Körkem ädebiettıŋ bır erekşelıgı onyŋ orbazdylyǧynda. Jazuşy tek obrazdar somdap, obrazdar arqyly ömırdegı bır, ne jüzdegen, myŋdaǧan adamdardyŋ tūlǧa, kelbetı men ruhyn ruhani tūrǧyda qaita jaŋǧyrtyp, qyzu ömırdıŋ, qoǧamdyq jüiedegı nebır qarbalas ısterdıŋ, ne tarihtyŋ tereŋ qoinaularyna qarai baǧyt tüzei alady. Jazuşynyŋ körkem şyǧarmadaǧy tılı de, ünı de – obrazdary. Jazuşy özınıŋ körkem obrazdary, obrazdarynyŋ sonylyǧy, ömırşeŋdıgı häm ırılıgımen ǧana jazuşy! Körkem şyǧarmada tek orbazdar ǧana söileidı. Al, sol körkem obrazdardyŋ da öz «menderı» bolatyndyǧyn nege aitpasqa?! Tüptep kelgende, körkem ädebiettegı barlyq mäselenıŋ tüitkılderı de osynda emes pe?! Qazır, mıne, menıŋ aldymda ūlttyq ädebietımızdegı aldyŋǧy tolqyn alyptarymyzdyŋ bırı – Qazaqstannyŋ Halyq jazuşysy, Memlekettık syilyqtyŋ iegerı, Türkı düniesıne qyzmet syilyǧynyŋ sahiby Mūhtar Maǧauinnıŋ är jyldary jaryq körgen, ärı janry jaǧynan qily-qily kıtaptary jatyr. Men olardy özımnıŋ sonau bala kezımde, bertındegı jalyndap ötken jastyq şaǧymda, onyŋ syrtynda, körkem ädebiettegı köp jaǧdaidy är qyrynan jete tüsınıp, söz marjanymen tüzılgen körkem şyǧarmany naǧyz bır şynaiy ömırde bolyp jatqan ırılı-ūsaqty oqiǧalardyŋ özındei-aq qabyldaityn şaǧymda da qyzyǧa oqyp şyqqanmyn.
Oqyp qana qoimai, kezınde ūlttyq ädebi ürdısımızge ülken bır jaŋalyq, sony lep, tyŋ serpın äkelgen osy bır tuyndylarǧa qatysty jergılıktı kıtaphanalarda ötken bırqatar oqyrman konferensiialaryna qatysyp, özgelerdıŋ de osy bır esımın el ardaqtaityn qalamgerlerdıŋ körkem şyǧarmalaryn oqyǧannan keiıngı äserı, nebır tebırenıs, tolǧanysqa toly oi-pıkırlerımen de tanysqanmyn. Alaida Maǧauinnıŋ osydan bıraz jyldar būryn, özınıŋ bütındei şyǧarmaşylyq ūzaq joldaǧy barlyq jazǧan-syzǧandary men solarynyŋ ışındegı eŋ ataqty, eŋ bır eldıŋ esınde qalǧan dünielerı haqynda keŋınen tolǧai otyryp (özınıŋ «Men» atty roman-hamsasynda jäne bırqatar sūhbattary men keibır maqalalarynda), «Menı jazuşylyq eŋbekke jetelegen – 32-jylǧy azap» dep, aityp ötkenderı de bar edı. Joq, bälkım, būny jazuşynyŋ şyǧarmaşylyq ömırdegı körgen qiyndyǧy men mehnaty ǧana emes, taǧdyrdyŋ taiǧa taŋba basqandai etıp somdaǧan bır qasqa joly degendıgımız de dūrys şyǧar?!
Ol sonau universitet qabyrǧasynda-aq Äuezovtıŋ leksiialaryn tyŋdap, onyŋ bırde şyǧarmaşylyq jūmystarmen Mäskeuge, ne äldebır şetelderge ketkendıgın estıp, bır jaǧynan, ūly tūlǧanyŋ tarihi leksiialarynyŋ arasynda eldegı eŋ bır tanymal degen merzımdık basylymdarynyŋ betterınde, ne Almatydaǧy baspalarda jekelegen ırgelı şyǧarmalary jaryq körıp, eldıŋ ülken bır qyzyǧuşylyǧyn tuǧyzyp jatqandyǧyna deiın körıp, bılıp, sonyŋ bärınıŋ quanyşyn elmen bırge sezınudei-aq sezınıp ülgergen bolatyn. Ras, onyŋ sol kezdegı eŋ bır este qalǧan quanyşty sätterı – ūly Mūqaŋnyŋ leksiiasyn tyŋdaǧan şaqtary edı. Mūqaŋnyŋ sol kezde ūly Äuezovpen betpe-bet kelgen, közıne tüskendei, esınde qalǧandai da jaittary jeterlık-aq. Filologiia fakultetınde ädebi bırlestık jūmys ısteitın, onyŋ jetekşısı özınıŋ kurstasy, däl özı sekıldı, eldıŋ bır qiyrynan jazuşy bolsam degen tılekpen kelıp, köpten berı bır päterde özımen bırge tūryp jatqan Äbış Kekılbaev ta, al osy bırlestık janynan şyǧatyn, barşa fakultet studentterınıŋ közaiymy bolyp jürgen «Şaǧala» qabyrǧa gazetınıŋ redaktory Mūhtar Maǧauinnıŋ özı edı. Däl sol studenttık jarqyn künderde ärbır paraǧy studentter üşın bır ülken jaŋalyq bolyp körınetın ädebi bırlestık gazetınıŋ maŋdaiyn jarqyratyp jürgen Mūqaŋnyŋ özı de auyl äŋgımelerı, auyldaǧy köneköz qariialardan öz qūlaǧymen estıgen eskılıktı äŋgımeler haqynda bırdeŋelerdı qaita tırıltıp, özındık bır körkem obrazǧa ainaldyryp, osynşama kösılte jazyp jürgen. Auyz ädebietınıŋ ülgılerıne auylda ötken baqytty balalyq şaqtan berı-aq äbden qanyq bolǧandyqtan, studenttık jyldarda ol älem klassikterınıŋ ınju-marjandaryn erekşe qūmartyp oqidy, kerek deseŋ, solardyŋ bırqataryna özındık bır syni közqaraspen de qaraidy. Qolynan qauyrsyn qalamyn eş tastamaityn. Ol, tıptı, özınıŋ sondaǧy keibır alǧaşqy prozalyq şaǧyn dünielerın sol bır jyldardyŋ özınde-aq özı tek bertınde «Men» atty memuarlyq kıtabynda tūŋǧyş ret syryn aşqan «Altyn däpterlerıne» de tögıldırtıp tüsıre bastaǧan. Onyŋ özı būl kezeŋdegı keibır tolǧanystary men nebır tättı arman-tılekterı haqynda özınıŋ bırneşe tomdardan tūratyn atalmyş memuarlyq kıtabynda qanşama dälel-derektermen äbden özınıŋ naqyşyna da keltırıp jazǧan edı. Bıraq bolaşaq ataqty prozaşynyŋ ömırıne qatysty sol kezdegı myna bır ırgelı oqiǧany tılge tiek etpeu tıpten mümkın emes. Özınıŋ studenttık jyldardaǧy köp qatarlastary keşe ǧana qolǧa diplomdaryn alyp, endı qaida baryp jūmys ısteimız dep jantalasyp jatqanda, ol älı universitettı bıtırer-bıtırmestan-aq oqu ornyndaǧy ataqty professorlardyŋ bırı, talaiǧy ǧalymdar men aqyn-jazuşylardyŋ aqylşy-ūstazy, tälımgerı bola bılgen professor Beisenbai Kenjebaevqa kezdesıp, bolaşaq ülken ǧylymi baǧytqa joldama alady. Baiqauymyzşa, sol tūstaǧy ataqty Kenjebaev pen jas ädebiettanuşy Maǧauinnıŋ arasyndaǧy äŋgıme de, tärtıp-talap ta tym qatal jüiege qūrylǧan syŋaily.
Özınıŋ sol kezdegı qatarlas-ärıptesı, aspiranturada qūştarlana oqyp, şaŋ basqan mūraǧat qoimalaryna däl özındei jiı-jiı baryp jüretın Myrzatai Joldasbekov syndy, ras, kezınde Maǧauin de professor Kenjebaevtyŋ adal şäkırtı, ärı özınıŋ ümıtın aqtaǧan, türlı synaqtar men alqaly jiyndardyŋ kezderınde aruaqty ǧalym aǧanyŋ aq batasyn alǧan tülekterınıŋ bırı bola bıldı. Myrzatai aǧamyz sol tūsta köne däuır qoinaularyna köbırek üŋılıp, Orhon-Enisei eskertkışterındegı būrynǧy ötken ata-babalarymyzdyŋ qasiettı qoltaŋbasy qalǧan runa jazularyna şūqşūiumen bolsa, Maǧauin sanada bar, bıraq sanatta joq ötken ǧasyrlardaǧy qazaq jyrşy-jyraularynyŋ şyǧarmalary men solardyŋ şyǧarmaşylyq şyndyqtaryn aşudyŋ qiyn da soqpaqty joldaryna kädımgıdei-aq şam alyp tüsedı. Bıraq maŋdai terın tögıp, Beisekeŋdei ūly tūlǧadan ärdaiym alǧys estırtken ǧylymi eŋbek, arada tek bırneşe jyldar ötken soŋ, onda da özı äuelı ataqty Ǧabit Müsırepovtıŋ qamqorlyǧymen «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ redaksiiasynda, araǧa taǧy bırneşe jyl salyp, «Jazuşy» baspasynyŋ bas direktory Iliias Esenberlinnıŋ şaqyrtuymen osy baspaǧa bas redaktor bolyp barǧan soŋ ǧana «Qobyz saryny» atty jeke kıtap bolyp jaryq köruge mümkındık alypty. Mümkın, onyŋ jazuşylyǧy, şyǧarmaşylyq degen keremettei bır qūdırettıŋ ışkı älemıne enıp, tereŋ üŋgi bastaǧan kezı de däl osy bır kezder şyǧar-au?! 1964 jyly onyŋ «Jūldyz» jurnalynda jariialanǧan «Keşqūrym» äŋgımesı ılkıde redaktorlar «ne aitqysy kelgenın tüsınu qiyn» dep, keiın qaiyrǧan, ärı bolaşaq proza şeberınıŋ baspasöz betınde jaryq körgen tūŋǧyş körkem äŋgımesı körınedı. Alaida, ol osydan keiın-aq ädebi ömırdegı öz şabys alaŋy men proza janryndaǧy jarauly säigülıgın eş şaldyryp körgen emes. Äŋgımeden äŋgıme tuyndatyp, 1969 jyly bertınde özınıŋ ülken ädebi ortada bırşama jaqsy baǧalanǧan «Tazynyŋ ölımı», odan keiın ıle-şala taǧy talaiǧy tanymal ädebiettanuşy-ǧalymdardyŋ taldaularyna arqau bolǧan «Qara qyz» hikaiatyn jazyp jariialatty. Al Mūqaŋnyŋ būrynǧy ırılı-ūsaqty dünielerı ūzaq jazylyp, basylymǧa deiın ūzaq «soqtyqpaly, soqpaqty» joldardan ötken bolsa, tūŋǧyş miftık sarynda örbıtılıp, tūtastai özınıŋ fonynda mifologiialyq oilau men taldau tūrǧysynda körkemdık keŋıstıkke biıktegen «Kök mūnar» romany tez jazylyp, oqyrman jūrtşylyqtyŋ aldyna da tez jetıp ülgerdı. Būnda ol bırınşı ret körkem şyǧarmada tarihqa bardy. Tarihtyŋ tereŋ qoinaularyna naǧyz suretkerlerşe üŋgi ötıp, beinebır jer astynan asyl ken, ken bolǧanda da, aqyldyŋ kenın tau-tau etıp qoparǧandai etıp, būryn-soŋdy aitylmaǧan miftık, aŋyzdyq, ne olardyŋ bügıngı kün, bügıngı adamdar ömırımen tereŋ astasyp jatqan telegei-teŋız köp syrlardy da aqtara bastaidy. «Kök mūnar» ony ruhani tūrǧydan tereŋdetıp, şynaiy şeber prozaşy retınde qalyptastyrdy. Al endı sızdıŋ araǧa bar-joǧy bırer, ne bes-on jyl salyp, Maǧauinnıŋ uaqytynda bızdıŋ ūlttyq ädebi ömırımızdıŋ kezeŋdık bır oqiǧasy bolǧan, ärı sol tūstaǧy bütındei bır qoǧamdyq sanaǧa ülken qozǧalys äkelgen «Alasapyran» tarihi romanyn qaitalap oqyǧanyŋyz bar ma?!
