Kórkem ádebıettiń bir ereksheligi onyń orbazdylyǵynda. Jazýshy tek obrazdar somdap, obrazdar arqyly ómirdegi bir, ne júzdegen, myńdaǵan adamdardyń tulǵa, kelbeti men rýhyn rýhanı turǵyda qaıta jańǵyrtyp, qyzý ómirdiń, qoǵamdyq júıedegi nebir qarbalas isterdiń, ne tarıhtyń tereń qoınaýlaryna qaraı baǵyt túzeı alady. Jazýshynyń kórkem shyǵarmadaǵy tili de, úni de – obrazdary. Jazýshy óziniń kórkem obrazdary, obrazdarynyń sonylyǵy, ómirsheńdigi hám iriligimen ǵana jazýshy! Kórkem shyǵarmada tek orbazdar ǵana sóıleıdi. Al, sol kórkem obrazdardyń da óz «menderi» bolatyndyǵyn nege aıtpasqa?! Túptep kelgende, kórkem ádebıettegi barlyq máseleniń túıtkilderi de osynda emes pe?! Qazir, mine, meniń aldymda ulttyq ádebıetimizdegi aldyńǵy tolqyn alyptarymyzdyń biri – Qazaqstannyń Halyq jazýshysy, Memlekettik syılyqtyń ıegeri, Túrki dúnıesine qyzmet syılyǵynyń sahıby Muhtar Maǵaýınniń ár jyldary jaryq kórgen, ári janry jaǵynan qıly-qıly kitaptary jatyr. Men olardy ózimniń sonaý bala kezimde, bertindegi jalyndap ótken jastyq shaǵymda, onyń syrtynda, kórkem ádebıettegi kóp jaǵdaıdy ár qyrynan jete túsinip, sóz marjanymen túzilgen kórkem shyǵarmany naǵyz bir shynaıy ómirde bolyp jatqan irili-usaqty oqıǵalardyń ózindeı-aq qabyldaıtyn shaǵymda da qyzyǵa oqyp shyqqanmyn.
Oqyp qana qoımaı, kezinde ulttyq ádebı úrdisimizge úlken bir jańalyq, sony lep, tyń serpin ákelgen osy bir týyndylarǵa qatysty jergilikti kitaphanalarda ótken birqatar oqyrman konferenııalaryna qatysyp, ózgelerdiń de osy bir esimin el ardaqtaıtyn qalamgerlerdiń kórkem shyǵarmalaryn oqyǵannan keıingi áseri, nebir tebirenis, tolǵanysqa toly oı-pikirlerimen de tanysqanmyn. Alaıda Maǵaýınniń osydan biraz jyldar buryn, óziniń bútindeı shyǵarmashylyq uzaq joldaǵy barlyq jazǵan-syzǵandary men solarynyń ishindegi eń ataqty, eń bir eldiń esinde qalǵan dúnıeleri haqynda keńinen tolǵaı otyryp (óziniń «Men» atty roman-hamsasynda jáne birqatar suhbattary men keıbir maqalalarynda), «Meni jazýshylyq eńbekke jetelegen – 32-jylǵy azap» dep, aıtyp ótkenderi de bar edi. Joq, bálkim, buny jazýshynyń shyǵarmashylyq ómirdegi kórgen qıyndyǵy men mehnaty ǵana emes, taǵdyrdyń taıǵa tańba basqandaı etip somdaǵan bir qasqa joly degendigimiz de durys shyǵar?!
Ol sonaý ýnıversıtet qabyrǵasynda-aq Áýezovtiń lekııalaryn tyńdap, onyń birde shyǵarmashylyq jumystarmen Máskeýge, ne áldebir shetelderge ketkendigin estip, bir jaǵynan, uly tulǵanyń tarıhı lekııalarynyń arasynda eldegi eń bir tanymal degen merzimdik basylymdarynyń betterinde, ne Almatydaǵy baspalarda jekelegen irgeli shyǵarmalary jaryq kórip, eldiń úlken bir qyzyǵýshylyǵyn týǵyzyp jatqandyǵyna deıin kórip, bilip, sonyń báriniń qýanyshyn elmen birge sezinýdeı-aq sezinip úlgergen bolatyn. Ras, onyń sol kezdegi eń bir este qalǵan qýanyshty sátteri – uly Muqańnyń lekııasyn tyńdaǵan shaqtary edi. Muqańnyń sol kezde uly Áýezovpen betpe-bet kelgen, kózine túskendeı, esinde qalǵandaı da jaıttary jeterlik-aq. Fılologııa fakýltetinde ádebı birlestik jumys isteıtin, onyń jetekshisi óziniń kýrstasy, dál ózi sekildi, eldiń bir qıyrynan jazýshy bolsam degen tilekpen kelip, kópten beri bir páterde ózimen birge turyp jatqan Ábish Kekilbaev ta, al osy birlestik janynan shyǵatyn, barsha fakýltet stýdentteriniń kózaıymy bolyp júrgen «Shaǵala» qabyrǵa gazetiniń redaktory Muhtar Maǵaýınniń ózi edi. Dál sol stýdenttik jarqyn kúnderde árbir paraǵy stýdentter úshin bir úlken jańalyq bolyp kórinetin ádebı birlestik gazetiniń mańdaıyn jarqyratyp júrgen Muqańnyń ózi de aýyl áńgimeleri, aýyldaǵy kónekóz qarııalardan óz qulaǵymen estigen eskilikti áńgimeler haqynda birdeńelerdi qaıta tiriltip, ózindik bir kórkem obrazǵa aınaldyryp, osynshama kósilte jazyp júrgen. Aýyz ádebıetiniń úlgilerine aýylda ótken baqytty balalyq shaqtan beri-aq ábden qanyq bolǵandyqtan, stýdenttik jyldarda ol álem klassıkteriniń injý-marjandaryn erekshe qumartyp oqıdy, kerek deseń, solardyń birqataryna ózindik bir synı kózqaraspen de qaraıdy. Qolynan qaýyrsyn qalamyn esh tastamaıtyn. Ol, tipti, óziniń sondaǵy keıbir alǵashqy prozalyq shaǵyn dúnıelerin sol bir jyldardyń ózinde-aq ózi tek bertinde «Men» atty memýarlyq kitabynda tuńǵysh ret syryn ashqan «Altyn dápterlerine» de tógildirtip túsire bastaǵan. Onyń ózi bul kezeńdegi keıbir tolǵanystary men nebir tátti arman-tilekteri haqynda óziniń birneshe tomdardan turatyn atalmysh memýarlyq kitabynda qanshama dálel-derektermen ábden óziniń naqyshyna da keltirip jazǵan edi. Biraq bolashaq ataqty prozashynyń ómirine qatysty sol kezdegi myna bir irgeli oqıǵany tilge tıek etpeý tipten múmkin emes. Óziniń stýdenttik jyldardaǵy kóp qatarlastary keshe ǵana qolǵa dıplomdaryn alyp, endi qaıda baryp jumys isteımiz dep jantalasyp jatqanda, ol áli ýnıversıtetti bitirer-bitirmestan-aq oqý ornyndaǵy ataqty professorlardyń biri, talaıǵy ǵalymdar men aqyn-jazýshylardyń aqylshy-ustazy, tálimgeri bola bilgen professor Beısenbaı Kenjebaevqa kezdesip, bolashaq úlken ǵylymı baǵytqa joldama alady. Baıqaýymyzsha, sol tustaǵy ataqty Kenjebaev pen jas ádebıettanýshy Maǵaýınniń arasyndaǵy áńgime de, tártip-talap ta tym qatal júıege qurylǵan syńaıly.
Óziniń sol kezdegi qatarlas-áriptesi, aspırantýrada qushtarlana oqyp, shań basqan muraǵat qoımalaryna dál ózindeı jıi-jıi baryp júretin Myrzataı Joldasbekov syndy, ras, kezinde Maǵaýın de professor Kenjebaevtyń adal shákirti, ári óziniń úmitin aqtaǵan, túrli synaqtar men alqaly jıyndardyń kezderinde arýaqty ǵalym aǵanyń aq batasyn alǵan túlekteriniń biri bola bildi. Myrzataı aǵamyz sol tusta kóne dáýir qoınaýlaryna kóbirek úńilip, Orhon-Enıseı eskertkishterindegi burynǵy ótken ata-babalarymyzdyń qasıetti qoltańbasy qalǵan rýna jazýlaryna shuqshuıýmen bolsa, Maǵaýın sanada bar, biraq sanatta joq ótken ǵasyrlardaǵy qazaq jyrshy-jyraýlarynyń shyǵarmalary men solardyń shyǵarmashylyq shyndyqtaryn ashýdyń qıyn da soqpaqty joldaryna kádimgideı-aq sham alyp túsedi. Biraq mańdaı terin tógip, Beısekeńdeı uly tulǵadan árdaıym alǵys estirtken ǵylymı eńbek, arada tek birneshe jyldar ótken soń, onda da ózi áýeli ataqty Ǵabıt Músirepovtiń qamqorlyǵymen «Qazaq ádebıeti» gazetiniń redakııasynda, araǵa taǵy birneshe jyl salyp, «Jazýshy» baspasynyń bas dırektory Ilııas Esenberlınniń shaqyrtýymen osy baspaǵa bas redaktor bolyp barǵan soń ǵana «Qobyz saryny» atty jeke kitap bolyp jaryq kórýge múmkindik alypty. Múmkin, onyń jazýshylyǵy, shyǵarmashylyq degen keremetteı bir qudirettiń ishki álemine enip, tereń úńgı bastaǵan kezi de dál osy bir kezder shyǵar-aý?! 1964 jyly onyń «Juldyz» jýrnalynda jarııalanǵan «Keshqurym» áńgimesi ilkide redaktorlar «ne aıtqysy kelgenin túsiný qıyn» dep, keıin qaıyrǵan, ári bolashaq proza sheberiniń baspasóz betinde jaryq kórgen tuńǵysh kórkem áńgimesi kórinedi. Alaıda, ol osydan keıin-aq ádebı ómirdegi óz shabys alańy men proza janryndaǵy jaraýly sáıgúligin esh shaldyryp kórgen emes. Áńgimeden áńgime týyndatyp, 1969 jyly bertinde óziniń úlken ádebı ortada birshama jaqsy baǵalanǵan «Tazynyń ólimi», odan keıin ile-shala taǵy talaıǵy tanymal ádebıettanýshy-ǵalymdardyń taldaýlaryna arqaý bolǵan «Qara qyz» hıkaıatyn jazyp jarııalatty. Al Muqańnyń burynǵy irili-usaqty dúnıeleri uzaq jazylyp, basylymǵa deıin uzaq «soqtyqpaly, soqpaqty» joldardan ótken bolsa, tuńǵysh mıftik sarynda órbitilip, tutastaı óziniń fonynda mıfologııalyq oılaý men taldaý turǵysynda kórkemdik keńistikke bıiktegen «Kók munar» romany tez jazylyp, oqyrman jurtshylyqtyń aldyna da tez jetip úlgerdi. Bunda ol birinshi ret kórkem shyǵarmada tarıhqa bardy. Tarıhtyń tereń qoınaýlaryna naǵyz sýretkerlershe úńgı ótip, beınebir jer astynan asyl ken, ken bolǵanda da, aqyldyń kenin taý-taý etip qoparǵandaı etip, buryn-sońdy aıtylmaǵan mıftik, ańyzdyq, ne olardyń búgingi kún, búgingi adamdar ómirimen tereń astasyp jatqan telegeı-teńiz kóp syrlardy da aqtara bastaıdy. «Kók munar» ony rýhanı turǵydan tereńdetip, shynaıy sheber prozashy retinde qalyptastyrdy. Al endi sizdiń araǵa bar-joǵy birer, ne bes-on jyl salyp, Maǵaýınniń ýaqytynda bizdiń ulttyq ádebı ómirimizdiń kezeńdik bir oqıǵasy bolǵan, ári sol tustaǵy bútindeı bir qoǵamdyq sanaǵa úlken qozǵalys ákelgen «Alasapyran» tarıhı romanyn qaıtalap oqyǵanyńyz bar ma?!
