كوركەم ادەبيەتتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ونىڭ وربازدىلىعىندا. جازۋشى تەك وبرازدار سومداپ، وبرازدار ارقىلى ومىردەگى ءبىر، نە جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامداردىڭ تۇلعا، كەلبەتى مەن رۋحىن رۋحاني تۇرعىدا قايتا جاڭعىرتىپ، قىزۋ ءومىردىڭ، قوعامدىق جۇيەدەگى نەبىر قاربالاس ىستەردىڭ، نە تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋلارىنا قاراي باعىت تۇزەي الادى. جازۋشىنىڭ كوركەم شىعارماداعى ءتىلى دە، ءۇنى دە – وبرازدارى. جازۋشى ءوزىنىڭ كوركەم وبرازدارى، وبرازدارىنىڭ سونىلىعى، ومىرشەڭدىگى ءھام ىرىلىگىمەن عانا جازۋشى! كوركەم شىعارمادا تەك وربازدار عانا سويلەيدى. ال، سول كوركەم وبرازداردىڭ دا ءوز «مەندەرى» بولاتىندىعىن نەگە ايتپاسقا؟! تۇپتەپ كەلگەندە، كوركەم ادەبيەتتەگى بارلىق ماسەلەنىڭ تۇيتكىلدەرى دە وسىندا ەمەس پە؟! قازىر، مىنە، مەنىڭ الدىمدا ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدەگى الدىڭعى تولقىن الىپتارىمىزدىڭ ءبىرى – قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، تۇركى دۇنيەسىنە قىزمەت سىيلىعىنىڭ ساحيبى مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءار جىلدارى جارىق كورگەن، ءارى جانرى جاعىنان قيلى-قيلى كىتاپتارى جاتىر. مەن ولاردى ءوزىمنىڭ سوناۋ بالا كەزىمدە، بەرتىندەگى جالىنداپ وتكەن جاستىق شاعىمدا، ونىڭ سىرتىندا، كوركەم ادەبيەتتەگى كوپ جاعدايدى ءار قىرىنان جەتە ءتۇسىنىپ، ءسوز مارجانىمەن تۇزىلگەن كوركەم شىعارمانى ناعىز ءبىر شىنايى ومىردە بولىپ جاتقان ءىرىلى-ۇساقتى وقيعالاردىڭ وزىندەي-اق قابىلدايتىن شاعىمدا دا قىزىعا وقىپ شىققانمىن.
وقىپ قانا قويماي، كەزىندە ۇلتتىق ادەبي ۇردىسىمىزگە ۇلكەن ءبىر جاڭالىق، سونى لەپ، تىڭ سەرپىن اكەلگەن وسى ءبىر تۋىندىلارعا قاتىستى جەرگىلىكتى كىتاپحانالاردا وتكەن بىرقاتار وقىرمان كونفەرەنتسيالارىنا قاتىسىپ، وزگەلەردىڭ دە وسى ءبىر ەسىمىن ەل ارداقتايتىن قالامگەرلەردىڭ كوركەم شىعارمالارىن وقىعاننان كەيىنگى اسەرى، نەبىر تەبىرەنىس، تولعانىسقا تولى وي-پىكىرلەرىمەن دە تانىسقانمىن. الايدا ماعاۋيننىڭ وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن، ءوزىنىڭ بۇتىندەي شىعارماشىلىق ۇزاق جولداعى بارلىق جازعان-سىزعاندارى مەن سولارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اتاقتى، ەڭ ءبىر ەلدىڭ ەسىندە قالعان دۇنيەلەرى حاقىندا كەڭىنەن تولعاي وتىرىپ ء(وزىنىڭ «مەن» اتتى رومان-حامساسىندا جانە بىرقاتار سۇحباتتارى مەن كەيبىر ماقالالارىندا), «مەنى جازۋشىلىق ەڭبەككە جەتەلەگەن – 32-جىلعى ازاپ» دەپ، ايتىپ وتكەندەرى دە بار ەدى. جوق، بالكىم، بۇنى جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ومىردەگى كورگەن قيىندىعى مەن مەحناتى عانا ەمەس، تاعدىردىڭ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ سومداعان ءبىر قاسقا جولى دەگەندىگىمىز دە دۇرىس شىعار؟!
ول سوناۋ ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا-اق اۋەزوۆتىڭ لەكتسيالارىن تىڭداپ، ونىڭ بىردە شىعارماشىلىق جۇمىستارمەن ماسكەۋگە، نە الدەبىر شەتەلدەرگە كەتكەندىگىن ەستىپ، ءبىر جاعىنان، ۇلى تۇلعانىڭ تاريحي لەكتسيالارىنىڭ اراسىندا ەلدەگى ەڭ ءبىر تانىمال دەگەن مەرزىمدىك باسىلىمدارىنىڭ بەتتەرىندە، نە الماتىداعى باسپالاردا جەكەلەگەن ىرگەلى شىعارمالارى جارىق كورىپ، ەلدىڭ ۇلكەن ءبىر قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزىپ جاتقاندىعىنا دەيىن كورىپ، ءبىلىپ، سونىڭ ءبارىنىڭ قۋانىشىن ەلمەن بىرگە سەزىنۋدەي-اق سەزىنىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. راس، ونىڭ سول كەزدەگى ەڭ ءبىر ەستە قالعان قۋانىشتى ساتتەرى – ۇلى مۇقاڭنىڭ لەكتسياسىن تىڭداعان شاقتارى ەدى. مۇقاڭنىڭ سول كەزدە ۇلى اۋەزوۆپەن بەتپە-بەت كەلگەن، كوزىنە تۇسكەندەي، ەسىندە قالعانداي دا جايتتارى جەتەرلىك-اق. فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە ادەبي بىرلەستىك جۇمىس ىستەيتىن، ونىڭ جەتەكشىسى ءوزىنىڭ كۋرستاسى، ءدال ءوزى سەكىلدى، ەلدىڭ ءبىر قيىرىنان جازۋشى بولسام دەگەن تىلەكپەن كەلىپ، كوپتەن بەرى ءبىر پاتەردە وزىمەن بىرگە تۇرىپ جاتقان ءابىش كەكىلباەۆ تا، ال وسى بىرلەستىك جانىنان شىعاتىن، بارشا فاكۋلتەت ستۋدەنتتەرىنىڭ كوزايىمى بولىپ جۇرگەن «شاعالا» قابىرعا گازەتىنىڭ رەداكتورى مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءوزى ەدى. ءدال سول ستۋدەنتتىك جارقىن كۇندەردە ءاربىر پاراعى ستۋدەنتتەر ءۇشىن ءبىر ۇلكەن جاڭالىق بولىپ كورىنەتىن ادەبي بىرلەستىك گازەتىنىڭ ماڭدايىن جارقىراتىپ جۇرگەن مۇقاڭنىڭ ءوزى دە اۋىل اڭگىمەلەرى، اۋىلداعى كونەكوز قاريالاردان ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن ەسكىلىكتى اڭگىمەلەر حاقىندا بىردەڭەلەردى قايتا ءتىرىلتىپ، وزىندىك ءبىر كوركەم وبرازعا اينالدىرىپ، وسىنشاما كوسىلتە جازىپ جۇرگەن. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىنە اۋىلدا وتكەن باقىتتى بالالىق شاقتان بەرى-اق ابدەن قانىق بولعاندىقتان، ستۋدەنتتىك جىلداردا ول الەم كلاسسيكتەرىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىن ەرەكشە قۇمارتىپ وقيدى، كەرەك دەسەڭ، سولاردىڭ بىرقاتارىنا وزىندىك ءبىر سىني كوزقاراسپەن دە قارايدى. قولىنان قاۋىرسىن قالامىن ەش تاستامايتىن. ول، ءتىپتى، ءوزىنىڭ سونداعى كەيبىر العاشقى پروزالىق شاعىن دۇنيەلەرىن سول ءبىر جىلداردىڭ وزىندە-اق ءوزى تەك بەرتىندە «مەن» اتتى مەمۋارلىق كىتابىندا تۇڭعىش رەت سىرىن اشقان «التىن داپتەرلەرىنە» دە توگىلدىرتىپ تۇسىرە باستاعان. ونىڭ ءوزى بۇل كەزەڭدەگى كەيبىر تولعانىستارى مەن نەبىر ءتاتتى ارمان-تىلەكتەرى حاقىندا ءوزىنىڭ بىرنەشە تومداردان تۇراتىن اتالمىش مەمۋارلىق كىتابىندا قانشاما دالەل-دەرەكتەرمەن ابدەن ءوزىنىڭ ناقىشىنا دا كەلتىرىپ جازعان ەدى. بىراق بولاشاق اتاقتى پروزاشىنىڭ ومىرىنە قاتىستى سول كەزدەگى مىنا ءبىر ىرگەلى وقيعانى تىلگە تيەك ەتپەۋ تىپتەن مۇمكىن ەمەس. ءوزىنىڭ ستۋدەنتتىك جىلدارداعى كوپ قاتارلاستارى كەشە عانا قولعا ديپلومدارىن الىپ، ەندى قايدا بارىپ جۇمىس ىستەيمىز دەپ جانتالاسىپ جاتقاندا، ول ءالى ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرەر-بىتىرمەستان-اق وقۋ ورنىنداعى اتاقتى پروفەسسورلاردىڭ ءبىرى، تالايعى عالىمدار مەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ اقىلشى-ۇستازى، تالىمگەرى بولا بىلگەن پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆقا كەزدەسىپ، بولاشاق ۇلكەن عىلىمي باعىتقا جولداما الادى. بايقاۋىمىزشا، سول تۇستاعى اتاقتى كەنجەباەۆ پەن جاس ادەبيەتتانۋشى ماعاۋيننىڭ اراسىنداعى اڭگىمە دە، ءتارتىپ-تالاپ تا تىم قاتال جۇيەگە قۇرىلعان سىڭايلى.
ءوزىنىڭ سول كەزدەگى قاتارلاس-ارىپتەسى، اسپيرانتۋرادا قۇشتارلانا وقىپ، شاڭ باسقان مۇراعات قويمالارىنا ءدال وزىندەي ءجيى-ءجيى بارىپ جۇرەتىن مىرزاتاي جولداسبەكوۆ سىندى، راس، كەزىندە ماعاۋين دە پروفەسسور كەنجەباەۆتىڭ ادال شاكىرتى، ءارى ءوزىنىڭ ءۇمىتىن اقتاعان، ءتۇرلى سىناقتار مەن القالى جيىنداردىڭ كەزدەرىندە ارۋاقتى عالىم اعانىڭ اق باتاسىن العان تۇلەكتەرىنىڭ ءبىرى بولا ءبىلدى. مىرزاتاي اعامىز سول تۇستا كونە ءداۋىر قويناۋلارىنا كوبىرەك ءۇڭىلىپ، ورحون-ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرىندەگى بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ قاسيەتتى قولتاڭباسى قالعان رۋنا جازۋلارىنا شۇقشۇيۋمەن بولسا، ماعاۋين سانادا بار، بىراق ساناتتا جوق وتكەن عاسىرلارداعى قازاق جىرشى-جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارى مەن سولاردىڭ شىعارماشىلىق شىندىقتارىن اشۋدىڭ قيىن دا سوقپاقتى جولدارىنا كادىمگىدەي-اق شام الىپ تۇسەدى. بىراق ماڭداي تەرىن توگىپ، بەيسەكەڭدەي ۇلى تۇلعادان ءاردايىم العىس ەستىرتكەن عىلىمي ەڭبەك، ارادا تەك بىرنەشە جىلدار وتكەن سوڭ، وندا دا ءوزى اۋەلى اتاقتى عابيت ءمۇسىرەپوۆتىڭ قامقورلىعىمەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا، اراعا تاعى بىرنەشە جىل سالىپ، «جازۋشى» باسپاسىنىڭ باس ديرەكتورى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ شاقىرتۋىمەن وسى باسپاعا باس رەداكتور بولىپ بارعان سوڭ عانا «قوبىز سارىنى» اتتى جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كورۋگە مۇمكىندىك الىپتى. مۇمكىن، ونىڭ جازۋشىلىعى، شىعارماشىلىق دەگەن كەرەمەتتەي ءبىر قۇدىرەتتىڭ ىشكى الەمىنە ەنىپ، تەرەڭ ۇڭگي باستاعان كەزى دە ءدال وسى ءبىر كەزدەر شىعار-اۋ؟! 1964 جىلى ونىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالانعان «كەشقۇرىم» اڭگىمەسى ىلكىدە رەداكتورلار «نە ايتقىسى كەلگەنىن ءتۇسىنۋ قيىن» دەپ، كەيىن قايىرعان، ءارى بولاشاق پروزا شەبەرىنىڭ ءباسپاسوز بەتىندە جارىق كورگەن تۇڭعىش كوركەم اڭگىمەسى كورىنەدى. الايدا، ول وسىدان كەيىن-اق ادەبي ومىردەگى ءوز شابىس الاڭى مەن پروزا جانرىنداعى جاراۋلى سايگۇلىگىن ەش شالدىرىپ كورگەن ەمەس. اڭگىمەدەن اڭگىمە تۋىنداتىپ، 1969 جىلى بەرتىندە ءوزىنىڭ ۇلكەن ادەبي ورتادا ءبىرشاما جاقسى باعالانعان «تازىنىڭ ءولىمى»، ودان كەيىن ىلە-شالا تاعى تالايعى تانىمال ادەبيەتتانۋشى-عالىمداردىڭ تالداۋلارىنا ارقاۋ بولعان «قارا قىز» حيكاياتىن جازىپ جاريالاتتى. ال مۇقاڭنىڭ بۇرىنعى ءىرىلى-ۇساقتى دۇنيەلەرى ۇزاق جازىلىپ، باسىلىمعا دەيىن ۇزاق «سوقتىقپالى، سوقپاقتى» جولداردان وتكەن بولسا، تۇڭعىش ميفتىك سارىندا ءوربىتىلىپ، تۇتاستاي ءوزىنىڭ فونىندا ميفولوگيالىق ويلاۋ مەن تالداۋ تۇرعىسىندا كوركەمدىك كەڭىستىككە بيىكتەگەن «كوك مۇنار» رومانى تەز جازىلىپ، وقىرمان جۇرتشىلىقتىڭ الدىنا دا تەز جەتىپ ۇلگەردى. بۇندا ول ءبىرىنشى رەت كوركەم شىعارمادا تاريحقا باردى. تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋلارىنا ناعىز سۋرەتكەرلەرشە ۇڭگي ءوتىپ، بەينەبىر جەر استىنان اسىل كەن، كەن بولعاندا دا، اقىلدىڭ كەنىن تاۋ-تاۋ ەتىپ قوپارعانداي ەتىپ، بۇرىن-سوڭدى ايتىلماعان ميفتىك، اڭىزدىق، نە ولاردىڭ بۇگىنگى كۇن، بۇگىنگى ادامدار ومىرىمەن تەرەڭ استاسىپ جاتقان تەلەگەي-تەڭىز كوپ سىرلاردى دا اقتارا باستايدى. «كوك مۇنار» ونى رۋحاني تۇرعىدان تەرەڭدەتىپ، شىنايى شەبەر پروزاشى رەتىندە قالىپتاستىردى. ال ەندى ءسىزدىڭ اراعا بار-جوعى بىرەر، نە بەس-ون جىل سالىپ، ماعاۋيننىڭ ۋاقىتىندا ءبىزدىڭ ۇلتتىق ادەبي ءومىرىمىزدىڭ كەزەڭدىك ءبىر وقيعاسى بولعان، ءارى سول تۇستاعى بۇتىندەي ءبىر قوعامدىق ساناعا ۇلكەن قوزعالىس اكەلگەن «الاساپىران» تاريحي رومانىن قايتالاپ وقىعانىڭىز بار ما؟!