Sondaǧy Sozaq dalasy, sonda är qiyrdan bır mezgılde jinalǧan bütındei bır qauym el, Täuekel han qūzyretımen şaqyrylǧan sol ūly jiyn, sol bır tarihi keŋes älı bastalmai tūryp, ūlan-baitaq qazaq dalasynyŋ jer-jerınen at şaldyryp kelgen jüzbasy, myŋbasy, aqylmandardyŋ arasynda örbıgen äŋgıme, sälden soŋ, keŋes üstındegı bütındei bır eldıŋ arǧy-bergısın qaldyrmai, tügel sarapqa salyp, keler kün, keler bolaşaqtyŋ qamyn küitteuden tuyndaǧan qyzu talqy, aqyl men oidy, derek pen däiektı, qazaq salty, qazaq dästürı men eldıgı, memlekettıgı tūrǧysyndaǧy mämıleler esıŋızde me?! Bır qaraǧanda, Sozaqtaǧy keŋes pen romannyŋ sondaǧy bas keiıpkerınıŋ arasynda tap bır alyp bara jatqandai qandai bailanys, ne syry tereŋ astar, tolǧam bar, kerek deseŋız, däl osy tūsta sızdıŋ Oraz-Mūhamedtıŋ taǧdyr talaiyna kürt betbūrys äkelıp, ony ömırdıŋ ärı qaraiǧy nebır qiyn jol, soqpaqtaryna salatyn kez, kemel tūs älı alda emes pe dep te oilanuyŋyzǧa bolatyn şyǧar, oǧan, ärine, taǧy eşkımnıŋ talasy joq. Bıraq, būǧan deiın de özınıŋ bır dälel-deregı, aitar oiy, körkemdık ūstanymy erekşe tarihi roman jazyp, el nazaryna ılıkken, özıne deiıngı mūraǧat qoimalarynda şaŋ basyp, bügınde äbden-aq sanadan sürtılıp, müldem ūmytyluǧa ainalǧan köne derekterdı kösılte söiletıp, körkem obrazǧa ainaldyruda bıraz baǧaly täjıribe jinaqtaǧan avtordyŋ qazaqtyŋ ötken tarihyna, tarihi oqiǧalar men tarihi tūlǧalar ǧūmyrbaiandarynyŋ syryna degen sūŋǧylalyǧy da däl osy tūstan aiqyn körınıs berer edı.
Bızdıŋşe, Maǧauinnıŋ özınıŋ osynau «Alasapyranyndaǧy» bas keiıpker, dara tūlǧa Oraz-Mūhamedtıŋ bır özı ǧana bolǧanmen, tört ırgelı bölımnen tūratyn tarihi romannyŋ tūtastai fony, zaty, ruhy, baiany, aŋsary, armany, tılegı, talaby, maqsaty Qazaq elı, Qazaq Ordasy, Qazaq memlekettılıgınıŋ arǧy-bergı qyr-syrymen de keremettei bır jelı tartyp, özara jymdasyp, ündesıp jatyr. Öitkenı Oraz-Mūhamedtıŋ ılkı bastaǧy Sıbırdegı İsker qalasyna baruy, ondaǧy qapyda qolǧa tüsuı men onyŋ ıle-şala tūtqyn retınde Orys elınıŋ qalyŋ ortasyndaǧy astanalyq qalasyna deiın äkelınuı, sodan bylaiǧy sol eldıŋ memleket ısterıne aralasyp, bıraz ataq-därejelerge jetıp, memleket ışındegı memleket Qasym handyǧynyŋ ämırşısı retınde handyq bilıktıŋ därgeiın biıktete tüsuındegı qadamdarynyŋ özı de öz tarihi Otany, Qazaq handyǧy, Qazaq memlekettılıgıne eş qatysy joq dei alamyz ba?! Qaita sonyŋ bärınde de Oraz-Mūhamedtıŋ tanymy, saǧynyşy, tuǧan jerıne degen perzenttık mahabbaty men bas keiıpkerdıŋ paiym-parasaty arqyly sol däuırdegı Qazaq elı, Qazaq handyǧynyŋ taǧdyr talaiy men bylaiǧy kezderde köp auyzǧa alynyp, döp basylyp aityla bermeitın qatpary qalyŋ köp syrlarynyŋ da betı aşyla tüspeitın be edı?! Däl osy romannyŋ eŋ soŋǧy azat joldarynyŋ bırınde «Jer mäŋgı. El de mäŋgı» degen Maǧauin de Oraz-Mūhamed däuırınen keiıngı qazaq tarihy, qazaq ömırı, qazaq şejıresınen syr şertudı ūmytpaidy. Bız jazuşynyŋ būl tūrǧydaǧy bır ūzaq syr, körkem baiany «Şaqan-Şerı» romany dep bılemız. Mūqaŋnyŋ özı de bertınde bır retı kelgende, atalmyş romannyŋ oqiǧasyna jelı bolyp tartylǧan qyzyqty siujettı äu basta özıne bıraz ataq-abyroi äpergen «Alasapyran» roman-dilogiiasyndaǧy bır ǧana tarau – Oraz-Mūhamedtıŋ jolbarysqa şyǧuy türındegı oidan tuǧan dünie edı degendı qūlaqqaǧys etıptı. Olai bolsa, būl derek bızdıŋ «Alasapyrannyŋ» avtorynyŋ tarihi dilogiiadan keiın de sol bır tarihi ömır dramalarynan qara üzbei, ünemı Qazaq elı, Qazaq Ordasy, Qazaq handyǧy däuırınen bastalǧan ömır ürdısı haqynda ünemı oilanyp-tolǧanumen ǧana boldy-au degen boljamymyzdy rastai tüser edı.