Sondaǵy Sozaq dalasy, sonda ár qıyrdan bir mezgilde jınalǵan bútindeı bir qaýym el, Táýekel han quzyretimen shaqyrylǵan sol uly jıyn, sol bir tarıhı keńes áli bastalmaı turyp, ulan-baıtaq qazaq dalasynyń jer-jerinen at shaldyryp kelgen júzbasy, myńbasy, aqylmandardyń arasynda órbigen áńgime, sálden soń, keńes ústindegi bútindeı bir eldiń arǵy-bergisin qaldyrmaı, túgel sarapqa salyp, keler kún, keler bolashaqtyń qamyn kúıtteýden týyndaǵan qyzý talqy, aqyl men oıdy, derek pen dáıekti, qazaq salty, qazaq dástúri men eldigi, memlekettigi turǵysyndaǵy mámileler esińizde me?! Bir qaraǵanda, Sozaqtaǵy keńes pen romannyń sondaǵy bas keıipkeriniń arasynda tap bir alyp bara jatqandaı qandaı baılanys, ne syry tereń astar, tolǵam bar, kerek deseńiz, dál osy tusta sizdiń Oraz-Muhamedtiń taǵdyr talaıyna kúrt betburys ákelip, ony ómirdiń ári qaraıǵy nebir qıyn jol, soqpaqtaryna salatyn kez, kemel tus áli alda emes pe dep te oılanýyńyzǵa bolatyn shyǵar, oǵan, árıne, taǵy eshkimniń talasy joq. Biraq, buǵan deıin de óziniń bir dálel-deregi, aıtar oıy, kórkemdik ustanymy erekshe tarıhı roman jazyp, el nazaryna ilikken, ózine deıingi muraǵat qoımalarynda shań basyp, búginde ábden-aq sanadan súrtilip, múldem umytylýǵa aınalǵan kóne derekterdi kósilte sóıletip, kórkem obrazǵa aınaldyrýda biraz baǵaly tájirıbe jınaqtaǵan avtordyń qazaqtyń ótken tarıhyna, tarıhı oqıǵalar men tarıhı tulǵalar ǵumyrbaıandarynyń syryna degen suńǵylalyǵy da dál osy tustan aıqyn kórinis berer edi.
Bizdińshe, Maǵaýınniń óziniń osynaý «Alasapyranyndaǵy» bas keıipker, dara tulǵa Oraz-Muhamedtiń bir ózi ǵana bolǵanmen, tórt irgeli bólimnen turatyn tarıhı romannyń tutastaı fony, zaty, rýhy, baıany, ańsary, armany, tilegi, talaby, maqsaty Qazaq eli, Qazaq Ordasy, Qazaq memlekettiliginiń arǵy-bergi qyr-syrymen de keremetteı bir jeli tartyp, ózara jymdasyp, úndesip jatyr. Óıtkeni Oraz-Muhamedtiń ilki bastaǵy Sibirdegi Isker qalasyna barýy, ondaǵy qapyda qolǵa túsýi men onyń ile-shala tutqyn retinde Orys eliniń qalyń ortasyndaǵy astanalyq qalasyna deıin ákelinýi, sodan bylaıǵy sol eldiń memleket isterine aralasyp, biraz ataq-dárejelerge jetip, memleket ishindegi memleket Qasym handyǵynyń ámirshisi retinde handyq bıliktiń dárgeıin bıiktete túsýindegi qadamdarynyń ózi de óz tarıhı Otany, Qazaq handyǵy, Qazaq memlekettiligine esh qatysy joq deı alamyz ba?! Qaıta sonyń bárinde de Oraz-Muhamedtiń tanymy, saǵynyshy, týǵan jerine degen perzenttik mahabbaty men bas keıipkerdiń paıym-parasaty arqyly sol dáýirdegi Qazaq eli, Qazaq handyǵynyń taǵdyr talaıy men bylaıǵy kezderde kóp aýyzǵa alynyp, dóp basylyp aıtyla bermeıtin qatpary qalyń kóp syrlarynyń da beti ashyla túspeıtin be edi?! Dál osy romannyń eń sońǵy azat joldarynyń birinde «Jer máńgi. El de máńgi» degen Maǵaýın de Oraz-Muhamed dáýirinen keıingi qazaq tarıhy, qazaq ómiri, qazaq shejiresinen syr shertýdi umytpaıdy. Biz jazýshynyń bul turǵydaǵy bir uzaq syr, kórkem baıany «Shaqan-Sheri» romany dep bilemiz. Muqańnyń ózi de bertinde bir reti kelgende, atalmysh romannyń oqıǵasyna jeli bolyp tartylǵan qyzyqty sıýjetti áý basta ózine biraz ataq-abyroı ápergen «Alasapyran» roman-dılogııasyndaǵy bir ǵana taraý – Oraz-Muhamedtiń jolbarysqa shyǵýy túrindegi oıdan týǵan dúnıe edi degendi qulaqqaǵys etipti. Olaı bolsa, bul derek bizdiń «Alasapyrannyń» avtorynyń tarıhı dılogııadan keıin de sol bir tarıhı ómir dramalarynan qara úzbeı, únemi Qazaq eli, Qazaq Ordasy, Qazaq handyǵy dáýirinen bastalǵan ómir úrdisi haqynda únemi oılanyp-tolǵanýmen ǵana boldy-aý degen boljamymyzdy rastaı túser edi.
