Köşpelıler dünietanymyn boiyna sıŋırgen ūly jazuşy, qazaq ädebietınıŋ alyp bäiteregı, ūlttyq qūndylyqtarǧa tūtastai ūltty ǧalamat şyǧarmalarymen, zertteulerımen tärbielei bılgen Mūhtar Maǧauin ömırden ozdy.
Bız Mūhtar Maǧauinnıŋ köptegen şyǧarmalarymen susyndap östık. Qolymyzǧa tüsken Mūhtar atamyzdyŋ barlyq dünielerın oqyǧan ekenbız. Qolǧa tüspei qalǧan bıren-sarany bar şyǧar. Tırı bolsaq, olardy da oqyp şyǧuǧa özımızdı mındettı sanaimyz.
Bır sūhbat alsaq degen armanymyz da bar edı, ol endı tek arman bolyp qaldy.
Jazuşy-etnograf Aqseleu Seidımbek menıŋ ömırlık közqarastarym men ūstanymdarymnyŋ qalyptasuyna qalai äser etse, Mūhtar Maǧauin şyǧarmalary men ǧylymi zertteulerı de maǧan solai zor yqpaly boldy. Köşpelıler tarihy men salt-dästürıne, ūlt mädenietıne degen qyzyǧuşylyǧymnyŋ oianuyna orasan zor yqpal ettı.
Mūhtar Maǧauin eŋ alǧaşqylardyŋ qatarynan ūlt tarihy taqyrybyna jol saldy. Onyŋ “Qazaq tarihynyŋ älıppesı” eŋbegı tarihşylar üşın de derekköz ekenın aitsaq jetkılıktı. Onda ol naqty derekterge süiene otyryp, qazaqtardyŋ tas müsınderge, balbal tastarǧa täu etetındıgın, al tiısınşe şaibanidter äuletı Ortalyq Aziia moldalarynyŋ basyn qosyp qazaqtardy käpırler dep pätuä şyǧartyp dıni jihad jariialaǧanyn batyl jazady.
Studenttık şaqta Mūhtar Maǧauinnyŋ “Men” dep atalatyn memuarlyq tuyndysyn oqyǧan kezımızde onyŋ qanşalyqty daryndy tūlǧa ekenın tereŋ tüisındık. Bala kezden qazaq jäne şetel ädebietınıŋ klassikterın oqyp tauysqan eŋbekqorlyǧy bır töbe. Ömır boiy kürespen, alysumen ötken taǧdyry tıptı kino tüsıruge tūrarlyq.
Mūhtar Maǧauinnyŋ “Ūltsyzdanu ūrany” dep atalatyn publisistikalyq kıtaby qazaq qoǧamynda ülken rezonans tudyrdy. Älı oiymyz, pıkırımız qalyptaspaǧan şaqta būl eŋbek bızdıŋ köp närsege közımızdı aşty. Mūhtar “Ūltsyzdanu ūranynda” “Qazaqtyŋ jauy - qazaq” degen tırkestıŋ qalai qoldan jasalǧanyn, būl sözdıŋ astarynda ūltty öz-özıne qarsy qoiu saiasaty jatqanyn, tıptı imperiianyŋ “bölıp al da bilei ber” maqsaty baryn aşyq jazady. Ruşyldyq dertıne de tereŋ toqtalady. Ömırdı endı tanyp jatqan bız üşın Mūhtar Maǧauin şyǧarmalary ūly ūstazdyŋ därısterındei tūla boiymyzǧa darydy.