“Özınıŋ studenttık jyldardaǧy köp qatarlastary keşe ǧana qolǧa diplomdaryn alyp, endı qaida baryp jūmys ısteimız dep jantalasyp jatqanda, ol älı universitettı bıtırer-bıtırmestan-aq oqu ornyndaǧy ataqty professorlardyŋ bırı, talaiǧy ǧalymdar men aqyn-jazuşylardyŋ aqylşy-ūstazy, tälımgerı bola bılgen professor Beisenbai Kenjebaevqa kezdesıp, bolaşaq ülken ǧylymi baǧytqa joldama alady. Baiqauymyzşa, sol tūstaǧy ataqty Kenjebaev pen jas ädebiettanuşy Maǧauinnıŋ arasyndaǧy äŋgıme de, tärtıp-talap ta tym qatal jüiege qūrylǧan syŋaily.”
«Şaqan-Şerı», bır qaraǧanda, körkem şyǧarma, tarihilyǧynan būryn, körkemdıgı basym, qiialǧa, obrazdylyqqa köbırek jol aşylyp, örıs berılgen tuyndy bolyp körınuı mümkın. Bıraq osynyŋ özınde de tarihqa, köne däuırlerge, aŋyz ben mifke ūmtylu, däl keşegı Oraz-Mūhamedtıŋ öz bolmysy, öz tarihi däuırı, öz keleşegı, öz halqy, öz elı haqyndaǧy şyndyqtarǧa köz jetkızu üşın özınen būrynǧy däuır, özınen būrynǧylardyŋ ıstegen ısterı men ösietterı haqynda köbırek oi keşetındıgı sekıldı, täuelsızdıgımızden az ǧana jyldar būryn jazylyp, kıtap bolyp şyqqan būl tuyndydaǧy bas keiıpker de tabiǧat apatymen arpalystary kezınde özınıŋ qazaq degen ūly halyqtyŋ bır mūzbalaq mūragerı ekendıgın eşqaşan esınen şyǧarmaidy. Al jazuşynyŋ «Sary qazaq» romany turaly säl basqaşa oi tolǧatyp, basqaşa tūrǧyda paiymdaular jasauǧa bolady. Bıle bılseŋız, Maǧauinnıŋ Oraz-Mūhamedten keiıngı paiymdaularynyŋ bır parasy däl osy tūsta özınıŋ är qyrynan da menmūndalap, beinebır aşyq aspan astyndaǧy şoqjūldyzdardai-aq bolyp jarqyrap körıner edı. Bızdıŋşe, būl romandaǧy jiyntyq obraz – sary qazaq däl sol Oraz-Mūhamedten keiıngı qūldyrau men otarlyq jüienıŋ «jemısı». Bır ǧana osy romanymen-aq avtor kezeŋ-kezeŋımen bütındei ǧasyrlar boiyna sozylǧan otarlyq jüienıŋ bızge beimälım köp syrlaryn äbden özınıŋ büge-şıgesıne deiın aşyp berdı. Degenmen, bız būl jerde däl būlaişa paiymdaǧanmen, būl da Maǧauinnıŋ kezınde «Oraz-Mūhamedten keiıngı ömır» ürdısı haqynda osynşama kösıltıp, josylta jazsam degendei bır asyl armanynyŋ zaŋdy jalǧasy edı. Oǧan özınıŋ sol bır ızgı armanyn oryndau üşın de arada «Şaqan-Şerı» men «Sary qazaqtai» ekı bırdei roman men tarihtan syr tartqany, bügıngı ömır ürdısterınen arqau etkenı bar, bırneşe qadau-qadau körkem äŋgıme, talai tolǧamdy kösemsözdık maqalalar, zertteu taqyrybyndaǧy qysqa baiandar jazuyna da tura kelıptı. Jasyratyn nesı bar, «Qazaq tarihynyŋ älıppesınde» Maǧauin özınıŋ «Qobyz sarynynda» da, «Alasapyranynda» da batyryp, äbden jerıne deiın jetkızıp aita almaǧan köp syrlaryn bırden aşyp aitady. Ötken däuırlerdegı qazaq-joŋǧar qatynasy, alǧaşqy ūrystar, qazaq halqyn qynadai etıp qyru, bır tūstan orys-qazaq qatynasy, endıgı bır tūstan qazaq-qytai qatynasy, ot qaruy, Abylaidyŋ ūtqyr diplomatiiasy, qanşama qazaq batyrlarynyŋ erlıgı men örlıgı, qandai zaman, qandai qystalaŋ şaqtar tuǧanda da, qazaq handarynyŋ taqymdaryna berıktık tanytyp, öz taǧdyryn öz qol astyndaǧy ūly halqymen bır dep eseptei bılgendıkterı haqyndaǧy mūŋdy da, syrly şejıreler de eş ūmyt qaldyrylmaidy. Būndaǧy Maǧauin jazyp otyrǧan handar şejıresı, handar bilegen tūstardaǧy el ömırı men handar şeşuşı röl atqarǧan tarihi oqiǧalar, joryqqa toly jyldar oqiǧalaryna bola taŋdalǧan, ne siujet üşın ǧana qūrylǧan dünieler emes, qaita handyq däuırlerdıŋ el basqaru ısındegı ölşeusız önege, keiıngı ūrpaq älı talai jyr eter, keler ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋırudei-aq sıŋırer qazaqtanu, eltanu tūrǧysyndaǧy ırgelı ızdenıster edı. Osyndaǧy bır köŋıl audaratyn