سونداعى سوزاق دالاسى، سوندا ءار قيىردان ءبىر مەزگىلدە جينالعان بۇتىندەي ءبىر قاۋىم ەل، تاۋەكەل حان قۇزىرەتىمەن شاقىرىلعان سول ۇلى جيىن، سول ءبىر تاريحي كەڭەس ءالى باستالماي تۇرىپ، ۇلان-بايتاق قازاق دالاسىنىڭ جەر-جەرىنەن ات شالدىرىپ كەلگەن ءجۇزباسى، مىڭباسى، اقىلمانداردىڭ اراسىندا وربىگەن اڭگىمە، سالدەن سوڭ، كەڭەس ۇستىندەگى بۇتىندەي ءبىر ەلدىڭ ارعى-بەرگىسىن قالدىرماي، تۇگەل ساراپقا سالىپ، كەلەر كۇن، كەلەر بولاشاقتىڭ قامىن كۇيتتەۋدەن تۋىنداعان قىزۋ تالقى، اقىل مەن ويدى، دەرەك پەن دايەكتى، قازاق سالتى، قازاق ءداستۇرى مەن ەلدىگى، مەملەكەتتىگى تۇرعىسىنداعى مامىلەلەر ەسىڭىزدە مە؟! ءبىر قاراعاندا، سوزاقتاعى كەڭەس پەن روماننىڭ سونداعى باس كەيىپكەرىنىڭ اراسىندا تاپ ءبىر الىپ بارا جاتقانداي قانداي بايلانىس، نە سىرى تەرەڭ استار، تولعام بار، كەرەك دەسەڭىز، ءدال وسى تۇستا ءسىزدىڭ وراز-مۇحامەدتىڭ تاعدىر تالايىنا كۇرت بەتبۇرىس اكەلىپ، ونى ءومىردىڭ ءارى قارايعى نەبىر قيىن جول، سوقپاقتارىنا سالاتىن كەز، كەمەل تۇس ءالى الدا ەمەس پە دەپ تە ويلانۋىڭىزعا بولاتىن شىعار، وعان، ارينە، تاعى ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. بىراق، بۇعان دەيىن دە ءوزىنىڭ ءبىر دالەل-دەرەگى، ايتار ويى، كوركەمدىك ۇستانىمى ەرەكشە تاريحي رومان جازىپ، ەل نازارىنا ىلىككەن، وزىنە دەيىنگى مۇراعات قويمالارىندا شاڭ باسىپ، بۇگىندە ابدەن-اق سانادان ءسۇرتىلىپ، مۇلدەم ۇمىتىلۋعا اينالعان كونە دەرەكتەردى كوسىلتە سويلەتىپ، كوركەم وبرازعا اينالدىرۋدا ءبىراز باعالى تاجىريبە جيناقتاعان اۆتوردىڭ قازاقتىڭ وتكەن تاريحىنا، تاريحي وقيعالار مەن تاريحي تۇلعالار عۇمىرباياندارىنىڭ سىرىنا دەگەن سۇڭعىلالىعى دا ءدال وسى تۇستان ايقىن كورىنىس بەرەر ەدى.
بىزدىڭشە، ماعاۋيننىڭ ءوزىنىڭ وسىناۋ «الاساپىرانىنداعى» باس كەيىپكەر، دارا تۇلعا وراز-مۇحامەدتىڭ ءبىر ءوزى عانا بولعانمەن، ءتورت ىرگەلى بولىمنەن تۇراتىن تاريحي روماننىڭ تۇتاستاي فونى، زاتى، رۋحى، بايانى، اڭسارى، ارمانى، تىلەگى، تالابى، ماقساتى قازاق ەلى، قازاق ورداسى، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ارعى-بەرگى قىر-سىرىمەن دە كەرەمەتتەي ءبىر جەلى تارتىپ، ءوزارا جىمداسىپ، ۇندەسىپ جاتىر. ويتكەنى وراز-مۇحامەدتىڭ ىلكى باستاعى سىبىردەگى يسكەر قالاسىنا بارۋى، ونداعى قاپىدا قولعا ءتۇسۋى مەن ونىڭ ىلە-شالا تۇتقىن رەتىندە ورىس ەلىنىڭ قالىڭ ورتاسىنداعى استانالىق قالاسىنا دەيىن اكەلىنۋى، سودان بىلايعى سول ەلدىڭ مەملەكەت ىستەرىنە ارالاسىپ، ءبىراز اتاق-دارەجەلەرگە جەتىپ، مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت قاسىم حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى رەتىندە حاندىق بيلىكتىڭ دارگەيىن بيىكتەتە تۇسۋىندەگى قادامدارىنىڭ ءوزى دە ءوز تاريحي وتانى، قازاق حاندىعى، قازاق مەملەكەتتىلىگىنە ەش قاتىسى جوق دەي الامىز با؟! قايتا سونىڭ بارىندە دە وراز-مۇحامەدتىڭ تانىمى، ساعىنىشى، تۋعان جەرىنە دەگەن پەرزەنتتىك ماحابباتى مەن باس كەيىپكەردىڭ پايىم-پاراساتى ارقىلى سول داۋىردەگى قازاق ەلى، قازاق حاندىعىنىڭ تاعدىر تالايى مەن بىلايعى كەزدەردە كوپ اۋىزعا الىنىپ، ءدوپ باسىلىپ ايتىلا بەرمەيتىن قاتپارى قالىڭ كوپ سىرلارىنىڭ دا بەتى اشىلا تۇسپەيتىن بە ەدى؟! ءدال وسى روماننىڭ ەڭ سوڭعى ازات جولدارىنىڭ بىرىندە «جەر ماڭگى. ەل دە ماڭگى» دەگەن ماعاۋين دە وراز-مۇحامەد داۋىرىنەن كەيىنگى قازاق تاريحى، قازاق ءومىرى، قازاق شەجىرەسىنەن سىر شەرتۋدى ۇمىتپايدى. ءبىز جازۋشىنىڭ بۇل تۇرعىداعى ءبىر ۇزاق سىر، كوركەم بايانى «شاقان-شەرى» رومانى دەپ بىلەمىز. مۇقاڭنىڭ ءوزى دە بەرتىندە ءبىر رەتى كەلگەندە، اتالمىش روماننىڭ وقيعاسىنا جەلى بولىپ تارتىلعان قىزىقتى سيۋجەتتى ءاۋ باستا وزىنە ءبىراز اتاق-ابىروي اپەرگەن «الاساپىران» رومان-ديلوگياسىنداعى ءبىر عانا تاراۋ – وراز-مۇحامەدتىڭ جولبارىسقا شىعۋى تۇرىندەگى ويدان تۋعان دۇنيە ەدى دەگەندى قۇلاققاعىس ەتىپتى. ولاي بولسا، بۇل دەرەك ءبىزدىڭ «الاساپىراننىڭ» اۆتورىنىڭ تاريحي ديلوگيادان كەيىن دە سول ءبىر تاريحي ءومىر درامالارىنان قارا ۇزبەي، ۇنەمى قازاق ەلى، قازاق ورداسى، قازاق حاندىعى داۋىرىنەن باستالعان ءومىر ءۇردىسى حاقىندا ۇنەمى ويلانىپ-تولعانۋمەن عانا بولدى-اۋ دەگەن بولجامىمىزدى راستاي تۇسەر ەدى.