“Óziniń stýdenttik jyldardaǵy kóp qatarlastary keshe ǵana qolǵa dıplomdaryn alyp, endi qaıda baryp jumys isteımiz dep jantalasyp jatqanda, ol áli ýnıversıtetti bitirer-bitirmestan-aq oqý ornyndaǵy ataqty professorlardyń biri, talaıǵy ǵalymdar men aqyn-jazýshylardyń aqylshy-ustazy, tálimgeri bola bilgen professor Beısenbaı Kenjebaevqa kezdesip, bolashaq úlken ǵylymı baǵytqa joldama alady. Baıqaýymyzsha, sol tustaǵy ataqty Kenjebaev pen jas ádebıettanýshy Maǵaýınniń arasyndaǵy áńgime de, tártip-talap ta tym qatal júıege qurylǵan syńaıly.”
«Shaqan-Sheri», bir qaraǵanda, kórkem shyǵarma, tarıhılyǵynan buryn, kórkemdigi basym, qııalǵa, obrazdylyqqa kóbirek jol ashylyp, óris berilgen týyndy bolyp kórinýi múmkin. Biraq osynyń ózinde de tarıhqa, kóne dáýirlerge, ańyz ben mıfke umtylý, dál keshegi Oraz-Muhamedtiń óz bolmysy, óz tarıhı dáýiri, óz keleshegi, óz halqy, óz eli haqyndaǵy shyndyqtarǵa kóz jetkizý úshin ózinen burynǵy dáýir, ózinen burynǵylardyń istegen isteri men ósıetteri haqynda kóbirek oı keshetindigi sekildi, táýelsizdigimizden az ǵana jyldar buryn jazylyp, kitap bolyp shyqqan bul týyndydaǵy bas keıipker de tabıǵat apatymen arpalystary kezinde óziniń qazaq degen uly halyqtyń bir muzbalaq murageri ekendigin eshqashan esinen shyǵarmaıdy. Al jazýshynyń «Sary qazaq» romany týraly sál basqasha oı tolǵatyp, basqasha turǵyda paıymdaýlar jasaýǵa bolady. Bile bilseńiz, Maǵaýınniń Oraz-Muhamedten keıingi paıymdaýlarynyń bir parasy dál osy tusta óziniń ár qyrynan da menmundalap, beınebir ashyq aspan astyndaǵy shoqjuldyzdardaı-aq bolyp jarqyrap kóriner edi. Bizdińshe, bul romandaǵy jıyntyq obraz – sary qazaq dál sol Oraz-Muhamedten keıingi quldyraý men otarlyq júıeniń «jemisi». Bir ǵana osy romanymen-aq avtor kezeń-kezeńimen bútindeı ǵasyrlar boıyna sozylǵan otarlyq júıeniń bizge beımálim kóp syrlaryn ábden óziniń búge-shigesine deıin ashyp berdi. Degenmen, biz bul jerde dál bulaısha paıymdaǵanmen, bul da Maǵaýınniń kezinde «Oraz-Muhamedten keıingi ómir» úrdisi haqynda osynshama kósiltip, josylta jazsam degendeı bir asyl armanynyń zańdy jalǵasy edi. Oǵan óziniń sol bir izgi armanyn oryndaý úshin de arada «Shaqan-Sheri» men «Sary qazaqtaı» eki birdeı roman men tarıhtan syr tartqany, búgingi ómir úrdisterinen arqaý etkeni bar, birneshe qadaý-qadaý kórkem áńgime, talaı tolǵamdy kósemsózdik maqalalar, zertteý taqyrybyndaǵy qysqa baıandar jazýyna da týra kelipti. Jasyratyn nesi bar, «Qazaq tarıhynyń álippesinde» Maǵaýın óziniń «Qobyz sarynynda» da, «Alasapyranynda» da batyryp, ábden jerine deıin jetkizip aıta almaǵan kóp syrlaryn birden ashyp aıtady. Ótken dáýirlerdegi qazaq-jońǵar qatynasy, alǵashqy urystar, qazaq halqyn qynadaı etip qyrý, bir tustan orys-qazaq qatynasy, endigi bir tustan qazaq-qytaı qatynasy, ot qarýy, Abylaıdyń utqyr dıplomatııasy, qanshama qazaq batyrlarynyń erligi men órligi, qandaı zaman, qandaı qystalań shaqtar týǵanda da, qazaq handarynyń taqymdaryna beriktik tanytyp, óz taǵdyryn óz qol astyndaǵy uly halqymen bir dep esepteı bilgendikteri haqyndaǵy muńdy da, syrly shejireler de esh umyt qaldyrylmaıdy. Bundaǵy Maǵaýın jazyp otyrǵan handar shejiresi, handar bılegen tustardaǵy el ómiri men handar sheshýshi ról atqarǵan tarıhı oqıǵalar, joryqqa toly jyldar oqıǵalaryna bola tańdalǵan, ne sıýjet úshin ǵana qurylǵan dúnıeler emes, qaıta handyq dáýirlerdiń el basqarý isindegi ólsheýsiz ónege, keıingi urpaq áli talaı jyr eter, keler urpaqtyń sanasyna sińirýdeı-aq sińirer qazaqtaný, eltaný turǵysyndaǵy irgeli izdenister edi.