“Alasapyran” romanyn oqyǧanymyzda jazuşy tılınıŋ şūrailylyǧy taŋdai qaqtyrady. Kürmeuı bekem kürdelı söilemder özdıgınen tuǧandai. Eşqandai jasandylyqsyz, aspannan qaz-qalpynda qūiylǧan saf altyndai qūiylyp tüsken. Ūlt ruhyn oiatqan şyǧarmalardyŋ bırı - Iliias Esenberlinnıŋ “Köşpendıler” trilogiiasy edı. Mūqaŋ özı jazuşylyq jolda ūstaz tūtqan Esenberlinmen üzeŋgı qaǧystyryp, egeulı qalamymen qaharmandyq tarihymyzdy jaŋǧyrtty, Esenberlinge qalamdas ını, üzeŋgıles dos boldy. Kezdeisoqtyq pa, älde basqa ma, Mūhtar Maǧauin öz ūstazy Esen Esenberlinnıŋ tuǧan künı, 10 qaŋtarda dünie salyp otyr.
Keŋestık saiasat saldarynan ūlt tarihy ūmyt qaluǧa jaqyndaidy. Mūqaŋ jyraulardyŋ tuyndylaryn jaryqqa şyǧaryp “Bes ǧasyr jyrlaidy” jinaǧymen qazaq ädebietı men tarihyn, folklory men mädenietın kemınde 5 ǧasyrǧa tereŋdettı. Bügınde äsıre dınkeşter osy jyrlarǧa dıni saryndar qosyp, özgertıp älekke tüsude. Būl tarihqa, ūltqa, ǧylymǧa, tıptı bolaşaqqa jasalyp jatqan qiianat ekenın olar äste ūqqysy kelmeidı.
Jyraular tarihyn zertteuge arnalǧan “Qobyz saryny” men “Aldaspan” zertteu eŋbekterı qazaq ädebietınıŋ tarihy üşın baǧa jetpes qūndy qazynalar. Qazır deputat atanǧan dosym Kenjeǧūldyŋ ötınışımen “Qobyz saryny” kıtabynyŋ audio nūsqasyn öz dauysymmen tegın jazyp berıp küitabaǧyn Almatydaǧy zaǧiptar üiıne syilaǧan edım. Būl da bır studenttık albyrt şaq edı. Diktor emespız, kem-ketıgı bolsa, zaǧiptar qauymy keşırımmen qarar dep ümıttenemın. Kenjeǧūl Seiıtjan “Japon elınen dybys jazatyn arnaiy apparat alyp keldım. Qatelesken jerdı sol sätte bırden dūrysyn jaza beruge bolady. Zaǧiptar bükıl aqparattardan habarsyz qalyp jatyr. Olarǧa qoldau kerek. Bızge osy ıske erıktıler kerek” dedı. Men kelıstım. Ol menen “Qandai kıtap oqyp beresız?” dep sūraǧanda oiyma bırden osy “Qobyz saryny” oralypty. Kün-tün demei jaŋylysyp ketken tūstaryn qaita oqyp jazyp berdım. Qazır sol audio kıtap zaǧipter qauymyna da ūly Mūhtardyŋ elge degen zor mahabbatyn sezdırıp, qyzmet etıp jür dep qatty ümıttenemın.
Mūhtar Maǧainnyŋ “Şyŋǧys han” derektı romanynyŋ qos tomyn oqydym. Üşınşı tomy qolǧa tüspedı nemese qym-quyt tırşılıkten qolym bosamai kettı. Mındettı türde tauyp oqimyn.
“Şyŋǧys handy” oqyp otyryp jazuşynyŋ tarihi derekterge jan bıtırgenın köresıŋ, qairan qalasyŋ. Bärı de qisyndy, oryndy. Ädette tarihşylar tek derekter ǧana ūsynyp, boljamdar aituǧa batyldyǧy ne qiialy jete bermeidı. Al Mūqaŋ tarihqa jan bıtıredı jäne oqyrmandaryn eş jalyqtyrmaidy. Osy derektı romanda ol jahanger Şyŋǧys han Jarkenttegı äulie aǧaşqa täu etken boluy mümkın dep boljam jasaidy. Äuelı alyp aǧaştyŋ jasyn eseptep alyp, sosyn Şyŋǧys hannyŋ jürıp ötken, jaulap alǧan jerlerın jazady. “Jolynda kezdesken osyndai qasiettı aǧaşqa ūly qaǧannyŋ täu etpei ötuı mümkın emes” dep tüiındeidı ol. Köşpelıler dünietanymynda alyp aǧaştar öte qasterlı oryn alady emes pe?! Üş älemdı (joǧarǧy, orta, tömeŋgı) bailanystyruşy alyp bäiterekter kök türıkter dünietanymynda keŋınen körınıs tapqan.
