«مەن كەلدىم مۋزەيىنە جولىم ءتۇسىپ،
ەگىلدىم رۋحىڭدى ءسۇيىپ-قۇشىپ.
ءومىردىڭ جولدارىندا جار بولا كور،
قازاقتىڭ پايعامبارى ءماشھۇر ءجۇسىپ».
عافۋ قايىربەكوۆ
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ۇلىلىعىن جانە جان-جاقتى، سان-سالالى مۇراسىن كەرەمەت دانىشپاندىق قاسيەتىن كوپ زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەگىنەن كورەمىز. ءماشھۇر بابامىزدىڭ اۋليەلىگى تۋرالى كوپ اڭىزدار ايتىلعان. بىراق ونىڭ اقيقاتىنا ەشكىم توقتالماعان. مەن بۇل تۋرالى ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز قىسقاشا ءوزىمنىڭ كوزىممەن كورگەن جاعدايدى ايتايىن.ء ماشھۇر اتامىزدىڭ كىشى ۇلى پازىل اعادان ەستىگەن اڭگىمەمدى ۇلى تۇلعا ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ەرەكشە قاسيەتىنە توقتالايىن دەپ ەدىم. ارينە، مەن وسىنداي ۇلى تۇلعا ادامنىڭ جان-جاقتى ەڭبەگىن ادەيى زەرتتەگەن ادام ەمەسپىن.
ءبىز جانۇيامىزبەن 1943-1948 جىلدارى جاڭا جول كولحوزىندا تۇرعانبىز. وسى جاڭا جول كولحوزىندا ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن حالقىنا ادال قىزمەت ىستەگەن قاسيەتتى تۇلعا. ءبىزدىڭ اكەمىز قۇسايىن وسپانوۆ. ەكىنشى ۇلى شاراپيدەننىڭ ايەلى زەينەپپەن اتالاس تۋىس بولعان. ءبىزدىڭ كورشىمىز، ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىزدىڭ ەڭ كىشى بالاسى پازىل اعا بولاتىن. مەنىڭ اكەمنىڭ جاقسى ارالاسىپ جۇرگەن جولداسى ەدى. ەكى ءۇي وتە سىيلاس. ءبىر-بىرىنە دەگەن قاتىناسى ادال بولدى. مەنى اكەم پازىل اعانىڭ ۇيىنە باراردا جانىنان تاستاماي الىپ باراتىن. پازىل اعا سول كولحوزدا كوپ جىل بويى مۇعالىم بولىپ ىستەدى. وتە پاراساتتى، كوپ سويلەمەيتىن، ادال ەڭبەگىمەن حالقىنا سىيلى بولعان ادام. سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە پازىل اعا لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى. كوپ بالالى جانۇيا بولدى. جۇبايى كەلگەن قوناقتاردى قۋانىشپەن قارسى الاتىن.
پازىل اعا كۇلىپ ايتۋشى ەدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ ءتىرى كۇنىندە ايتقان ەكەن. مەنىڭ ءۇش ۇلىم بار. ءبىر ۇلىم بار، وزىمنەن اسىپ تۋعان، ءبىر ۇلىم بار، ءىز-وكشەمدى باسىپ تۋعان، ءبىر ۇلىم بار، وزىمە ىلەسە الماي، كەيىن كەتىپ تۋعان. ول – پازىل اعا بولاتىن. سونىڭ ءوزى وي-ورەسى ۇشان-تەڭىز، وزىنە ىلەسە الماي كەيىن كەتىپ تۋعان، وتە ەڭبەكقۇمار، ادامگەرشىلىگى مول، حالقىنا وتە سىيلى ازامات جانە اكەسىنىڭ التىن قازىناسىن تەك ساقتاپ قويماي، ونى وڭدەپ، جازباشا تۇردە جۇرتقا تانىستىرسىن دەپ بالالارىنا، نەمەرەلەرىنە مۇرا ەتىپ قالدىرعان ۇقىپتى، جاۋاپكەرشىلىگى مول كىسى. ول اكەسىنىڭ التىن مۇراسىن زور باعالاپ، كەلەشەكتە قازاق حالقىنا جانە دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتىنە، ونىڭ تاريحىنا ماڭىزى ەرەكشە ەكەنىن تۇسىنگەن زەردەلى ادام. اكەسىنىڭ ەسكى جازبالارىن كوشىرىپ، جاڭارتىپ وتىردى.