Osyndaǵy bir kóńil aýdaratyn jaıt, Oraz-Muhamedten keıingi qazaq ómiri, Qazaq eliniń, qazaq shejiresiniń tuńǵıyq tereń syrlaryna úńilemin dep júrip, Maǵaýınniń bútindeı bir dáýir, bir kezeńdegi Qazaq handyǵy, qazaq ómiriniń aqıqatyn ashýǵa birden-bir sebep bolǵan Oraz-Muhamed jáne ol ómir súrgen dáýirden burynǵy kezeńderdegi uly Qazaq dalasyndaǵy ómir úrdisterine qulash sermeýi edi. Avtor óziniń bul baǵyttaǵy izdenisteriniń bir parasyn «Shyńǵys han» atty tarıhı baıanynyń alǵashqy kitaptarynda da aıtyp úlgerdi. Maǵaýınniń ózi qazirge deıin el nazaryna usynylyp úlgergen «Shyńǵys han» romandaryna kiriserden kóp buryn, sonaý 2000 jyldyń ózinde-aq Shyńǵys han dáýirindegi úrdisterge barlaý retinde jazǵan «Shyńǵys hannyń sharapaty» maqalasynda: «Eger, Shyńǵys han bolmasa, qazaq degen halyq ta jańa ulys quramynda birjola uıysyp, ústi beıish, asty kenish, osynshama ulan-baıtaq jerdiń birden-bir qojasyna aınalyp, búgingi kúnine jete almas edi» dep tujyrymdaǵan eken. Maǵaýınniń ózi bul jerde ulttyq poezııamyzdyń altyn qaınarynan alynǵan Murat aqyn men Ǵumar Qarash jyrlaryndaǵy Shyńǵys han úrdisi, Shyńǵys han dańqy, Shyńǵys han muraty, Shyńǵys han jurtynyń uıysa ómir súrip, urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqandyǵyn alǵa tarta sóıleıdi.
Bul turǵyda Maǵaýın óziniń tarıhı «Shyńǵys han» romanyna kiriserdiń aldyndaǵy bes-on jyldyń ishinde arǵy-bergi ótkenimizdi sýretkerlik tanymmen baıyptap, rýhanı turǵydan tarazylaǵan ondaǵan úlkendi-kishili áńgime, «Qypshaq arýy», «Kesik bas – tiri tulyp» syndy mıftik saryndar men alys oqıǵalardyń arasynan sarylyp jetken ańyzdar rýhyndaǵy hıkaıattaryn da shyǵarmashylyq órleý turǵysynda ómirge ákeldi. Ásirese, «Kelde-munara», «Surkójek attyń sońǵy shabysy», «Qos aǵash», «Qumyrysqa-qyrǵyn» áńgimelerinde túp-tamyry sonaý kóne dáýirlerge qaraı uzap ketetin shyǵystyq, halyqtyq áńgimelerdiń adam rýhyn selk etkizgendeı san túrli sazyn estip, óziń de bir rýhanı kúsh-qýat, lázzat alǵandaı bolasyń. Onyń «Qısyq aǵash», «Qypshaq arýy», «Kesik bas – tiri tulyp» hıkaıattarynda kórkemdeý, beıneleý, sýretteý, tuspaldaý, kesteleý, sezim sharpysýy men rýhanı tolǵanystyń qıly-qıly ádisteri de qoldanylady. Ańyz, mıf qana emes, halyqtyq fılosofııanyń kórkemdik oramdaryna deıin shynaıy kórinis berse, endigi bir tustarda búgingi kún, búgingi ýaqyt – zaman talaby turǵysyndaǵy paıymdaýlary aldyńǵy orynǵa shyǵyp, kórkemdik oı men baıandaý sheberligindegi almasýlar únemi kezektesip, tarıhı sanada da úlken bir ózgerister jasap jatady. Al «Qypshaq arýyndaǵy» músinshi Sarjan búgingi kúnniń jumbaq tulǵaly óner adamy ǵana emes, ótken dáýir, ótken zamandardaǵy tarıhı tulǵalardyń da rýhynan syr ańdatatyn dara bitim, keskekti erdiń soıy ma dep qalǵandaısyń. Onyń ón boıynda árisin aıtqanda, áıgili Tonykóktiń, odan bergi Qazaq Ordasy men odan da bergi búgingi ómirmen bite qaınasyp jatqan rýhanı ómirimizdegi el erteńi, urpaq qamy úshin alańdaıtyn zııaly tulǵalarymyzdyń da jady-rýhy qosa-qabat órilip otyrǵandaı ma, qalaı? Menińshe, Maǵaýınniń «Jarmaq» romanyna qatysty bútindeı búgingi ádebı úrdis, ádebı ortanyń álige deıin dóp basyp, tanı almaı, taba almaı júrgen kórkemdik shyndyqtarǵa qatysty altyn kiltke bastar joldardyń biri de dál osy hıkaıattyń astarynda jatpasyna kim kepil?!
