlip aıtýshy edi. Máshhúr Júsip tiri kúninde aıtqan eken. Meniń úsh ulym bar. Bir ulym bar, ózimnen asyp týǵan, bir ulym bar, iz-ókshemdi basyp týǵan, bir ulym bar, ózime ilese almaı, keıin ketip týǵan. Ol – Pazyl aǵa bolatyn. Sonyń ózi oı-óresi ushan-teńiz, ózine ilese almaı keıin ketip týǵan, óte eńbekqumar, adamgershiligi mol, halqyna óte syıly azamat jáne ákesiniń altyn qazynasyn tek saqtap qoımaı, ony óńdep, jazbasha túrde jurtqa tanystyrsyn dep balalaryna, nemerelerine mura etip qaldyrǵan uqypty, jaýapkershiligi mol kisi. Ol ákesiniń altyn murasyn zor baǵalap, keleshekte qazaq halqyna jáne dúnıejúzilik ádebıetine, onyń tarıhyna mańyzy erekshe ekenin túsingen zerdeli adam. Ákesiniń eski jazbalaryn kóshirip, jańartyp otyrdy.
Pazyl aǵanyń balalary er jetti, joǵary bilim alyp, til jáne ádebıet salasynda úlken tabysqa jetip, Máshhúr atasynyń shyǵarmashylyq eńbegin bıikke kóterip, jan-jaqty zertteý júrgizdi. Úlken uly Qýandyqtyń basqarýymen onyń basqa balalary Nartaı, Estaı, Laýra fılologııa ǵylymynyń doktory degen ataǵyna ıe boldy. Mundaı talantty eńbekqumar balalary halqymyzdyń maqtanyshy. Olar qazaq halqynyń abyroıy úshin Máshhúr atasynyń eńbegin jaryqqa shyǵaryp, oqyrman qaýymǵa tartý etti. Árıne, buǵan muryndyq bolǵan – óz halqynyń otansúıgish azamattary. S.Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar memlekettik ýnıversıtettiń rektory E.Aryn, prorektory A.Nuquly, aqyn-jazýshy, kompozıtor Z.Soltanbaev jáne Máshhúr aǵanyń nemereleriniń qatysýymen 13 tomnan da kóp Máshhúr Júsiptiń tańdamaly eńbekteri baspada basylyp shyqty. Biraq ol tek az danamen shyqty, jurtshylyqtyń kitapqa qoly jetpeı qaldy. Soltanbaevtyń bes tomdyq óleń túrinde jazǵan dastany jáne «Adam» degen kitaby jaryq kórdi.
Máshhúr Júsip týraly el arasynda ańyz kóp. Ol kisiniń boljaýshylyq kóripkel-áýlıelik qasıeti bolǵan. Pazyl aǵanyń aýzynan mynandaı sóz esittik. Máshhúr Júsip óziniń qaı jyly, qaı kúni qaıtys bolatynyn boljap bilgen. Sol ýaqyt jaqyndaǵanda barlyq týysqandary men aǵaıyndaryn, balalaryn, kelinderin jınap alyp aıtqan. Men úsh kúnniń ishinde ana dúnıege baramyn. Sender meni qalaı joqtaıtyndaryńdy óz kózimmen kórip, qulaǵymmen estıin. Al kelinder, jylap-joqtańdar, týystar, aǵaıyndar mal soıyp, as berińder. Ózi birneshe kún buryn Eskeldi shatqalyna baryp beıitiniń ornyn qazdyryp, kishkentaı kesenesin saldyrǵan. Shynymen aıtqan kúni Máshhúr dúnıe salady.
Men ózim 1942 jyly ákemmen sol Máshhúr atanyń kesenesine bardym. Ol eki qabattan quralǵan, astyńǵy qabatynda jer tólesi. Ústińgi qabatynda kitaptary, t.b. ózi qoldanǵan buıymdary bar. Al kesenesiniń jer tólesinde denesi jatyr eken. Denesiniń bos jatqanyn óz kózimmen kórdim, tek aq matamen ústin jaýyp qoıypty. Biz barǵanda sol aq matany aýystyrdy. Denesi buzylmaǵan. Qarny úlkendeý eken. Uıyqtap jatqan kisi syqyldy. Sonyń kesenesiniń aınalasynda jaltyraǵan kókteý kelgen tastar kóp eken. Jurttyń barlyǵy tumar qylyp alyp jatty. Men de aldym. Meniń ákem sol denesi jatqan jerden bir ýys topyraq alyp, shesheme berdi. Sheshem maǵan sol topyraqty kók matadan istegen shúberekke salyp, tumar taǵyp berdi. Sol tumardy ýnıversıtet bitirgenge deıin taqtym. Meniń tórt ret dúnıejúzilik jańalyq ashýyma Máshhúr Júsip atamyzdyń rýhy sebepshi boldy ma? Oǵan senetinim, sol aýyldyń jáne basqa jerden kelgen kisilerdiń arman-tilekteri oryndalatyn. Mysaly, meniń sheshemmen Máshhúr Júsiptiń kishi uly Pazyldyń áıeli ekeýi aıtyp otyratyn, bala taba almaı júrgen áıelder jáne aýyryp júrgender nıet qylyp Máshhúr Júsiptiń beıitiniń basyna kelse, tilekteri oryndalyp, balasy joqtar perzent súıedi, densaýlyǵy joqtar jazylyp ketetin. Osynyń barlyǵy faktilermen dáleldengen. Men 1942-1947 jylǵa deıin oqýǵa túskenshe sol aýylda jumys istedim. Jylyna eki-úsh ret Máshhúr Júsiptiń kesenesiniń astyna túsip, aqyretti aýystyrýǵa qatysatynmyn. Sol kórgen dene sol qalpynda jatatyn. Meniń esimde, Pazyl aǵa bizdiń ákeıge kelip, Moskvadan kelgen komıssııa jóninde aıtty. Negizgi komıssııanyń maqsaty – Máshhúr Júsip lıtargıcheskııı sonmen jatyr ma, bolmasa shynynda da ólgen adam ba dep, bilý úshin kelgen eken. Prıborlary bar dedi. Erteń sonyń kesenesine sen de menimen birge júr dedi. Olar komıssııamen birge baryp, komıssııanyń sheshimin bilip qaıtqan. Komıssııa shyn ólgen dep sheshim shyǵarǵan. Keıin oqý bitirgensin Mıneralogııa kitabyn qarasam, ol tamasha kesiletin talk degen tas eken. Qazir oılasam, sol Eskeldi shatqalynda kishkentaı tóbeshikti tańdap óziniń kesenesin saldyrýy kezdeısoq emes, úlken maǵynasy bar. Máshhúr atanyń geologııadan bilimi bar sııaqty.
Máshhúr Júsip tiri kúninde balalaryna, aǵaıyndaryna aıtqan eken. Meniń denem 41 jyl boıy buzylmaıdy. Biraq bireýler áser etip, deneme zaqym keltirýi múmkin. Shynynda da 1950 jyldary Qazaqstannyń Ortalyq Kompartııasynyń Birinshi sekretary Ponomarenko Máshhúr Júsiptiń kesenesin buzýǵa buıryq bergen. Onyń buıryǵy boıynsha eki kisi býldozermen áýlıeniń kesenesin buzǵan. Bul oqıǵa jalǵyz Baıanaýyldyń azamattary emes, Qazaqstannyń kóp jerindegi halyq rıza bolmaǵan. Kóp keshikpeı, Ponomarenko ornynan tústi, eki jigittiń esi aýysyp kemtar bolyp qaldy. Osy qaıǵyly ýaqıǵadan keıin Máshhúr Júsiptiń kesenesiniń basyna halyq aǵylyp “áýlıe” dep taǵzym etetin boldy.
Máshhúr Júsiptiń shyǵarmalary orta mektepterdiń oqýlyǵynan alynǵan, shyǵarmalaryn zertteýge tıym salynǵan. Odan buryn Máshhúr Júsip shyǵarmalary mekteptiń oqýlyǵynda Abaı shyǵarmalarymen qatar júrgen bolatyn.
Tek qana Qazaqstanda táýelsizdik alǵannan keıin úkimet basshysy N.Nazarbaevtyń qoldaýymen Pavlodar oblysynyń ákimi Qaırat Nurpeıisovtyń basqarýymen Máshhúr Júsiptiń erekshe ádemi kesenesi Pavlodar oblysy, Baıanaýyl aýdany, Jańa jol aýyldyq okrýginiń Eskeldi shatqalynda salyndy. Sol kesenesiniń janyna tamasha qonaq úıi salynǵan.
Habıbolla OSPANOV,
ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ professory,
«Qazaq ádebıeti»