jait, Oraz-Mūhamedten keiıngı qazaq ömırı, Qazaq elınıŋ, qazaq şejıresınıŋ tūŋǧiyq tereŋ syrlaryna üŋılemın dep jürıp, Maǧauinnıŋ bütındei bır däuır, bır kezeŋdegı Qazaq handyǧy, qazaq ömırınıŋ aqiqatyn aşuǧa bırden-bır sebep bolǧan Oraz-Mūhamed jäne ol ömır sürgen däuırden būrynǧy kezeŋderdegı ūly Qazaq dalasyndaǧy ömır ürdısterıne qūlaş sermeuı edı. Avtor özınıŋ būl baǧyttaǧy ızdenısterınıŋ bır parasyn «Şyŋǧys han» atty tarihi baianynyŋ alǧaşqy kıtaptarynda da aityp ülgerdı. Maǧauinnıŋ özı qazırge deiın el nazaryna ūsynylyp ülgergen «Şyŋǧys han» romandaryna kırıserden köp būryn, sonau 2000 jyldyŋ özınde-aq Şyŋǧys han däuırındegı ürdısterge barlau retınde jazǧan «Şyŋǧys hannyŋ şarapaty» maqalasynda: «Eger, Şyŋǧys han bolmasa, qazaq degen halyq ta jaŋa ūlys qūramynda bırjola ūiysyp, üstı beiış, asty kenış, osynşama ūlan-baitaq jerdıŋ bırden-bır qojasyna ainalyp, bügıngı künıne jete almas edı» dep tūjyrymdaǧan eken. Maǧauinnıŋ özı būl jerde ūlttyq poeziiamyzdyŋ altyn qainarynan alynǧan Mūrat aqyn men Ǧūmar Qaraş jyrlaryndaǧy Şyŋǧys han ürdısı, Şyŋǧys han daŋqy, Şyŋǧys han mūraty, Şyŋǧys han jūrtynyŋ ūiysa ömır sürıp, ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqandyǧyn alǧa tarta söileidı. Būl tūrǧyda Maǧauin özınıŋ tarihi «Şyŋǧys han» romanyna kırıserdıŋ aldyndaǧy bes-on jyldyŋ ışınde arǧy-bergı ötkenımızdı suretkerlık tanymmen baiyptap, ruhani tūrǧydan tarazylaǧan ondaǧan ülkendı-kışılı äŋgıme, «Qypşaq aruy», «Kesık bas – tırı tūlyp» syndy miftık saryndar men alys oqiǧalardyŋ arasynan sarylyp jetken aŋyzdar ruhyndaǧy hikaiattaryn da şyǧarmaşylyq örleu tūrǧysynda ömırge äkeldı. Äsırese, «Kelde-mūnara», «Sūrköjek attyŋ soŋǧy şabysy», «Qos aǧaş», «Qūmyrysqa-qyrǧyn» äŋgımelerınde tüp-tamyry sonau köne däuırlerge qarai ūzap ketetın şyǧystyq, halyqtyq äŋgımelerdıŋ adam ruhyn selk etkızgendei san türlı sazyn estıp, özıŋ de bır ruhani küş-quat, läzzat alǧandai bolasyŋ. Onyŋ «Qisyq aǧaş», «Qypşaq aruy», «Kesık bas – tırı tūlyp» hikaiattarynda körkemdeu, beineleu, suretteu, tūspaldau, kesteleu, sezım şarpysuy men ruhani tolǧanystyŋ qily-qily ädısterı de qoldanylady. Aŋyz, mif qana emes, halyqtyq filosofiianyŋ körkemdık oramdaryna deiın şynaiy körınıs berse, endıgı bır tūstarda bügıngı kün, bügıngı uaqyt – zaman talaby tūrǧysyndaǧy paiymdaulary aldyŋǧy orynǧa şyǧyp, körkemdık oi men baiandau şeberlıgındegı almasular ünemı kezektesıp, tarihi sanada da ülken bır özgerıster jasap jatady. Al «Qypşaq aruyndaǧy» müsınşı Sarjan bügıngı künnıŋ jūmbaq tūlǧaly öner adamy ǧana emes, ötken däuır, ötken zamandardaǧy tarihi tūlǧalardyŋ da ruhynan syr aŋdatatyn dara bıtım, keskektı erdıŋ soiy ma dep qalǧandaisyŋ. Onyŋ ön boiynda ärısın aitqanda, äigılı Tonyköktıŋ, odan bergı Qazaq Ordasy men odan da bergı bügıngı ömırmen bıte qainasyp jatqan ruhani ömırımızdegı el erteŋı, ūrpaq qamy üşın alaŋdaityn ziialy tūlǧalarymyzdyŋ da jady-ruhy qosa-qabat örılıp otyrǧandai ma, qalai? Menıŋşe, Maǧauinnıŋ «Jarmaq» romanyna qatysty bütındei bügıngı ädebi ürdıs, ädebi ortanyŋ älıge deiın döp basyp, tani almai, taba almai jürgen körkemdık şyndyqtarǧa qatysty altyn kıltke bastar joldardyŋ bırı de däl osy hikaiattyŋ astarynda jatpasyna kım kepıl?! Onyŋ äu bastaǧy ädebi gazettıŋ redaksiiasyndaǧy ädebi qyzmetkerlıkten bastalǧan redaktorlyǧy bertınde eldegı eŋ bedeldı baspanyŋ bas redaktorlyǧy men bütındei bır eldıŋ ädebi ürdısın jasap otyrǧan qoǧamdyq-saiasi jäne ädebi jurnalynyŋ bas redaktorlyǧy qyzmetıne deiın jalǧasqan bolatyn. Maǧauin basqarǧan basylym, ädebi basylym redaksiiasyndaǧy