Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasynda «Bilikti mamandar júıeli zertteýmen aınalysyp, soǵan sáıkes asharshylyq máselesine memleket tarapynan baǵa berilgeni jón» dep atap kórsetkeni belgili. Alaıda qazir asharshylyq jaıly ashyq áńgime aıtylyp, máseleniń anyq-qanyǵyna naqty baǵa berilip jatyr ma?
Mysaly, búgin Senat tóraǵasy Máýlen Áshimbaev asharshylyqqa baılanysty ótken jıynda «Ashtyqty belgili bir ultqa qarata jasalǵan qylmys dep aıtýǵa kelmeıtin shyǵar. Bul– eń aldymen, sol kezdegi bılik júıesiniń qate saıasatynyń aýyr saldary. Sondyqtan, asharshylyqty tek qazaq halqynyń ǵana basyna túsken náýbet emes, barsha adamzattyń alapat gýmanıtarlyq qasireti dep aıtýǵa bolady. Sol sebepti, bul taqyrypty saıasılandyrmaı, eń aldymen, oǵan ǵylymı turǵydan qaraǵanymyz abzal,-dedi.
Alaıda Senat tóraǵasynyń bul pikiri áleýmetttik jelide qarsylyq týdyrdy. Birqatar jýrnalıster men ǵalymdar Máýlen Áshimbaevtyń pikirimen múldem kelispeıtinin aıtty. Al Senat tóraǵasy sóziniń astarynda ne jatyr? Bizdiń bılik asharshylyq taqyrybynyń saıasılanýynan nege qorqady? Biz osyǵan baılanysty áleýmettik jelide jarııalanǵan pikirlerdi sol kúıinde berýge tyrystyq. Pikirlerdiń qaısysy durys, qaısysy burys? Endeshe, bárin elekten ótkizip, ózińiz tarazylańyz.
Muhtar Taıjan: Asharshylyq - qazaq ultyna arnaıy jasalǵan qastandyq
–Máýlen Áshimbaev zamandasym jaqsy jigit, al biraq men onymen múldem kelispeımin.Asharshylyq - qazaq ultyna arnaıy jasalǵan qastandyq, qoldan uıymdastyrylǵan genoıd dep bilem. Holokost, golodomor sekildi.
Eger bizdiń býynymyz 20-ǵasyrdaǵy ulttyń uly qasiretine resmı baǵasyn berýge batyldyǵy jetpeıtin bolsa, onda mıllıondaǵan qurban bolǵan árýaqtarymyzdy aldyq ta satyp jiberdik dep aıtýǵa bolady.
Óz basym 1920-1930-jyldary naqaqtan naqaq qaza tapqan árýaqtardy eshqashan satpaımyn jáne umytpaımyn. Jáne de bılikte otyrǵan zamandastarymdy da soǵan shaqyramyn.
Asharshylyq –ol sózsiz qazaq ultyna qarsy ádeıijasalǵan qastandyq jáne naǵyz genoıd. Muny biz naqty aıtýǵa mindettimiz.
Serik Joldasbaı: Asharshylyq taqyryby halyqty aldarqatý úshin kerek
–Osydan 3-4 jyl buryn «Egemen Qazaqstan» gazetiniń Astanadaǵy redakııasynda bir jıyn ótti. Sonda Myrzataı Joldasbekov «Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda halyq tym saıasılanyp ketti. Halyqtyń kóńil kúıin aýlaý úshin toı-dýman ótkizýdi jıilettik» dep aıtqany esimde qalypty.
Osy sózden keıin maǵan «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynan bastap, ál Farabıdiń - 1150, Abaı Qunanbaıulynyń -175 jyldyǵy sekildi is-sharalar halyqty aldarqatý úshin uıymdastyrylatyn sekildi. Endi bılik halyqty aldarqatý úshin asharshylyqty biraz ýaqyt alaýlatyp, jalaýlatady. Biraq eshqashan bas jaqqa baryspaıdy. Iaǵnı, asharshylyqty genoıd dep dáleldep, Kremlge qarsy saıasat júrgizbeıdi. Óıtkeni saıası elıta Pýtınniń qoldap, qýattaýynyń arqasynda bılikte tur.
Máýlen Áshimbaevtyń «Asharshylyqty saıasılandyrmaıyq» degeni sondyqtan. Bıyl asharshylyqty aıtyp halyqty aldarqata turady. Keler jyly taǵy bir erekshe bir «oqıǵany» oılap tabady.
