Buqara jurt, osy kezge deıin kóne jyrlardyń erekshe janr retindegi ornyn tolyq uǵynbaı, olardy aıtýshylardy «termeshi», «jyrshy», «jyraý» degen ádebı termınderdi «áý» degenderdiń bárine birdeı tańyp, Muryn Seńgirbekulyn da tek sol qatardan sanap kelsek, onymyz sypaıylap aıtqanda, saýatsyzdyq eken. Eger osy tulǵaǵa kezinde Q.Sátbaev, Á.Marǵulan, N.Ońdasynov sekildi ulttyń mádenı ómirindegi narlary shyn asyldyń quny men qadirin bilip, nazar aýdarmaǵanda Muryn jyraý eskerilmeı, sol Mańǵystaýdyń mańaıynda ǵana qala beretin adam eken.
Sóz joq, jyraýlar abyzdyq oımen aıtylatyn batyrlar jyryn jurtynyń sanasyna sińirý úshin kórkemdep aıtýǵa, kóptep aıtýǵa zárý bolǵan. Áıgili Kúltegin jazýlary oıǵa oralady. Túriktiń 7-8 ǵasyrlarda ómir súrgen osy ataqty batyry týraly eki dastannyń da avtory Iollyǵteginnen qalǵan Kúltegin mingen attyń sıpaty, ábzelderi áıgili Muryn jyrlaıtyn epostardaǵy Taıbýryldyń tiktep tıgen tuıaǵy kóldeneń jatqan kók tasty sar balshyqtaı ıleıtini de, Kúlteginniń týǵan jurtyn saqtaý úshin ózge «bastyny eńkeıtip, tizelini búktiretini» de «jalańash halqyn tondy, kedeı halyqty baı qylýy» da «Qyrymnyń qyryq batyrynyń» is-áreketterinde, oılaý júıesinde qaıtalanýy sol naqty noǵaılylyq kezeńderdiń maqsat-armandarymen tustastyryp turǵan tabıǵı uǵymdar ekendiginde daý bolmasa kerek.
Qasyndaǵylardyń qaısysynan da qaýip kóp, qym-qýyt qaterli shaqtarda eli men jerin qorǵap qalý úshin tek batyrlyq jetkiliksizdikti sezinip, jurtyna jiger, kúsh berý úshin ony batyrlyq jankeshtilik ıdeıa arqyly ýaǵyzdaýǵa abyzdar kerek bolǵanǵa uqsaıdy. Zaman qaı kezde de ózine keregin týdyrady. Abyzdyń sózi ári ıdeıa, ári ıdeologııa, ári fılosofııa, ıaǵnı halyqtyń olarsyz jaıly búgini, erteńi joqtyqtan eliniń nyǵaıýy úshin rýhanı qýatyn, bolmysyn beıneleıtin dýaly sózder retinde qajet bolǵan. Kóptiń sanasyn bıleıtin ondaı qasterli sózder jurtyna tez jetýi, tez qabyldanýy jáne ornyǵýy úshin olardy poetıkalyq ádispen órnekteıtin aqyndyq sheberlik qajet bolǵanda Batysta – Gomer sııaqty, Shyǵysta – Iollyǵtegin – Sypyra jyraý sekildi abyzdar shyqqan. Olar meıli jyrlardy ózderi shyǵarsyn nemese álgi aıtylǵandaı burynnan bardy ýaqyt pen onyń talabyna sáıkestendirip jańartyp aıtsyn – jurtynyń muńsyz ómir keshýi úshin is pen áreketke aınalatyn nendeı qadirli uǵymdar kerek ekendigin muqııat sezingen abyzdar. Muryn – sol abyzdyq ónerdiń beridegi shyńynan kóringen bıik adam. Gomer jyrlaǵan «Ilıada» men «Odısseıa» Batysta Gete sııaqty alyptarǵa jol ashty dedik, al «Qyrymnyń qyryq batyrlary» eposy Sypyradan Murynǵa jetip, Shyǵysta Mahambet sııaqty órshil aqyndardyń talaı qataryn shyǵardy.
Ádebıettanýdaǵy sirá, tekstologııalyq tásil-izdenisterdiń de jetkiliksizdiginen epostarymyz jurtshylyq arasynda tek áıteýir batyrlyqty madaqtaý jáne mysaly, «atynyń tuıaǵy kóldeneń jatqan kók tasty sar balshyqtaı ıleıtindigi» sendirmeıtindikten, áıgili jyrlarymyz tek «terme-jyr eken» kúıinde qalýly. Eposty ǵylymı negizdeı almaǵanymyzdan onyń aıtýshysy Muryn da sol tar uǵymnyń aıasynan shyqpaı qalýda. Joǵaryda aıtyp óttim, ulylyqty tanıtyn, baǵalaıtyn, qamqorlyq jasaıtyn Qanysh Sátbaev, Álkeı Marǵulan, Nurtas Ońdasynov… sııaqty taǵy da uly ister jasap, uly sóıleıtin ulylyq – tarıhymyzdy zertteý men zerdeleýdiń jańa dáýiri kelgen zor úmitti myna zamanynda, sóz joq, parasatty jastar arqyly oralar dep oılaımyn. Tekstologııa degennen shyǵady, Murynnyń jyrlaryn bastap turǵan «Ańshabaı» men «Par-parııanyń» ekeýi ǵana eger tekstologııalyq zertteýge tússe, jyrlardyń Iollyǵtegindik orta ǵasyr emes, tipten este qalmaı eskirgen óte kóne ýaqyttardyń poetıkasynan Sypyra – Murynǵa jetken týyndy ekenin aıǵaqtar edi dep oılaımyn. Bul – bir. Ekinshiden, jyrlarda hronologııa joq, árıne, onyń ǵylym úshin qajet ekeni belgili, alaıda, abyzdyq jyrlar, sirá, hronologııany emes, ıdeıa, ıdeologııa retindegi paıymdaýdy maqsat etken. Al jyrdaǵy Altyn Orda tusynda ómir keshken batyrlar, bıler sol kóneden paıymdalǵan ıdeıalardy keıingi naqty adamdarǵa poetıkalyq tásilmen tańý arqyly baıandaýy oqıǵany shynaıy etip kórsetýge tyrysý ádisi bolsa kerek.
Endeshe, ǵulama jyrshynyń erek te, eren de óner ıesi retindegi álemdik mádenıettegi erekshe orny men rolin álemge kórsetý, tanytý – týǵan eliniń paryzy. Joǵaryda atalǵan Qanysh sııaqty kóshken alyptarymyz – elimiz týdyrǵan alyptar. Alyptar kóshkenmen el kóshken joq, ornynda. Qysyltaıań ýaqyttyń ózinde qadirlisin tanyp, qurmetteýge úıretip ketken sol alyptardyń murattaryn eli umytpaýy tıis.
Idosh ASQAR,
Aqtóbe qalasy