Onyń áý bastaǵy ádebı gazettiń redakııasyndaǵy ádebı qyzmetkerlikten bastalǵan redaktorlyǵy bertinde eldegi eń bedeldi baspanyń bas redaktorlyǵy men bútindeı bir eldiń ádebı úrdisin jasap otyrǵan qoǵamdyq-saıası jáne ádebı jýrnalynyń bas redaktorlyǵy qyzmetine deıin jalǵasqan bolatyn. Maǵaýın basqarǵan basylym, ádebı basylym redakııasyndaǵy Maǵaýın qalyptastyrǵan ádebı mektep te iz-túzsiz ketken joq. Muqańa qatysty burynǵynyń bárin biz tek syrt qulaqtan estip, ne jazylǵan dúnıelerden ǵana oqyp, bilip júrsek, endi onyń baıaǵydaǵy túrkolog-ǵalym, professor-ustazy Beısenbaı Kenjebaev pen «Jazýshy» baspasyndaǵy uzaq jyldarǵy bas redaktorlyq qyzmetinde áıgili «Altyn Orda» men «Kóshpendiler» trılogııasynyń avtorymen tyǵyz shyǵarmashylyq baılanystaǵy kóptegen tálimderin «Juldyz» jýrnalyn basqaryp otyrǵanda, qalaısha paıdalanyp, shyǵarmashylyqpen iske asyryp otyrǵandyǵyn biz, sol kezdegi Maǵaýın basqarǵan «Juldyz» jýrnaly redakııasynyń shyǵarmashylyq qyzmetkerlerin óz kózimizben de kórdik.
Men bul jerde sál alǵa qaraı ozyńqyrap ketsem, oqyrman jurtshylyq ózi keshirer, al Muqań meni alǵash jýrnalǵa qyzmetke qabyldaǵan kezge qatysty aıtpaı ketpeýge bolmaıtyn taǵy bir tolǵanysym da bar. Men sondaǵy qabyldaý bólmesindegi qyzdar arqyly ruqsat surap, ishke kire bergende-aq, at shaptyrymdaı keń kabınettiń tórinde ilýli turǵan áıgili aqyn, has batyr, taǵy qalaı maqtasań da, jarasa berer, ózimiz sonaý bala kezden beri bilip, sol balapan shashty balalyq shaqtan-aq qanshama jaqut jyrlaryn jattap ósken… uly Tulǵa, uly Mahambet – Mahambet Ótemisulynyń kólemdi bir portretine kózim tústi. Sirá, meniń sondaǵy tolǵanysty jaǵdaıym tórde otyrǵan Muqańa da birshama áser etkendeı bolsa kerek, ol kisi sonda meniń hal-jaǵdaıymdy, shyǵarmashylyǵymdy suraýdan bastap, kezinde ádebıettegi aty shyqqan aldyńǵy tolqyn aǵalarymnyń bári de osyndaı úlken ádebı gazet, jýrnaldardyń redakııalarynda qyzmet jasaǵandyǵyn aıta kelip, meni «Juldyzdyń» redakııasyna qyzmetke kelýge kóndirdi. Táýelsizdigimizdiń alǵashqy jyldarynan beri birqatar jyldar boıyna ulttyq ádebı úrdisimizge ózderiniń qadaý-qadaý shyǵarmalarymen atsalysyp, óz «menderin» aıtyp úlgergen Ahat Jaqsybaev, Ramazan Toqtarov, Berik Shahanov, Adam Mekebaev, Tólek Tileýhanov, Rafael Nııazbekov, Júrsin Ermanov, Nesipbek Aıtov, Turysbek Sáýketaev, Myrzan Kenjebaı, Qaırat Baqbergenov, Ǵalym Jaılybaev, Qorǵanbek Amanjolov, Talasbek Ásemqulov, Asqar Altaı syndy el biletin qalamgerlermen birge, men de Muqań basqarǵan respýblıkalyq «Juldyz» ádebı jýrnalynda biraz jyl qyzmet atqarǵandyǵymdy maqtanysh etemin. Men Muhtar Maqanuly basqarǵan «Juldyz» jýrnalynyń redakııasynda on bes jyldaı bólim meńgerýshisi jáne jaýapty hatshylyq qyzmet atqardym. «Juldyzdyń» táýelsizdigimizdiń alǵashqy jyldarynda kórgen nebir qıyndyqtary men qandaıma tarshylyq, qıynshylyq kezderde de bedeli zor, ataqty jazýshy Muhtar Maǵaýınniń «Juldyzdy» sheber basqaryp, eldiń ár qıyryndaǵy oqyrmandarmen aradaǵy baılanysty álsiretpeı, qaıta el-jurtty rýhanı jaǵynan qoldaý baǵytyndaǵy jumystaryna tikeleı kýá boldym. Ózim de aralasyp, basshymyzǵa qolǵabys bolǵan kezderim jeterlik. Sodan bir jaqsy biletindigim, Muqańnyń kezinde Áýezovtiń ataqty «Abaı joly» roman-epopeıasynyń barlyq tomdaryn shyǵarýymen aty shyqqan «Juldyzdyń» betinde únemi ultqa, halyqqa qajetti degen tarıhı-tanymdyq materıaldardy jarııalaýǵa erekshe kóńil bólip otyratyndyǵy edi. Kóp materıaldardy ózi taýyp ákeletin. «Baıaǵyda «Qobyz sarynyn» jazyp júrgende», ne «Alasapyranǵa» materıaldar izdep, muraǵat qoımalary men kitaphanalardyń sırek qoljazbalar bólimderinde jumys jasaǵanda, kórip edim, sol dúnıeler sol jerlerde áli de esh qozǵaýsyz jatqan shyǵar» dep, ádebıettanýshy-ǵalym, tarıhshy-mamandardy