Maǧauin qalyptastyrǧan ädebi mektep te ız-tüzsız ketken joq. Mūqaŋa qatysty būrynǧynyŋ bärın bız tek syrt qūlaqtan estıp, ne jazylǧan dünielerden ǧana oqyp, bılıp jürsek, endı onyŋ baiaǧydaǧy türkolog-ǧalym, professor-ūstazy Beisenbai Kenjebaev pen «Jazuşy» baspasyndaǧy ūzaq jyldarǧy bas redaktorlyq qyzmetınde äigılı «Altyn Orda» men «Köşpendıler» trilogiiasynyŋ avtorymen tyǧyz şyǧarmaşylyq bailanystaǧy köptegen tälımderın «Jūldyz» jurnalyn basqaryp otyrǧanda, qalaişa paidalanyp, şyǧarmaşylyqpen ıske asyryp otyrǧandyǧyn bız, sol kezdegı Maǧauin basqarǧan «Jūldyz» jurnaly redaksiiasynyŋ şyǧarmaşylyq qyzmetkerlerın öz közımızben de kördık. Men būl jerde säl alǧa qarai ozyŋqyrap ketsem, oqyrman jūrtşylyq özı keşırer, al Mūqaŋ menı alǧaş jurnalǧa qyzmetke qabyldaǧan kezge qatysty aitpai ketpeuge bolmaityn taǧy bır tolǧanysym da bar. Men sondaǧy qabyldau bölmesındegı qyzdar arqyly rūqsat sūrap, ışke kıre bergende-aq, at şaptyrymdai keŋ kabinettıŋ törınde ılulı tūrǧan äigılı aqyn, has batyr, taǧy qalai maqtasaŋ da, jarasa berer, özımız sonau bala kezden berı bılıp, sol balapan şaşty balalyq şaqtan-aq qanşama jaqūt jyrlaryn jattap ösken… ūly Tūlǧa, ūly Mahambet – Mahambet Ötemısūlynyŋ kölemdı bır portretıne közım tüstı. Sırä, menıŋ sondaǧy tolǧanysty jaǧdaiym törde otyrǧan Mūqaŋa da bırşama äser etkendei bolsa kerek, ol kısı sonda menıŋ hal-jaǧdaiymdy, şyǧarmaşylyǧymdy sūraudan bastap, kezınde ädebiettegı aty şyqqan aldyŋǧy tolqyn aǧalarymnyŋ bärı de osyndai ülken ädebi gazet, jurnaldardyŋ redaksiialarynda qyzmet jasaǧandyǧyn aita kelıp, menı «Jūldyzdyŋ» redaksiiasyna qyzmetke keluge köndırdı. Täuelsızdıgımızdıŋ alǧaşqy jyldarynan berı bırqatar jyldar boiyna ūlttyq ädebi ürdısımızge özderınıŋ qadau-qadau şyǧarmalarymen atsalysyp, öz «menderın» aityp ülgergen Ahat Jaqsybaev, Ramazan Toqtarov, Berık Şahanov, Adam Mekebaev, Tölek Tıleuhanov, Rafael Niiazbekov, Jürsın Ermanov, Nesıpbek Aitov, Tūrysbek Säuketaev, Myrzan Kenjebai, Qairat Baqbergenov, Ǧalym Jailybaev, Qorǧanbek Amanjolov, Talasbek Äsemqūlov, Asqar Altai syndy el bıletın qalamgerlermen bırge, men de Mūqaŋ basqarǧan respublikalyq «Jūldyz» ädebi jurnalynda bıraz jyl qyzmet atqarǧandyǧymdy maqtanyş etemın. Men Mūhtar Maqanūly basqarǧan «Jūldyz» jurnalynyŋ redaksiiasynda on bes jyldai bölım meŋgeruşısı jäne jauapty hatşylyq qyzmet atqardym. «Jūldyzdyŋ» täuelsızdıgımızdıŋ alǧaşqy jyldarynda körgen nebır qiyndyqtary men qandaima tarşylyq, qiynşylyq kezderde de bedelı zor, ataqty jazuşy Mūhtar Maǧauinnıŋ «Jūldyzdy» şeber basqaryp, eldıŋ är qiyryndaǧy oqyrmandarmen aradaǧy bailanysty älsıretpei, qaita el-jūrtty ruhani jaǧynan qoldau baǧytyndaǧy jūmystaryna tıkelei kuä boldym. Özım de aralasyp, basşymyzǧa qolǧabys bolǧan kezderım jeterlık. Sodan bır jaqsy bıletındıgım, Mūqaŋnyŋ kezınde Äuezovtıŋ ataqty «Abai joly» roman-epopeiasynyŋ barlyq tomdaryn şyǧaruymen aty şyqqan «Jūldyzdyŋ» betınde ünemı ūltqa, halyqqa qajettı degen tarihi-tanymdyq materialdardy jariialauǧa erekşe köŋıl bölıp otyratyndyǧy edı. Köp materialdardy özı tauyp äkeletın. «Baiaǧyda «Qobyz sarynyn» jazyp jürgende», ne «Alasapyranǧa» materialdar ızdep, mūraǧat qoimalary men kıtaphanalardyŋ sirek qoljazbalar bölımderınde jūmys jasaǧanda, körıp edım, sol dünieler sol jerlerde älı de eş qozǧausyz jatqan şyǧar» dep, ädebiettanuşy-ǧalym, tarihşy-mamandardy jūmsap aldyrtyp, bırqataryn maqala etıp qaita jazdyrtyp, jurnaldyŋ taiaudaǧy sandaryna jedel türde jariialatyp jatatyn. Bır ardaqty Alaş kösemı Älihan Bökeihanovtyŋ jeke tūlǧasy men bai şyǧarmaşylyǧyna