ء“وزىنىڭ ستۋدەنتتىك جىلدارداعى كوپ قاتارلاستارى كەشە عانا قولعا ديپلومدارىن الىپ، ەندى قايدا بارىپ جۇمىس ىستەيمىز دەپ جانتالاسىپ جاتقاندا، ول ءالى ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرەر-بىتىرمەستان-اق وقۋ ورنىنداعى اتاقتى پروفەسسورلاردىڭ ءبىرى، تالايعى عالىمدار مەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ اقىلشى-ۇستازى، تالىمگەرى بولا بىلگەن پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆقا كەزدەسىپ، بولاشاق ۇلكەن عىلىمي باعىتقا جولداما الادى. بايقاۋىمىزشا، سول تۇستاعى اتاقتى كەنجەباەۆ پەن جاس ادەبيەتتانۋشى ماعاۋيننىڭ اراسىنداعى اڭگىمە دە، ءتارتىپ-تالاپ تا تىم قاتال جۇيەگە قۇرىلعان سىڭايلى.”
«شاقان-شەرى»، ءبىر قاراعاندا، كوركەم شىعارما، تاريحيلىعىنان بۇرىن، كوركەمدىگى باسىم، قيالعا، وبرازدىلىققا كوبىرەك جول اشىلىپ، ءورىس بەرىلگەن تۋىندى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق وسىنىڭ وزىندە دە تاريحقا، كونە داۋىرلەرگە، اڭىز بەن ميفكە ۇمتىلۋ، ءدال كەشەگى وراز-مۇحامەدتىڭ ءوز بولمىسى، ءوز تاريحي ءداۋىرى، ءوز كەلەشەگى، ءوز حالقى، ءوز ەلى حاقىنداعى شىندىقتارعا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن وزىنەن بۇرىنعى ءداۋىر، وزىنەن بۇرىنعىلاردىڭ ىستەگەن ىستەرى مەن وسيەتتەرى حاقىندا كوبىرەك وي كەشەتىندىگى سەكىلدى، تاۋەلسىزدىگىمىزدەن از عانا جىلدار بۇرىن جازىلىپ، كىتاپ بولىپ شىققان بۇل تۋىندىداعى باس كەيىپكەر دە تابيعات اپاتىمەن ارپالىستارى كەزىندە ءوزىنىڭ قازاق دەگەن ۇلى حالىقتىڭ ءبىر مۇزبالاق مۇراگەرى ەكەندىگىن ەشقاشان ەسىنەن شىعارمايدى. ال جازۋشىنىڭ «سارى قازاق» رومانى تۋرالى ءسال باسقاشا وي تولعاتىپ، باسقاشا تۇرعىدا پايىمداۋلار جاساۋعا بولادى. بىلە بىلسەڭىز، ماعاۋيننىڭ وراز-مۇحامەدتەن كەيىنگى پايىمداۋلارىنىڭ ءبىر پاراسى ءدال وسى تۇستا ءوزىنىڭ ءار قىرىنان دا مەنمۇندالاپ، بەينەبىر اشىق اسپان استىنداعى شوقجۇلدىزدارداي-اق بولىپ جارقىراپ كورىنەر ەدى. بىزدىڭشە، بۇل رومانداعى جيىنتىق وبراز – سارى قازاق ءدال سول وراز-مۇحامەدتەن كەيىنگى قۇلدىراۋ مەن وتارلىق جۇيەنىڭ «جەمىسى». ءبىر عانا وسى رومانىمەن-اق اۆتور كەزەڭ-كەزەڭىمەن بۇتىندەي عاسىرلار بويىنا سوزىلعان وتارلىق جۇيەنىڭ بىزگە بەيمالىم كوپ سىرلارىن ابدەن ءوزىنىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن اشىپ بەردى. دەگەنمەن، ءبىز بۇل جەردە ءدال بۇلايشا پايىمداعانمەن، بۇل دا ماعاۋيننىڭ كەزىندە «وراز-مۇحامەدتەن كەيىنگى ءومىر» ءۇردىسى حاقىندا وسىنشاما كوسىلتىپ، جوسىلتا جازسام دەگەندەي ءبىر اسىل ارمانىنىڭ زاڭدى جالعاسى ەدى. وعان ءوزىنىڭ سول ءبىر ىزگى ارمانىن ورىنداۋ ءۇشىن دە ارادا «شاقان-شەرى» مەن «سارى قازاقتاي» ەكى بىردەي رومان مەن تاريحتان سىر تارتقانى، بۇگىنگى ءومىر ۇردىستەرىنەن ارقاۋ ەتكەنى بار، بىرنەشە قاداۋ-قاداۋ كوركەم اڭگىمە، تالاي تولعامدى كوسەمسوزدىك ماقالالار، زەرتتەۋ تاقىرىبىنداعى قىسقا باياندار جازۋىنا دا تۋرا كەلىپتى. جاسىراتىن نەسى بار، «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسىندە» ماعاۋين ءوزىنىڭ «قوبىز سارىنىندا» دا، «الاساپىرانىندا» دا باتىرىپ، ابدەن جەرىنە دەيىن جەتكىزىپ ايتا الماعان كوپ سىرلارىن بىردەن اشىپ ايتادى. وتكەن داۋىرلەردەگى قازاق-جوڭعار قاتىناسى، العاشقى ۇرىستار، قازاق حالقىن قىناداي ەتىپ قىرۋ، ءبىر تۇستان ورىس-قازاق قاتىناسى، ەندىگى ءبىر تۇستان قازاق-قىتاي قاتىناسى، وت قارۋى، ابىلايدىڭ ۇتقىر ديپلوماتياسى، قانشاما قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگى مەن ورلىگى، قانداي زامان، قانداي قىستالاڭ شاقتار تۋعاندا دا، قازاق حاندارىنىڭ تاقىمدارىنا بەرىكتىك تانىتىپ، ءوز تاعدىرىن ءوز قول استىنداعى ۇلى حالقىمەن ءبىر دەپ ەسەپتەي بىلگەندىكتەرى حاقىنداعى مۇڭدى دا، سىرلى شەجىرەلەر دە ەش ۇمىت قالدىرىلمايدى. بۇنداعى ماعاۋين جازىپ وتىرعان حاندار شەجىرەسى، حاندار بيلەگەن تۇستارداعى ەل ءومىرى مەن حاندار شەشۋشى ءرول اتقارعان تاريحي وقيعالار، جورىققا تولى جىلدار وقيعالارىنا بولا تاڭدالعان، نە سيۋجەت ءۇشىن عانا قۇرىلعان دۇنيەلەر ەمەس، قايتا حاندىق داۋىرلەردىڭ ەل باسقارۋ ىسىندەگى ولشەۋسىز ونەگە، كەيىنگى ۇرپاق ءالى تالاي جىر ەتەر، كەلەر ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭىرۋدەي-اق سىڭىرەر قازاقتانۋ، ەلتانۋ تۇرعىسىنداعى ىرگەلى ىزدەنىستەر ەدى.