jumsap aldyrtyp, birqataryn maqala etip qaıta jazdyrtyp, jýrnaldyń taıaýdaǵy sandaryna jedel túrde jarııalatyp jatatyn. Bir ardaqty Alash kósemi Álıhan Bókeıhanovtyń jeke tulǵasy men baı shyǵarmashylyǵyna qatysty tom-tom dúnıelerdiń bári de Muqańnyń qolynan ótip, oqyrmanǵa zor saǵynyshpen jol tartty. Basqa da burynǵy alashshyl basylymdarda jaryq kórip, tarıhtyń tar qapasynda qalyp qoıǵan rýhanı jádigerlikterimiz qanshama edi?! Muqańnyń sol kezde «men Abaı atamnyń jasyna keldim, Abaı atam negizin salǵan, uly Áýezov ári qaraı sátti jalǵastyrǵan ulttyq ádebıet degen uly joldyń ústinde kele jatyp, men Abaı atam jetken jasty atap ótpesem bolmaıdy» dep, asyl jary Baqyt jeńgemiz ben balalaryn qatystyryp, redakııaǵa keń etip dastarqan jaıǵandyǵy da kúni keshe ǵana sııaqty edi, sóıtip júrgende, ataqty Maǵaýın alpys degen asqaraly jasqa da kelip qaldy. Maǵaýınniń alpys jyldyǵy keıin el kóleminde qalaısha atalyp ótilgendigi kópke málim. Muqańnyń alpys jyldyq mereıtoılyq sharalaryna biz ujym bolyp túgel qatystyq.
«Juldyz» eli asyǵa kútip, súısine oqıtyn úlken basylym bolǵan soń, onyń redakııasy da sondaıylyqty keń, qushaǵy ystyq orta bolýǵa tıis emes pe?! Muqań basqarǵan kezdegi «Juldyz» da dál osyndaı kezinde Zeınolla Qabdolov, Ábdijámil, Syrbaı, Sherhan, Bekejan aǵalar basqarǵan, solardyń qaraýynda ádebıetimizdiń nebir aqtańgerleri qyzmet jasap, beınebir ózderiniń ekinshi úılerindeı-aq ystyq uıaǵa aınaldyrǵan shyǵarmashylyq orta boldy deýge tolyq negiz bar. Úlken shyǵarmashylyq orta bolǵan soń, túrli qýanyshtar men soǵan oraı, ujymda dastarqan jaıylyp jatatyn kezderi de az emes. Muqań bastaǵan sol dástúrdi, shyny kerek, bertinde bizdiń bárimiz de ustandyq. Umytpasam, bul shara elimizde alǵash ret Naýryz merekesi halyqtyq mereke retinde atalynyp ótilip jatqan kezden bastaý aldy. Al bundaı kezdegi áńgimeniń aýany da bólekshe. Bundaıda kóbinese Muqańnyń ózi áńgime tıegin tarqatyp, Tuńǵysh Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaev pen Elbasymyzdyń senimdi serigi Imanǵalı Tasmaǵambetov, jańa dáýirdegi qazaq dıplomatııasynyń negizin qalaǵan Qasym-Jomart Toqaevtyń memlekettik isterdegi alymdylyqtarynan bastap, keshegi eldegi toqyrap qalǵan baspa isterine tyńnan jol salyp, osy salanyń alǵashqy jolasharlary bola bilgen Mereke Qulkenov pen Álibek Asqarov, jýrnalıstıka salasynda jemisti eńbek etip kele jatqan Saýytbek Abdrahmanov, Jumabek Kenjalın men Janbolat Aýpbaı syndy belgili qalamger, el zııalylarynyń eńbekterine erekshe iltıpatty kózqarastaryn bildirip otyrar edi.
Osy arada meniń de bir syrdy tarqatyp aıtqym keledi. Osydan biraz jyl buryn, Muqań zeınetke shyǵyp, birjolata shyǵarmashylyqpen shuǵyldana bastaǵanda, únemi redakııada Muqańdy kórip, Muqańnyń shyǵarmashylyqqa qatysty tereń tolǵamdy áńgimelerin tyńdap, Muqańdy izdep kelgen qabyrǵaly qalamgerlermen kezdesip, solardyń otyrǵan jerlerinde-aq úlken ádebı ahýal qalyptastyratyndyqtaryna kýá bolyp qalǵan bizdiń birazǵa deıin ishteı qońyltaqsyńqyrap júrgendigimiz ras. Onyń ústine, Muqań zeınetke shyǵyp jatqanda, «Juldyz» jýrnaly uzaq jyldar boıyna ákimshilik jaǵynan baǵynyp kelgen «Qazaq gazetteri» JShS-nyń Bas dırektory – Redaktorlar keńesiniń tóraǵasy Mereke Qulkenov Muqańa zeınetke shyqqannan keıin de, qarap jatpaı, medıaholdıngke Bas dırektordyń keńesshisi bolyp, qyzmetin ári qaraı jalǵastyryp, óziniń baı da, baǵaly is-tájirıbesimen bólisýdi usynǵan eken degendi de estip edik. Osy jaıt bizdi birden eleń etkizgen, ári dese, dál osy kezde taıaýda Bas dırektorǵa keńesshi bolyp keledi dep, Bas dırektordyń kabınetiniń qarsysynan Qazaqstannyń Halyq jazýshysy, ulttyq ádebıetimizdiń aqsaqaly Ábdijámil Nurpeıisovke jumys isteýge qolaıly kabınet jasaqtalyp jatqan bolatyn.