Marat Býteev: Qazaq tilin aıtsań, ony da «saıasılandyrma» deıdi
–Orys otarshylyǵy týraly jumǵan aýzyńdy ashpa, estip qoıady. Saıasılandyrma deıdi;
Tyń ıgerý degen - shyn máninde, qazaq jerinotarlaý deseń, bılik shorshyp túsedi. Saıasılandyrma deıdi;
Memleket tili - qazaq tilin aıtsań, ony da "saıasılandyrma" deıdi;
Qazaq jerinde buryn múldem bolmaǵan, keńes kezinde kommýnıstik-fashıstik rejım qazaqty tuqyrtý úshin ákelgen kelimsek etnıkalyq toptardan quralǵan Qazaqstan Halqy Assambleıasy týraly jáne onyń qazaq eline zııanyn taǵy aıtýǵa bolmaıdy. Saıasılandyrma deıdi;
Qazaqstannyń baılyǵy shetel olıgarhtary men jergilikti komprador bılik kesirinen tonalypjatyr deseń, sen jaýsyń. Saıasılandyrma deıdi;
Qytaıdyń boljamdy ekspanııasy týraly aıtý - kórshini renjitý... Saıasılandyrma deıdi;
Bul - qazaq elindegi myńdaǵan túıtkildi máseleniqaramaý, ondaı problema joq dep halyqtyılandyrý maqsatynda ǵana ózekti máseleni"saıasılandyrý" degen qıturqylyqpen eldiń aýzynaqaqpaq qoıyp, jaq ashtyrmaý.
Tipti "saıasılandyrma" taqyrybyn oılaptaýypty...
Ashat Qasenǵalı: Asharshylyqqa saıası baǵany bizdiń býyn beredi
–Qoldan jasalǵan asharshylyqqa saıası baǵa beriledi. Aǵa býyn berýi múmkin, eger olar bere almasa onda bizdiń býyn beredi. Bizdiń qolymyzdan kelmese, onda bizdiń balalarymyz beredi. Qalaı bolǵanda da túbi saıası jáne tarıhı ádil baǵasyn alady. Halyqaralyq qaýymdastyq pen álemjurtshylyǵy Ýkraınadaǵy golodomordy qalaıbilse, bizdiń de qaıǵy-qasiretimizdi solaı biletinbolady. Múmkin pafos retinde estiletin shyǵar, biraq men sol kúnniń kelerine senemin.
Biz bul sumdyq qasiretke saıası, tarıhı ádilbaǵasyn berý arqyly qandaı da bir ultty, ulystyjazǵyrý, aıyptaý úshin jasamaımyz. Óıtkenikeńestik bıliktiń zııany tımegen ult, halyq, dinbolǵan emes. Saıası-tarıhı ádil baǵa berý arqylysaı-salada, taý men dalada súıegi shashylyp, múrdesi taý bolyp úıilgen qazaqtyń jany jaı tabý úshin jasalatyn dúnıe.
Talas Omarbek, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor: Bılik asharshylyqqa saıası sıpat berse, jaǵdaı ýshyǵyp ketýi múmkin
–Bárin Keńes Odaǵynan keıin de murager bolyp otyrǵan Reseı tarıhymen baılanystyramyz. Óıtkeni, asharshylyq bizde ǵana emes, Reseıde, Soltústik Kavkazda bolǵan. Onyń ústine Ýkraına tarıhshylary da zerttep, Reseıge kiná artyp, genoıd dep baǵamdady. «Genoıdke jaýapty Máskeý» dep aıtyp, halyqaralyq deńgeıde másele kóterildi. Bılik «asharshylyqqa saıası sıpat berip, oǵan Máskeý kináli» dep aıtsa, jaǵdaı ýshyǵyp ketýi múmkin. Bizdiń bılik «saıasatqa jibermeńder, ǵylymı turǵyda zertteńder» dep pármen berip otyr. Shyn máninde, muny Reseı emes, Keńes Odaǵynyń qate reformasy dep bilemiz. Reforma kezinde qazaq halqynyń ulttyq múddesi eskerilmegen. Shynynda da tarıhshylar jan-jaqty zerttep alýy tıis. Keıin memlekettik komıssııa bir qorytyndy jasaýy kerek. Uzaq jumys. Óıtkeni bizde 30 jyl boıy asharshylyq, 1929-1931 jyldardaǵy kóterilister men Alashorda taqyrybynan qashty. Sebebi bizge aldymen táýelsiz memleket quryp alý kerek boldy. Sol sebepti kóterilisti, Alashordanyń balamasy kózqarasyn nasıhattaý bıliktegi sheneýnikterdiń keıbirine unamady. Jańa qurylǵan Qazaqstan táýelsiz, turaqty memleket bolýy, qalyptasýy kerek boldy dep túsinemiz. Menińshe bılikte otyrǵandar jaltaqtap otyrǵan joq. Tek ǵylymı turǵyda jete zerttelmegen. Sondyqtan bıliktegi azamattar tarıhty jaqsy bilmeıdi, tarıhshylar da tereń boılamaǵan. Qujattar jabyq boldy, áli de qupııa saqtalyp keledi. Zertteý kenjelep qalǵany ras. Qarjylandyrý jumysy aqsady. Ǵylymǵa qarjy bólinýi tıis. Kúni búginge deıin asharshylyq, 1929-1931 jyldar arasyndaǵy kóterilister taqyryby birde bir ǵylymı joba bolmady. Ǵylymı dálel joq bolsa, bılikten qalaı talap etemiz?!.
Erkin QALDAN, «Adyrna» ulttyq portaly