وسىنداعى ءبىر كوڭىل اۋداراتىن جايت، وراز-مۇحامەدتەن كەيىنگى قازاق ءومىرى، قازاق ەلىنىڭ، قازاق شەجىرەسىنىڭ تۇڭعيىق تەرەڭ سىرلارىنا ۇڭىلەمىن دەپ ءجۇرىپ، ماعاۋيننىڭ بۇتىندەي ءبىر ءداۋىر، ءبىر كەزەڭدەگى قازاق حاندىعى، قازاق ءومىرىنىڭ اقيقاتىن اشۋعا بىردەن-ءبىر سەبەپ بولعان وراز-مۇحامەد جانە ول ءومىر سۇرگەن داۋىردەن بۇرىنعى كەزەڭدەردەگى ۇلى قازاق دالاسىنداعى ءومىر ۇردىستەرىنە قۇلاش سەرمەۋى ەدى. اۆتور ءوزىنىڭ بۇل باعىتتاعى ىزدەنىستەرىنىڭ ءبىر پاراسىن «شىڭعىس حان» اتتى تاريحي بايانىنىڭ العاشقى كىتاپتارىندا دا ايتىپ ۇلگەردى. ماعاۋيننىڭ ءوزى قازىرگە دەيىن ەل نازارىنا ۇسىنىلىپ ۇلگەرگەن «شىڭعىس حان» روماندارىنا كىرىسەردەن كوپ بۇرىن، سوناۋ 2000 جىلدىڭ وزىندە-اق شىڭعىس حان داۋىرىندەگى ۇردىستەرگە بارلاۋ رەتىندە جازعان «شىڭعىس حاننىڭ شاراپاتى» ماقالاسىندا: «ەگەر، شىڭعىس حان بولماسا، قازاق دەگەن حالىق تا جاڭا ۇلىس قۇرامىندا ءبىرجولا ۇيىسىپ، ءۇستى بەيىش، استى كەنىش، وسىنشاما ۇلان-بايتاق جەردىڭ بىردەن-ءبىر قوجاسىنا اينالىپ، بۇگىنگى كۇنىنە جەتە الماس ەدى» دەپ تۇجىرىمداعان ەكەن. ماعاۋيننىڭ ءوزى بۇل جەردە ۇلتتىق پوەزيامىزدىڭ التىن قاينارىنان الىنعان مۇرات اقىن مەن عۇمار قاراش جىرلارىنداعى شىڭعىس حان ءۇردىسى، شىڭعىس حان داڭقى، شىڭعىس حان مۇراتى، شىڭعىس حان جۇرتىنىڭ ۇيىسا ءومىر ءسۇرىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقاندىعىن العا تارتا سويلەيدى.
بۇل تۇرعىدا ماعاۋين ءوزىنىڭ تاريحي «شىڭعىس حان» رومانىنا كىرىسەردىڭ الدىنداعى بەس-ون جىلدىڭ ىشىندە ارعى-بەرگى وتكەنىمىزدى سۋرەتكەرلىك تانىممەن بايىپتاپ، رۋحاني تۇرعىدان تارازىلاعان ونداعان ۇلكەندى-كىشىلى اڭگىمە، «قىپشاق ارۋى»، «كەسىك باس – ءتىرى تۇلىپ» سىندى ميفتىك سارىندار مەن الىس وقيعالاردىڭ اراسىنان سارىلىپ جەتكەن اڭىزدار رۋحىنداعى حيكاياتتارىن دا شىعارماشىلىق ورلەۋ تۇرعىسىندا ومىرگە اكەلدى. اسىرەسە، «كەلدە-مۇنارا»، «سۇركوجەك اتتىڭ سوڭعى شابىسى»، «قوس اعاش»، «قۇمىرىسقا-قىرعىن» اڭگىمەلەرىندە ءتۇپ-تامىرى سوناۋ كونە داۋىرلەرگە قاراي ۇزاپ كەتەتىن شىعىستىق، حالىقتىق اڭگىمەلەردىڭ ادام رۋحىن سەلك ەتكىزگەندەي سان ءتۇرلى سازىن ەستىپ، ءوزىڭ دە ءبىر رۋحاني كۇش-قۋات، ءلاززات العانداي بولاسىڭ. ونىڭ «قيسىق اعاش»، «قىپشاق ارۋى»، «كەسىك باس – ءتىرى تۇلىپ» حيكاياتتارىندا كوركەمدەۋ، بەينەلەۋ، سۋرەتتەۋ، تۇسپالداۋ، كەستەلەۋ، سەزىم شارپىسۋى مەن رۋحاني تولعانىستىڭ قيلى-قيلى ادىستەرى دە قولدانىلادى. اڭىز، ميف قانا ەمەس، حالىقتىق فيلوسوفيانىڭ كوركەمدىك ورامدارىنا دەيىن شىنايى كورىنىس بەرسە، ەندىگى ءبىر تۇستاردا بۇگىنگى كۇن، بۇگىنگى ۋاقىت – زامان تالابى تۇرعىسىنداعى پايىمداۋلارى الدىڭعى ورىنعا شىعىپ، كوركەمدىك وي مەن بايانداۋ شەبەرلىگىندەگى الماسۋلار ۇنەمى كەزەكتەسىپ، تاريحي سانادا دا ۇلكەن ءبىر وزگەرىستەر جاساپ جاتادى. ال «قىپشاق ارۋىنداعى» ءمۇسىنشى سارجان بۇگىنگى كۇننىڭ جۇمباق تۇلعالى ونەر ادامى عانا ەمەس، وتكەن ءداۋىر، وتكەن زاماندارداعى تاريحي تۇلعالاردىڭ دا رۋحىنان سىر اڭداتاتىن دارا ءبىتىم، كەسكەكتى ەردىڭ سويى ما دەپ قالعاندايسىڭ. ونىڭ ءون بويىندا ءارىسىن ايتقاندا، ايگىلى تونىكوكتىڭ، ودان بەرگى قازاق ورداسى مەن ودان دا بەرگى بۇگىنگى ومىرمەن بىتە قايناسىپ جاتقان رۋحاني ومىرىمىزدەگى ەل ەرتەڭى، ۇرپاق قامى ءۇشىن الاڭدايتىن زيالى تۇلعالارىمىزدىڭ دا جادى-رۋحى قوسا-قابات ءورىلىپ وتىرعانداي ما، قالاي؟ مەنىڭشە، ماعاۋيننىڭ «جارماق» رومانىنا قاتىستى بۇتىندەي بۇگىنگى ادەبي ءۇردىس، ادەبي ورتانىڭ الىگە دەيىن ءدوپ باسىپ، تاني الماي، تابا الماي جۇرگەن كوركەمدىك شىندىقتارعا قاتىستى التىن كىلتكە باستار جولداردىڭ ءبىرى دە ءدال وسى حيكاياتتىڭ استارىندا جاتپاسىنا كىم كەپىل؟!