Sol kezde biz ózi de kezinde eldiń birqatar ádebı basylymdaryn basqaryp, eldegi ádebı úrdistiń qyr-syryn jetik meńgerip qalǵan Mereke Ábdeshuly ulttyq ádebıetimizdiń eki birdeı alybynyń basyn bir shyǵarmashylyq ujymda biriktirip, jańa dáýir, jańa kezeńdegi ulttyq jýrnalıstıkamyzben birge, ádebı úrdisimizge de jańasha bir sıpat berip, keremetteı bir isterdi qolǵa alǵaly jatyr-aý dep oılaıtynbyz. Oǵan negiz de joq emes-ti. Biraq ómir boıyna qatań shyǵarmashylyq tártipke baǵynyp, kúnine bir azat jol, tym qurysa, óziniń bolashaq kórkem shyǵarmalarynyń irgetasy bolyp qalanar birer obrazdy sóılemder jazbasa, kóńili jaı taýyp otyra almaıtyn Muqań óziniń qashannan bergi qalyptasqan shyǵarmashylyq daǵdysyn buzbaýdy jón sanaǵan syńaıly… Alaıda men óz basym keıde kezinde Muqańnyń qaraýynda biraz jyl birge jumys istedik, onyń talaıǵy aqyl-keńesterin tyńdadyq, endi kep, ony zeınetke shyqqan eken dep, múldem únsiz qalǵandyǵymyz qalaı, joq, álde ózine telefon shalyp, habarlassam ba eken dep te oılaıtyn edim. Biraq, qalaı?! Muqań shyǵarmashylyq shabyt qushaǵynda jumystanyp jatqanda, ózin bulaısha mazalaǵandy unatpaıtyn. Ony kezinde aǵanyń ózi de kópshilik ortada talaı márte aıtqan. Sonyń bári esińe túskende, sen keıde kádimgideı-aq tartynyp qalatynsyń. Alaıda, Muqań zańdy eńbek demalysyna shyqqan soń, arada bar-joǵy birneshe apta ǵana ótkende, aǵanyń ózi meniń uıaly telefonyma qońyraý shaldy. Jaǵdaıymdy bildi. Al, ózine qatysty jaıttarǵa kelgende, «qazir demalyp jatyrmyn, alda biraz shyǵarmashylyq jumystar kútip tur» degen edi. Soǵan oraı, dál qazir osydan birneshe jyl buryn, áıgili aqyn, túrkolog Oljas Súleımenovtiń kezekti mereıtoılyq sharalary kezinde Almatydaǵy Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatrynyń tórine Elbasymyz Nursultan Ábishulynyń Oljas aǵamyzdyń bir qolynan ustap shyǵyp, qalyń eldiń aldynda: «Men Oljasty «Myń bir sózin» ári qaraı jalǵastyryp jazsyn, tynysh jerde otyryp, elge kerekti sol eńbegin aıaqtasyn dep, Eýropaǵa elshi etip jiberdim. Sony bitirmeı, elge kelmeısiń dedim» dep, bir jaǵy qaljyń, bir jaǵy shyndyqty da ashyp aıtqandyǵy eske túsedi.
“Maǵaýınniń ózi qazirge deıin el nazaryna usynylyp úlgergen «Shyńǵys han» romandaryna kiriserden kóp buryn, sonaý 2000 jyldyń ózinde-aq Shyńǵys han dáýirindegi úrdisterge barlaý retinde jazǵan «Shyńǵys hannyń sharapaty» maqalasynda: «Eger, Shyńǵys han bolmasa, qazaq degen halyq ta jańa ulys quramynda birjola uıysyp, ústi beıish, asty kenish, osynshama ulan-baıtaq jerdiń birden-bir qojasyna aınalyp, búgingi kúnine jete almas edi» dep tujyrymdaǵan eken. Maǵaýınniń ózi bul jerde ulttyq poezııamyzdyń altyn qaınarynan alynǵan Murat aqyn men Ǵumar Qarash jyrlaryndaǵy Shyńǵys han úrdisi, Shyńǵys han dańqy, Shyńǵys han muraty, Shyńǵys han jurtynyń uıysa ómir súrip, urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqandyǵyn alǵa tarta sóıleıdi.”
Menińshe, ulttyq ádebıetimizdiń qazirgi alyptarynyń biri Muhtar Maǵaýınniń de moınynda sondaı bir ultqa, halyqqa aýadaı-aq qajetti bir uly mıssııa jatqan sekildi me, qalaı?! Zaman ózgerdi, búgingi ýaqyt basqa degenmen, zamanynda orystyń uly jazýshylary ózderiniń talaıǵy tyń týyndylaryn ómirge ákelip, artyna máńgibaqı óshpesteı izderin qaldyryp ketken Eýropanyń shyǵarmashylyqqa óte-móte qolaıly qýys-múıisteri men tynysh jaǵalaýlary nelikten qazaq qalamgerlerine jat bolýǵa tıis?! Óziniń qazaq úshin, halyq úshin qajetti degen týyndylaryn ómirge ákelip jatqan jumys kabınetin birde saıaly Pragaǵa, birde aýasy káýsar Karlovyı Varyıǵa aýystyryp júrgen Muqań da óz shyǵarmashylyǵymen sony barynsha dáleldep jatyr-aý deýge haqylymyz.
Serikqalı HASAN,
jazýshy
anatili.kazgazeta.kz