qatysty tom-tom dünielerdıŋ bärı de Mūqaŋnyŋ qolynan ötıp, oqyrmanǧa zor saǧynyşpen jol tartty. Basqa da būrynǧy alaşşyl basylymdarda jaryq körıp, tarihtyŋ tar qapasynda qalyp qoiǧan ruhani jädıgerlıkterımız qanşama edı?! Mūqaŋnyŋ sol kezde «men Abai atamnyŋ jasyna keldım, Abai atam negızın salǧan, ūly Äuezov ärı qarai sättı jalǧastyrǧan ūlttyq ädebiet degen ūly joldyŋ üstınde kele jatyp, men Abai atam jetken jasty atap ötpesem bolmaidy» dep, asyl jary Baqyt jeŋgemız ben balalaryn qatystyryp, redaksiiaǧa keŋ etıp dastarqan jaiǧandyǧy da künı keşe ǧana siiaqty edı, söitıp jürgende, ataqty Maǧauin alpys degen asqaraly jasqa da kelıp qaldy. Maǧauinnıŋ alpys jyldyǧy keiın el kölemınde qalaişa atalyp ötılgendıgı köpke mälım. Mūqaŋnyŋ alpys jyldyq mereitoilyq şaralaryna bız ūjym bolyp tügel qatystyq. «Jūldyz» elı asyǧa kütıp, süisıne oqityn ülken basylym bolǧan soŋ, onyŋ redaksiiasy da sondaiylyqty keŋ, qūşaǧy ystyq orta boluǧa tiıs emes pe?! Mūqaŋ basqarǧan kezdegı «Jūldyz» da däl osyndai kezınde Zeinolla Qabdolov, Äbdıjämıl, Syrbai, Şerhan, Bekejan aǧalar basqarǧan, solardyŋ qarauynda ädebietımızdıŋ nebır aqtaŋgerlerı qyzmet jasap, beinebır özderınıŋ ekınşı üilerındei-aq ystyq ūiaǧa ainaldyrǧan şyǧarmaşylyq orta boldy deuge tolyq negız bar. Ülken şyǧarmaşylyq orta bolǧan soŋ, türlı quanyştar men soǧan orai, ūjymda dastarqan jaiylyp jatatyn kezderı de az emes. Mūqaŋ bastaǧan sol dästürdı, şyny kerek, bertınde bızdıŋ bärımız de ūstandyq. Ūmytpasam, būl şara elımızde alǧaş ret Nauryz merekesı halyqtyq mereke retınde atalynyp ötılıp jatqan kezden bastau aldy. Al būndai kezdegı äŋgımenıŋ auany da bölekşe. Būndaida köbınese Mūqaŋnyŋ özı äŋgıme tiegın tarqatyp, Tūŋǧyş Elbasymyz Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev pen Elbasymyzdyŋ senımdı serıgı İmanǧali Tasmaǧambetov, jaŋa däuırdegı qazaq diplomatiiasynyŋ negızın qalaǧan Qasym-Jomart Toqaevtyŋ memlekettık ısterdegı alymdylyqtarynan bastap, keşegı eldegı toqyrap qalǧan baspa ısterıne tyŋnan jol salyp, osy salanyŋ alǧaşqy jolaşarlary bola bılgen Mereke Qūlkenov pen Älıbek Asqarov, jurnalistika salasynda jemıstı eŋbek etıp kele jatqan Sauytbek Abdrahmanov, Jūmabek Kenjalin men Janbolat Aupbai syndy belgılı qalamger, el ziialylarynyŋ eŋbekterıne erekşe ıltipatty közqarastaryn bıldırıp otyrar edı. Osy arada menıŋ de bır syrdy tarqatyp aitqym keledı. Osydan bıraz jyl būryn, Mūqaŋ zeinetke şyǧyp, bırjolata şyǧarmaşylyqpen şūǧyldana bastaǧanda, ünemı redaksiiada Mūqaŋdy körıp, Mūqaŋnyŋ şyǧarmaşylyqqa qatysty tereŋ tolǧamdy äŋgımelerın tyŋdap, Mūqaŋdy ızdep kelgen qabyrǧaly qalamgerlermen kezdesıp, solardyŋ otyrǧan jerlerınde-aq ülken ädebi ahual qalyptastyratyndyqtaryna kuä bolyp qalǧan bızdıŋ bırazǧa deiın ıştei qoŋyltaqsyŋqyrap jürgendıgımız ras. Onyŋ üstıne, Mūqaŋ zeinetke şyǧyp jatqanda, «Jūldyz» jurnaly ūzaq jyldar boiyna äkımşılık jaǧynan baǧynyp kelgen «Qazaq gazetterı» JŞS-nyŋ Bas direktory – Redaktorlar keŋesınıŋ töraǧasy Mereke Qūlkenov Mūqaŋa zeinetke şyqqannan keiın de, qarap jatpai, mediaholdingke Bas direktordyŋ keŋesşısı bolyp, qyzmetın ärı qarai jalǧastyryp, özınıŋ bai da, baǧaly ıs-täjıribesımen bölısudı ūsynǧan eken degendı de estıp edık. Osy jait bızdı bırden eleŋ etkızgen, ärı dese, däl osy kezde taiauda Bas direktorǧa keŋesşı bolyp keledı dep, Bas direktordyŋ kabinetınıŋ qarsysynan Qazaqstannyŋ Halyq jazuşysy, ūlttyq ädebietımızdıŋ aqsaqaly Äbdıjämıl Nūrpeiısovke jūmys ısteuge qolaily kabinet jasaqtalyp jatqan bolatyn. Sol kezde bız özı de kezınde eldıŋ bırqatar ädebi