ونىڭ ءاۋ باستاعى ادەبي گازەتتىڭ رەداكتسياسىنداعى ادەبي قىزمەتكەرلىكتەن باستالعان رەداكتورلىعى بەرتىندە ەلدەگى ەڭ بەدەلدى باسپانىڭ باس رەداكتورلىعى مەن بۇتىندەي ءبىر ەلدىڭ ادەبي ءۇردىسىن جاساپ وتىرعان قوعامدىق-ساياسي جانە ادەبي جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلىعى قىزمەتىنە دەيىن جالعاسقان بولاتىن. ماعاۋين باسقارعان باسىلىم، ادەبي باسىلىم رەداكتسياسىنداعى ماعاۋين قالىپتاستىرعان ادەبي مەكتەپ تە ءىز-ءتۇزسىز كەتكەن جوق. مۇقاڭا قاتىستى بۇرىنعىنىڭ ءبارىن ءبىز تەك سىرت قۇلاقتان ەستىپ، نە جازىلعان دۇنيەلەردەن عانا وقىپ، ءبىلىپ جۇرسەك، ەندى ونىڭ باياعىداعى تۇركولوگ-عالىم، پروفەسسور-ۇستازى بەيسەنباي كەنجەباەۆ پەن «جازۋشى» باسپاسىنداعى ۇزاق جىلدارعى باس رەداكتورلىق قىزمەتىندە ايگىلى «التىن وردا» مەن «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىنىڭ اۆتورىمەن تىعىز شىعارماشىلىق بايلانىستاعى كوپتەگەن تالىمدەرىن «جۇلدىز» جۋرنالىن باسقارىپ وتىرعاندا، قالايشا پايدالانىپ، شىعارماشىلىقپەن ىسكە اسىرىپ وتىرعاندىعىن ءبىز، سول كەزدەگى ماعاۋين باسقارعان «جۇلدىز» جۋرنالى رەداكتسياسىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتكەرلەرىن ءوز كوزىمىزبەن دە كوردىك.
مەن بۇل جەردە ءسال العا قاراي وزىڭقىراپ كەتسەم، وقىرمان جۇرتشىلىق ءوزى كەشىرەر، ال مۇقاڭ مەنى العاش جۋرنالعا قىزمەتكە قابىلداعان كەزگە قاتىستى ايتپاي كەتپەۋگە بولمايتىن تاعى ءبىر تولعانىسىم دا بار. مەن سونداعى قابىلداۋ بولمەسىندەگى قىزدار ارقىلى رۇقسات سۇراپ، ىشكە كىرە بەرگەندە-اق، ات شاپتىرىمداي كەڭ كابينەتتىڭ تورىندە ءىلۋلى تۇرعان ايگىلى اقىن، حاس باتىر، تاعى قالاي ماقتاساڭ دا، جاراسا بەرەر، ءوزىمىز سوناۋ بالا كەزدەن بەرى ءبىلىپ، سول بالاپان شاشتى بالالىق شاقتان-اق قانشاما جاقۇت جىرلارىن جاتتاپ وسكەن… ۇلى تۇلعا، ۇلى ماحامبەت – ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ كولەمدى ءبىر پورترەتىنە كوزىم ءتۇستى. ءسىرا، مەنىڭ سونداعى تولعانىستى جاعدايىم توردە وتىرعان مۇقاڭا دا ءبىرشاما اسەر ەتكەندەي بولسا كەرەك، ول كىسى سوندا مەنىڭ حال-جاعدايىمدى، شىعارماشىلىعىمدى سۇراۋدان باستاپ، كەزىندە ادەبيەتتەگى اتى شىققان الدىڭعى تولقىن اعالارىمنىڭ ءبارى دە وسىنداي ۇلكەن ادەبي گازەت، جۋرنالداردىڭ رەداكتسيالارىندا قىزمەت جاساعاندىعىن ايتا كەلىپ، مەنى «جۇلدىزدىڭ» رەداكتسياسىنا قىزمەتكە كەلۋگە كوندىردى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىنان بەرى بىرقاتار جىلدار بويىنا ۇلتتىق ادەبي ۇردىسىمىزگە وزدەرىنىڭ قاداۋ-قاداۋ شىعارمالارىمەن اتسالىسىپ، ءوز «مەندەرىن» ايتىپ ۇلگەرگەن احات جاقسىباەۆ، رامازان توقتاروۆ، بەرىك شاحانوۆ، ادام مەكەباەۆ، تولەك تىلەۋحانوۆ، رافاەل نيازبەكوۆ، ءجۇرسىن ەرمانوۆ، نەسىپبەك ايتوۆ، تۇرىسبەك ساۋكەتاەۆ، مىرزان كەنجەباي، قايرات باقبەرگەنوۆ، عالىم جايلىباەۆ، قورعانبەك امانجولوۆ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، اسقار التاي سىندى ەل بىلەتىن قالامگەرلەرمەن بىرگە، مەن دە مۇقاڭ باسقارعان رەسپۋبليكالىق «جۇلدىز» ادەبي جۋرنالىندا ءبىراز جىل قىزمەت اتقارعاندىعىمدى ماقتانىش ەتەمىن. مەن مۇحتار ماقانۇلى باسقارعان «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىندا ون بەس جىلداي ءبولىم مەڭگەرۋشىسى جانە جاۋاپتى حاتشىلىق قىزمەت اتقاردىم. «جۇلدىزدىڭ» تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىندا كورگەن نەبىر قيىندىقتارى مەن قاندايما تارشىلىق، قيىنشىلىق كەزدەردە دە بەدەلى زور، اتاقتى جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جۇلدىزدى» شەبەر باسقارىپ، ەلدىڭ ءار قيىرىنداعى وقىرماندارمەن اراداعى بايلانىستى السىرەتپەي، قايتا ەل-جۇرتتى رۋحاني جاعىنان قولداۋ باعىتىنداعى جۇمىستارىنا تىكەلەي كۋا بولدىم. ءوزىم دە ارالاسىپ، باسشىمىزعا قولعابىس بولعان كەزدەرىم جەتەرلىك. سودان ءبىر جاقسى بىلەتىندىگىم، مۇقاڭنىڭ كەزىندە اۋەزوۆتىڭ اتاقتى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ بارلىق تومدارىن شىعارۋىمەن اتى شىققان «جۇلدىزدىڭ» بەتىندە ۇنەمى ۇلتقا، حالىققا قاجەتتى دەگەن تاريحي-تانىمدىق ماتەريالداردى جاريالاۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىراتىندىعى ەدى. كوپ ماتەريالداردى ءوزى تاۋىپ اكەلەتىن. «باياعىدا «قوبىز سارىنىن» جازىپ جۇرگەندە»، نە «الاساپىرانعا» ماتەريالدار ىزدەپ، مۇراعات قويمالارى مەن كىتاپحانالاردىڭ سيرەك قولجازبالار بولىمدەرىندە جۇمىس جاساعاندا، كورىپ ەدىم، سول دۇنيەلەر سول جەرلەردە ءالى دە ەش قوزعاۋسىز جاتقان شىعار» دەپ، ادەبيەتتانۋشى-عالىم، تاريحشى-مامانداردى جۇمساپ الدىرتىپ، بىرقاتارىن ماقالا ەتىپ قايتا جازدىرتىپ، جۋرنالدىڭ تاياۋداعى ساندارىنا جەدەل تۇردە جاريالاتىپ جاتاتىن. ءبىر ارداقتى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جەكە تۇلعاسى مەن باي شىعارماشىلىعىنا قاتىستى توم-توم دۇنيەلەردىڭ ءبارى دە مۇقاڭنىڭ قولىنان ءوتىپ، وقىرمانعا زور ساعىنىشپەن جول تارتتى. باسقا دا بۇرىنعى الاششىل باسىلىمداردا جارىق كورىپ، تاريحتىڭ تار قاپاسىندا قالىپ قويعان رۋحاني جادىگەرلىكتەرىمىز قانشاما ەدى؟! مۇقاڭنىڭ سول كەزدە «مەن اباي اتامنىڭ جاسىنا كەلدىم، اباي اتام نەگىزىن سالعان، ۇلى اۋەزوۆ ءارى قاراي ءساتتى جالعاستىرعان ۇلتتىق ادەبيەت دەگەن ۇلى جولدىڭ ۇستىندە كەلە جاتىپ، مەن اباي اتام جەتكەن جاستى اتاپ وتپەسەم بولمايدى» دەپ، اسىل جارى باقىت جەڭگەمىز بەن بالالارىن قاتىستىرىپ، رەداكتسياعا كەڭ ەتىپ داستارقان جايعاندىعى دا كۇنى كەشە عانا سياقتى ەدى، ءسويتىپ جۇرگەندە، اتاقتى ماعاۋين الپىس دەگەن اسقارالى جاسقا دا كەلىپ قالدى. ماعاۋيننىڭ الپىس جىلدىعى كەيىن ەل كولەمىندە قالايشا اتالىپ وتىلگەندىگى كوپكە ءمالىم. مۇقاڭنىڭ الپىس جىلدىق مەرەيتويلىق شارالارىنا ءبىز ۇجىم بولىپ تۇگەل قاتىستىق.
«جۇلدىز» ەلى اسىعا كۇتىپ، سۇيسىنە وقيتىن ۇلكەن باسىلىم بولعان سوڭ، ونىڭ رەداكتسياسى دا سوندايىلىقتى كەڭ، قۇشاعى ىستىق ورتا بولۋعا ءتيىس ەمەس پە؟! مۇقاڭ باسقارعان كەزدەگى «جۇلدىز» دا ءدال وسىنداي كەزىندە زەينوللا قابدولوۆ، ءابدىجامىل، سىرباي، شەرحان، بەكەجان اعالار باسقارعان، سولاردىڭ قاراۋىندا ادەبيەتىمىزدىڭ نەبىر اقتاڭگەرلەرى قىزمەت جاساپ، بەينەبىر وزدەرىنىڭ ەكىنشى ۇيلەرىندەي-اق ىستىق ۇياعا اينالدىرعان شىعارماشىلىق ورتا بولدى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ۇلكەن شىعارماشىلىق ورتا بولعان سوڭ، ءتۇرلى قۋانىشتار مەن سوعان وراي، ۇجىمدا داستارقان جايىلىپ جاتاتىن كەزدەرى دە از ەمەس. مۇقاڭ باستاعان سول ءداستۇردى، شىنى كەرەك، بەرتىندە ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە ۇستاندىق. ۇمىتپاسام، بۇل شارا ەلىمىزدە العاش رەت ناۋرىز مەرەكەسى حالىقتىق مەرەكە رەتىندە اتالىنىپ ءوتىلىپ جاتقان كەزدەن باستاۋ الدى. ال بۇنداي كەزدەگى اڭگىمەنىڭ اۋانى دا بولەكشە. بۇندايدا كوبىنەسە مۇقاڭنىڭ ءوزى اڭگىمە تيەگىن تارقاتىپ، تۇڭعىش ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ پەن ەلباسىمىزدىڭ سەنىمدى سەرىگى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، جاڭا داۋىردەگى قازاق ديپلوماتياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ مەملەكەتتىك ىستەردەگى الىمدىلىقتارىنان باستاپ، كەشەگى ەلدەگى توقىراپ قالعان باسپا ىستەرىنە تىڭنان جول سالىپ، وسى سالانىڭ العاشقى جولاشارلارى بولا بىلگەن مەرەكە قۇلكەنوۆ پەن الىبەك اسقاروۆ، جۋرناليستيكا سالاسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ، جۇمابەك كەنجالين مەن جانبولات اۋپباي سىندى بەلگىلى قالامگەر، ەل زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە ەرەكشە ءىلتيپاتتى كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ وتىرار ەدى.
وسى ارادا مەنىڭ دە ءبىر سىردى تارقاتىپ ايتقىم كەلەدى. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن، مۇقاڭ زەينەتكە شىعىپ، ءبىرجولاتا شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانا باستاعاندا، ۇنەمى رەداكتسيادا مۇقاڭدى كورىپ، مۇقاڭنىڭ شىعارماشىلىققا قاتىستى تەرەڭ تولعامدى اڭگىمەلەرىن تىڭداپ، مۇقاڭدى ىزدەپ كەلگەن قابىرعالى قالامگەرلەرمەن كەزدەسىپ، سولاردىڭ وتىرعان جەرلەرىندە-اق ۇلكەن ادەبي احۋال قالىپتاستىراتىندىقتارىنا كۋا بولىپ قالعان ءبىزدىڭ بىرازعا دەيىن ىشتەي قوڭىلتاقسىڭقىراپ جۇرگەندىگىمىز راس. ونىڭ ۇستىنە، مۇقاڭ زەينەتكە شىعىپ جاتقاندا، «جۇلدىز» جۋرنالى ۇزاق جىلدار بويىنا اكىمشىلىك جاعىنان باعىنىپ كەلگەن «قازاق گازەتتەرى» جشس-نىڭ باس ديرەكتورى – رەداكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى مەرەكە قۇلكەنوۆ مۇقاڭا زەينەتكە شىققاننان كەيىن دە، قاراپ جاتپاي، مەدياحولدينگكە باس ديرەكتوردىڭ كەڭەسشىسى بولىپ، قىزمەتىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ، ءوزىنىڭ باي دا، باعالى ءىس-تاجىريبەسىمەن ءبولىسۋدى ۇسىنعان ەكەن دەگەندى دە ەستىپ ەدىك. وسى جايت ءبىزدى بىردەن ەلەڭ ەتكىزگەن، ءارى دەسە، ءدال وسى كەزدە تاياۋدا باس ديرەكتورعا كەڭەسشى بولىپ كەلەدى دەپ، باس ديرەكتوردىڭ كابينەتىنىڭ قارسىسىنان قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ اقساقالى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆكە جۇمىس ىستەۋگە قولايلى كابينەت جاساقتالىپ جاتقان بولاتىن.