پازىل اعانىڭ بالالارى ەر جەتتى، جوعارى ءبىلىم الىپ، ءتىل جانە ادەبيەت سالاسىندا ۇلكەن تابىسقا جەتىپ، ءماشھۇر اتاسىنىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەگىن بيىككە كوتەرىپ، جان-جاقتى زەرتتەۋ جۇرگىزدى. ۇلكەن ۇلى قۋاندىقتىڭ باسقارۋىمەن ونىڭ باسقا بالالارى نارتاي، ەستاي، لاۋرا فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى دەگەن اتاعىنا يە بولدى. مۇنداي تالانتتى ەڭبەكقۇمار بالالارى حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى. ولار قازاق حالقىنىڭ ابىرويى ءۇشىن ءماشھۇر اتاسىنىڭ ەڭبەگىن جارىققا شىعارىپ، وقىرمان قاۋىمعا تارتۋ ەتتى. ارينە، بۇعان مۇرىندىق بولعان – ءوز حالقىنىڭ وتانسۇيگىش ازاماتتارى. س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى ە.ارىن، پرورەكتورى ا.نۇقۇلى، اقىن-جازۋشى، كومپوزيتور ز.سولتانباەۆ جانە ءماشھۇر اعانىڭ نەمەرەلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن 13 تومنان دا كوپ ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ تاڭدامالى ەڭبەكتەرى باسپادا باسىلىپ شىقتى. بىراق ول تەك از دانامەن شىقتى، جۇرتشىلىقتىڭ كىتاپقا قولى جەتپەي قالدى. سولتانباەۆتىڭ بەس تومدىق ولەڭ تۇرىندە جازعان داستانى جانە «ادام» دەگەن كىتابى جارىق كوردى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ تۋرالى ەل اراسىندا اڭىز كوپ. ول كىسىنىڭ بولجاۋشىلىق كورىپكەل-اۋليەلىك قاسيەتى بولعان. پازىل اعانىڭ اۋزىنان مىنانداي ءسوز ەسىتتىك. ءماشھۇر ءجۇسىپ ءوزىنىڭ قاي جىلى، قاي كۇنى قايتىس بولاتىنىن بولجاپ بىلگەن. سول ۋاقىت جاقىنداعاندا بارلىق تۋىسقاندارى مەن اعايىندارىن، بالالارىن، كەلىندەرىن جيناپ الىپ ايتقان. مەن ءۇش كۇننىڭ ىشىندە انا دۇنيەگە بارامىن. سەندەر مەنى قالاي جوقتايتىندارىڭدى ءوز كوزىممەن كورىپ، قۇلاعىممەن ەستيىن. ال كەلىندەر، جىلاپ-جوقتاڭدار، تۋىستار، اعايىندار مال سويىپ، اس بەرىڭدەر. ءوزى بىرنەشە كۇن بۇرىن ەسكەلدى شاتقالىنا بارىپ بەيىتىنىڭ ورنىن قازدىرىپ، كىشكەنتاي كەسەنەسىن سالدىرعان. شىنىمەن ايتقان كۇنى ءماشھۇر دۇنيە سالادى.
مەن ءوزىم 1942 جىلى اكەممەن سول ءماشھۇر اتانىڭ كەسەنەسىنە باردىم. ول ەكى قاباتتان قۇرالعان، استىڭعى قاباتىندا جەر تولەسى. ۇستىڭگى قاباتىندا كىتاپتارى، ت.ب. ءوزى قولدانعان بۇيىمدارى بار. ال كەسەنەسىنىڭ جەر تولەسىندە دەنەسى جاتىر ەكەن. دەنەسىنىڭ بوس جاتقانىن ءوز كوزىممەن كوردىم، تەك اق ماتامەن ءۇستىن جاۋىپ قويىپتى. ءبىز بارعاندا سول اق ماتانى اۋىستىردى. دەنەسى بۇزىلماعان. قارنى ۇلكەندەۋ ەكەن. ۇيىقتاپ جاتقان كىسى سىقىلدى. سونىڭ كەسەنەسىنىڭ اينالاسىندا جالتىراعان كوكتەۋ كەلگەن تاستار كوپ ەكەن. جۇرتتىڭ بارلىعى تۇمار قىلىپ الىپ جاتتى. مەن دە الدىم. مەنىڭ اكەم سول دەنەسى جاتقان جەردەن ءبىر ۋىس توپىراق الىپ، شەشەمە بەردى. شەشەم ماعان سول توپىراقتى كوك ماتادان ىستەگەن شۇبەرەككە سالىپ، تۇمار تاعىپ بەردى. سول تۇماردى ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەنگە دەيىن تاقتىم. مەنىڭ ءتورت رەت دۇنيەجۇزىلىك جاڭالىق اشۋىما ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىزدىڭ رۋحى سەبەپشى بولدى ما؟ وعان سەنەتىنىم، سول اۋىلدىڭ جانە باسقا جەردەن كەلگەن كىسىلەردىڭ ارمان-تىلەكتەرى ورىندالاتىن. مىسالى، مەنىڭ شەشەممەن ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ كىشى ۇلى پازىلدىڭ ايەلى ەكەۋى ايتىپ وتىراتىن، بالا تابا الماي جۇرگەن ايەلدەر جانە اۋىرىپ جۇرگەندەر نيەت قىلىپ ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ بەيىتىنىڭ باسىنا كەلسە، تىلەكتەرى ورىندالىپ، بالاسى جوقتار پەرزەنت سۇيەدى، دەنساۋلىعى جوقتار جازىلىپ كەتەتىن. وسىنىڭ بارلىعى فاكتىلەرمەن دالەلدەنگەن. مەن 1942-1947 جىلعا دەيىن وقۋعا تۇسكەنشە سول اۋىلدا جۇمىس ىستەدىم. جىلىنا ەكى-ءۇش رەت ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ كەسەنەسىنىڭ استىنا ءتۇسىپ، اقىرەتتى اۋىستىرۋعا قاتىساتىنمىن. سول كورگەن دەنە سول قالپىندا جاتاتىن. مەنىڭ ەسىمدە، پازىل اعا ءبىزدىڭ اكەيگە كەلىپ، موسكۆادان كەلگەن كوميسسيا جونىندە ايتتى. نەگىزگى كوميسسيانىڭ ماقساتى – ءماشھۇر ءجۇسىپ ليتارگيچەسكيي سونمەن جاتىر ما، بولماسا شىنىندا دا ولگەن ادام با دەپ، ءبىلۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەن. پريبورلارى بار دەدى. ەرتەڭ سونىڭ كەسەنەسىنە سەن دە مەنىمەن بىرگە ءجۇر دەدى. ولار كوميسسيامەن بىرگە بارىپ، كوميسسيانىڭ شەشىمىن ءبىلىپ قايتقان. كوميسسيا شىن ولگەن دەپ شەشىم شىعارعان. كەيىن وقۋ بىتىرگەنسىن مينەرالوگيا كىتابىن قاراسام، ول تاماشا كەسىلەتىن تالك دەگەن تاس ەكەن. قازىر ويلاسام، سول ەسكەلدى شاتقالىندا كىشكەنتاي توبەشىكتى تاڭداپ ءوزىنىڭ كەسەنەسىن سالدىرۋى كەزدەيسوق ەمەس، ۇلكەن ماعىناسى بار. ءماشھۇر اتانىڭ گەولوگيادان ءبىلىمى بار سياقتى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ ءتىرى كۇنىندە بالالارىنا، اعايىندارىنا ايتقان ەكەن. مەنىڭ دەنەم 41 جىل بويى بۇزىلمايدى. بىراق بىرەۋلەر اسەر ەتىپ، دەنەمە زاقىم كەلتىرۋى مۇمكىن. شىنىندا دا 1950 جىلدارى قازاقستاننىڭ ورتالىق كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى پونومارەنكو ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ كەسەنەسىن بۇزۋعا بۇيرىق بەرگەن. ونىڭ بۇيرىعى بويىنشا ەكى كىسى بۋلدوزەرمەن اۋليەنىڭ كەسەنەسىن بۇزعان. بۇل وقيعا جالعىز باياناۋىلدىڭ ازاماتتارى ەمەس، قازاقستاننىڭ كوپ جەرىندەگى حالىق ريزا بولماعان. كوپ كەشىكپەي، پونومارەنكو ورنىنان ءتۇستى، ەكى جىگىتتىڭ ەسى اۋىسىپ كەمتار بولىپ قالدى. وسى قايعىلى ۋاقيعادان كەيىن ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ كەسەنەسىنىڭ باسىنا حالىق اعىلىپ “اۋليە” دەپ تاعزىم ەتەتىن بولدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ شىعارمالارى ورتا مەكتەپتەردىڭ وقۋلىعىنان الىنعان، شىعارمالارىن زەرتتەۋگە تيىم سالىنعان. ودان بۇرىن ءماشھۇر ءجۇسىپ شىعارمالارى مەكتەپتىڭ وقۋلىعىندا اباي شىعارمالارىمەن قاتار جۇرگەن بولاتىن.
تەك قانا قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۇكىمەت باسشىسى ن.نازارباەۆتىڭ قولداۋىمەن پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمى قايرات نۇرپەيىسوۆتىڭ باسقارۋىمەن ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ەرەكشە ادەمى كەسەنەسى پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانى، جاڭا جول اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ ەسكەلدى شاتقالىندا سالىندى. سول كەسەنەسىنىڭ جانىنا تاماشا قوناق ءۇيى سالىنعان.
حابيبوللا وسپانوۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى،
«قازاق ادەبيەتى»