basylymdaryn basqaryp, eldegı ädebi ürdıstıŋ qyr-syryn jetık meŋgerıp qalǧan Mereke Äbdeşūly ūlttyq ädebietımızdıŋ ekı bırdei alybynyŋ basyn bır şyǧarmaşylyq ūjymda bırıktırıp, jaŋa däuır, jaŋa kezeŋdegı ūlttyq jurnalistikamyzben bırge, ädebi ürdısımızge de jaŋaşa bır sipat berıp, keremettei bır ısterdı qolǧa alǧaly jatyr-au dep oilaitynbyz. Oǧan negız de joq emes-tı. Bıraq ömır boiyna qataŋ şyǧarmaşylyq tärtıpke baǧynyp, künıne bır azat jol, tym qūrysa, özınıŋ bolaşaq körkem şyǧarmalarynyŋ ırgetasy bolyp qalanar bırer obrazdy söilemder jazbasa, köŋılı jai tauyp otyra almaityn Mūqaŋ özınıŋ qaşannan bergı qalyptasqan şyǧarmaşylyq daǧdysyn būzbaudy jön sanaǧan syŋaily… Alaida men öz basym keide kezınde Mūqaŋnyŋ qarauynda bıraz jyl bırge jūmys ıstedık, onyŋ talaiǧy aqyl-keŋesterın tyŋdadyq, endı kep, ony zeinetke şyqqan eken dep, müldem ünsız qalǧandyǧymyz qalai, joq, älde özıne telefon şalyp, habarlassam ba eken dep te oilaityn edım. Bıraq, qalai?! Mūqaŋ şyǧarmaşylyq şabyt qūşaǧynda jūmystanyp jatqanda, özın būlaişa mazalaǧandy ūnatpaityn. Ony kezınde aǧanyŋ özı de köpşılık ortada talai märte aitqan. Sonyŋ bärı esıŋe tüskende, sen keide kädımgıdei-aq tartynyp qalatynsyŋ. Alaida, Mūqaŋ zaŋdy eŋbek demalysyna şyqqan soŋ, arada bar-joǧy bırneşe apta ǧana ötkende, aǧanyŋ özı menıŋ ūialy telefonyma qoŋyrau şaldy. Jaǧdaiymdy bıldı. Al, özıne qatysty jaittarǧa kelgende, «qazır demalyp jatyrmyn, alda bıraz şyǧarmaşylyq jūmystar kütıp tūr» degen edı. Soǧan orai, däl qazır osydan bırneşe jyl būryn, äigılı aqyn, türkolog Oljas Süleimenovtıŋ kezektı mereitoilyq şaralary kezınde Almatydaǧy Abai atyndaǧy Opera jäne balet teatrynyŋ törıne Elbasymyz Nūrsūltan Äbışūlynyŋ Oljas aǧamyzdyŋ bır qolynan ūstap şyǧyp, qalyŋ eldıŋ aldynda: «Men Oljasty «Myŋ bır sözın» ärı qarai jalǧastyryp jazsyn, tynyş jerde otyryp, elge kerektı sol eŋbegın aiaqtasyn dep, Europaǧa elşı etıp jıberdım. Sony bıtırmei, elge kelmeisıŋ dedım» dep, bır jaǧy qaljyŋ, bır jaǧy şyndyqty da aşyp aitqandyǧy eske tüsedı.“Maǧauinnıŋ özı qazırge deiın el nazaryna ūsynylyp ülgergen «Şyŋǧys han» romandaryna kırıserden köp būryn, sonau 2000 jyldyŋ özınde-aq Şyŋǧys han däuırındegı ürdısterge barlau retınde jazǧan «Şyŋǧys hannyŋ şarapaty» maqalasynda: «Eger, Şyŋǧys han bolmasa, qazaq degen halyq ta jaŋa ūlys qūramynda bırjola ūiysyp, üstı beiış, asty kenış, osynşama ūlan-baitaq jerdıŋ bırden-bır qojasyna ainalyp, bügıngı künıne jete almas edı» dep tūjyrymdaǧan eken. Maǧauinnıŋ özı būl jerde ūlttyq poeziiamyzdyŋ altyn qainarynan alynǧan Mūrat aqyn men Ǧūmar Qaraş jyrlaryndaǧy Şyŋǧys han ürdısı, Şyŋǧys han daŋqy, Şyŋǧys han mūraty, Şyŋǧys han jūrtynyŋ ūiysa ömır sürıp, ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqandyǧyn alǧa tarta söileidı.”
Menıŋşe, ūlttyq ädebietımızdıŋ qazırgı alyptarynyŋ bırı Mūhtar Maǧauinnıŋ de moinynda sondai bır ūltqa, halyqqa auadai-aq qajettı bır ūly missiia jatqan sekıldı me, qalai?! Zaman özgerdı, bügıngı uaqyt basqa degenmen, zamanynda orystyŋ ūly jazuşylary özderınıŋ talaiǧy tyŋ tuyndylaryn ömırge äkelıp, artyna mäŋgıbaqi öşpestei ızderın qaldyryp ketken Europanyŋ şyǧarmaşylyqqa öte-möte qolaily quys-müiısterı men tynyş jaǧalaulary nelıkten qazaq qalamgerlerıne jat boluǧa tiıs?! Özınıŋ qazaq üşın, halyq üşın qajettı degen tuyndylaryn ömırge äkelıp jatqan jūmys kabinetın bırde saialy Pragaǧa, bırde auasy käusar Karlovyi Varyiǧa auystyryp jürgen Mūqaŋ da öz şyǧarmaşylyǧymen sony barynşa däleldep jatyr-au deuge haqylymyz. Serıkqali HASAN, jazuşy anatili.kazgazeta.kzŪqsas jaŋalyqtar