سول كەزدە ءبىز ءوزى دە كەزىندە ەلدىڭ بىرقاتار ادەبي باسىلىمدارىن باسقارىپ، ەلدەگى ادەبي ءۇردىستىڭ قىر-سىرىن جەتىك مەڭگەرىپ قالعان مەرەكە ابدەشۇلى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ەكى بىردەي الىبىنىڭ باسىن ءبىر شىعارماشىلىق ۇجىمدا بىرىكتىرىپ، جاڭا ءداۋىر، جاڭا كەزەڭدەگى ۇلتتىق جۋرناليستيكامىزبەن بىرگە، ادەبي ۇردىسىمىزگە دە جاڭاشا ءبىر سيپات بەرىپ، كەرەمەتتەي ءبىر ىستەردى قولعا العالى جاتىر-اۋ دەپ ويلايتىنبىز. وعان نەگىز دە جوق ەمەس-ءتى. بىراق ءومىر بويىنا قاتاڭ شىعارماشىلىق تارتىپكە باعىنىپ، كۇنىنە ءبىر ازات جول، تىم قۇرىسا، ءوزىنىڭ بولاشاق كوركەم شىعارمالارىنىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالانار بىرەر وبرازدى سويلەمدەر جازباسا، كوڭىلى جاي تاۋىپ وتىرا المايتىن مۇقاڭ ءوزىنىڭ قاشاننان بەرگى قالىپتاسقان شىعارماشىلىق داعدىسىن بۇزباۋدى ءجون ساناعان سىڭايلى… الايدا مەن ءوز باسىم كەيدە كەزىندە مۇقاڭنىڭ قاراۋىندا ءبىراز جىل بىرگە جۇمىس ىستەدىك، ونىڭ تالايعى اقىل-كەڭەستەرىن تىڭدادىق، ەندى كەپ، ونى زەينەتكە شىققان ەكەن دەپ، مۇلدەم ءۇنسىز قالعاندىعىمىز قالاي، جوق، الدە وزىنە تەلەفون شالىپ، حابارلاسسام با ەكەن دەپ تە ويلايتىن ەدىم. بىراق، قالاي؟! مۇقاڭ شىعارماشىلىق شابىت قۇشاعىندا جۇمىستانىپ جاتقاندا، ءوزىن بۇلايشا مازالاعاندى ۇناتپايتىن. ونى كەزىندە اعانىڭ ءوزى دە كوپشىلىك ورتادا تالاي مارتە ايتقان. سونىڭ ءبارى ەسىڭە تۇسكەندە، سەن كەيدە كادىمگىدەي-اق تارتىنىپ قالاتىنسىڭ. الايدا، مۇقاڭ زاڭدى ەڭبەك دەمالىسىنا شىققان سوڭ، ارادا بار-جوعى بىرنەشە اپتا عانا وتكەندە، اعانىڭ ءوزى مەنىڭ ۇيالى تەلەفونىما قوڭىراۋ شالدى. جاعدايىمدى ءبىلدى. ال، وزىنە قاتىستى جايتتارعا كەلگەندە، «قازىر دەمالىپ جاتىرمىن، الدا ءبىراز شىعارماشىلىق جۇمىستار كۇتىپ تۇر» دەگەن ەدى. سوعان وراي، ءدال قازىر وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن، ايگىلى اقىن، تۇركولوگ ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ كەزەكتى مەرەيتويلىق شارالارى كەزىندە الماتىداعى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ تورىنە ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ولجاس اعامىزدىڭ ءبىر قولىنان ۇستاپ شىعىپ، قالىڭ ەلدىڭ الدىندا: «مەن ولجاستى «مىڭ ءبىر ءسوزىن» ءارى قاراي جالعاستىرىپ جازسىن، تىنىش جەردە وتىرىپ، ەلگە كەرەكتى سول ەڭبەگىن اياقتاسىن دەپ، ەۋروپاعا ەلشى ەتىپ جىبەردىم. سونى بىتىرمەي، ەلگە كەلمەيسىڭ دەدىم» دەپ، ءبىر جاعى قالجىڭ، ءبىر جاعى شىندىقتى دا اشىپ ايتقاندىعى ەسكە تۇسەدى.
“ماعاۋيننىڭ ءوزى قازىرگە دەيىن ەل نازارىنا ۇسىنىلىپ ۇلگەرگەن «شىڭعىس حان» روماندارىنا كىرىسەردەن كوپ بۇرىن، سوناۋ 2000 جىلدىڭ وزىندە-اق شىڭعىس حان داۋىرىندەگى ۇردىستەرگە بارلاۋ رەتىندە جازعان «شىڭعىس حاننىڭ شاراپاتى» ماقالاسىندا: «ەگەر، شىڭعىس حان بولماسا، قازاق دەگەن حالىق تا جاڭا ۇلىس قۇرامىندا ءبىرجولا ۇيىسىپ، ءۇستى بەيىش، استى كەنىش، وسىنشاما ۇلان-بايتاق جەردىڭ بىردەن-ءبىر قوجاسىنا اينالىپ، بۇگىنگى كۇنىنە جەتە الماس ەدى» دەپ تۇجىرىمداعان ەكەن. ماعاۋيننىڭ ءوزى بۇل جەردە ۇلتتىق پوەزيامىزدىڭ التىن قاينارىنان الىنعان مۇرات اقىن مەن عۇمار قاراش جىرلارىنداعى شىڭعىس حان ءۇردىسى، شىڭعىس حان داڭقى، شىڭعىس حان مۇراتى، شىڭعىس حان جۇرتىنىڭ ۇيىسا ءومىر ءسۇرىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقاندىعىن العا تارتا سويلەيدى.”
مەنىڭشە، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ قازىرگى الىپتارىنىڭ ءبىرى مۇحتار ماعاۋيننىڭ دە موينىندا سونداي ءبىر ۇلتقا، حالىققا اۋاداي-اق قاجەتتى ءبىر ۇلى ميسسيا جاتقان سەكىلدى مە، قالاي؟! زامان وزگەردى، بۇگىنگى ۋاقىت باسقا دەگەنمەن، زامانىندا ورىستىڭ ۇلى جازۋشىلارى وزدەرىنىڭ تالايعى تىڭ تۋىندىلارىن ومىرگە اكەلىپ، ارتىنا ماڭگىباقي وشپەستەي ىزدەرىن قالدىرىپ كەتكەن ەۋروپانىڭ شىعارماشىلىققا وتە-موتە قولايلى قۋىس-مۇيىستەرى مەن تىنىش جاعالاۋلارى نەلىكتەن قازاق قالامگەرلەرىنە جات بولۋعا ءتيىس؟! ءوزىنىڭ قازاق ءۇشىن، حالىق ءۇشىن قاجەتتى دەگەن تۋىندىلارىن ومىرگە اكەلىپ جاتقان جۇمىس كابينەتىن بىردە سايالى پراگاعا، بىردە اۋاسى كاۋسار كارلوۆىي ۆارىيعا اۋىستىرىپ جۇرگەن مۇقاڭ دا ءوز شىعارماشىلىعىمەن سونى بارىنشا دالەلدەپ جاتىر-اۋ دەۋگە حاقىلىمىز.
سەرىكقالي حاسان،
جازۋشى
anatili.kazgazeta.kz