Jazuşy ūlttyq qūndylyqtar taqyrybyndaǧy şyǧarmalaryn zamanaui postmodernistık baǧytta da jazdy. “Qypşaq aruy” sondai erekşe ülgıde jazylǧan tuyndy. Osy älem men ötken tarihty öte bır oŋtaily şyǧarmaşylyq täsılmen bırıktıre bıledı. Müsınşı ötken däuırlerge saiahat jasap, öz ızdenısterıne jauap tabady.
Älem ädebietı men folklorynda bır adamnyŋ ekıge jaryluy kezdesedı. Älgındei ülgıde jazylǧan Mūqaŋnyŋ “Jarmaq” atty romany bar. Bır kezde qoldan qolǧa ötıp oqyldy. Klassik jazuşy Tölen Äbdıktıŋ de osyǧan ūqsas “Oŋ qol” äŋgımesı jastardyŋ süiıktı şyǧarmasyna ainalǧan edı. Jazylu formasy ūqsas demeseŋız, ekı şyǧarmanyŋ kötergen jügı mülde bölek. Bır-bırınen alşaq tuyndylar. Tölen Äbdık adamnyŋ jan-düniesındegı psihologiialyq ahualǧa üŋılse, al Mūhtar Maǧauin ūlttyq qūndylyqtar taqyrybyna tereŋ boilaidy. Bır adam bır mezgılde ekıge jarylyp, ūlttyq qūndylyqtardy, ūltty süietın jäne ūltqa qarsy morginal tūlǧa bolyp öz-özımen bölınedı.
Mūqaŋ erkın oidyŋ almas qylyşy edı. Qazaqstannyŋ tar şeŋberıne syimaǧany da sodan bolsa kerek. “Eşkım menı şyn tüsıngen joq bıraq…” degen öleŋ joldary Mūqaŋ turaly aitylyp tūrǧandai.
“Elım” dep soqqan jüregı mūhit asyp toqtaǧany – sız ben bızge syn! Sondyqtan ösıp kele jatqan jas ūrpaqtyŋ boiyna Qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken Mūhtarlary turaly bai mūralardy sıŋırıp, aŋyz adam aŋsaǧan alyptardy tärbieleuımız kerek!
Keiıngı jyldary Mūhtar Maǧauin “Adyrna” ūlttyq portalyn jiı qaraityndyǧyn aityp, özınıŋ avtorlyq maqalalaryn joldap otyruşy edı. Ol kısınıŋ portalymyzǧa dın mäselesı turaly bergen maqalasy qyzu pıkırtalas tudyryp edı. Redaksiiamyzdyŋ Mūqaŋdy ızdep baryp sūhbat almaǧany, jarqyn beinesın kezektı märte taspalap qalmaǧany ülken ökınış tuǧyzady.
Adam eşqaşan öz ūltyn taŋdai almaidy. Sol siiaqty öz ata-anasyn taŋdai almaidy. Orys boludy maqtan tūtatyn, arab boludy qūdai aldyndaǧy paryzy sanaityn dübära qoǧam küş alyp keledı. Osyndai ūltsyzdanu zamanynda Mūhtar Maǧauin şyǧarmalary qazaqqa sözsız kerek. Mūqaŋnyŋ eŋbekterı Jer-planeta barda qazaq elınıŋ müddesıne qyzmet ete beredı. Onyŋ tuyndylary ūlt satqyndaryna qarsy kürestı ärmen qarai da jalǧastyra bermek!
Arman Serıkūly
