بۇقارا جۇرت، وسى كەزگە دەيىن كونە جىرلاردىڭ ەرەكشە جانر رەتىندەگى ورنىن تولىق ۇعىنباي، ولاردى ايتۋشىلاردى «تەرمەشى»، «جىرشى»، «جىراۋ» دەگەن ادەبي تەرميندەردى «ءاۋ» دەگەندەردىڭ بارىنە بىردەي تاڭىپ، مۇرىن سەڭگىربەكۇلىن دا تەك سول قاتاردان ساناپ كەلسەك، ونىمىز سىپايىلاپ ايتقاندا، ساۋاتسىزدىق ەكەن. ەگەر وسى تۇلعاعا كەزىندە ق.ساتباەۆ، ءا.مارعۇلان، ن.وڭداسىنوۆ سەكىلدى ۇلتتىڭ مادەني ومىرىندەگى نارلارى شىن اسىلدىڭ قۇنى مەن قادىرىن ءبىلىپ، نازار اۋدارماعاندا مۇرىن جىراۋ ەسكەرىلمەي، سول ماڭعىستاۋدىڭ ماڭايىندا عانا قالا بەرەتىن ادام ەكەن.
ءسوز جوق، جىراۋلار ابىزدىق ويمەن ايتىلاتىن باتىرلار جىرىن جۇرتىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن كوركەمدەپ ايتۋعا، كوپتەپ ايتۋعا ءزارۋ بولعان. ايگىلى كۇلتەگىن جازۋلارى ويعا ورالادى. تۇرىكتىڭ 7-8 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن وسى اتاقتى باتىرى تۋرالى ەكى داستاننىڭ دا اۆتورى يوللىعتەگىننەن قالعان كۇلتەگىن مىنگەن اتتىڭ سيپاتى، ابزەلدەرى ايگىلى مۇرىن جىرلايتىن ەپوستارداعى تايبۋرىلدىڭ تىكتەپ تيگەن تۇياعى كولدەنەڭ جاتقان كوك تاستى سار بالشىقتاي يلەيتىنى دە، كۇلتەگىننىڭ تۋعان جۇرتىن ساقتاۋ ءۇشىن وزگە «باستىنى ەڭكەيتىپ، تىزەلىنى بۇكتىرەتىنى» دە «جالاڭاش حالقىن توندى، كەدەي حالىقتى باي قىلۋى» دا «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىنىڭ» ءىس-ارەكەتتەرىندە، ويلاۋ جۇيەسىندە قايتالانۋى سول ناقتى نوعايلىلىق كەزەڭدەردىڭ ماقسات-ارماندارىمەن تۇستاستىرىپ تۇرعان تابيعي ۇعىمدار ەكەندىگىندە داۋ بولماسا كەرەك.
قاسىنداعىلاردىڭ قايسىسىنان دا قاۋىپ كوپ، قىم-قۋىت قاتەرلى شاقتاردا ەلى مەن جەرىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن تەك باتىرلىق جەتكىلىكسىزدىكتى سەزىنىپ، جۇرتىنا جىگەر، كۇش بەرۋ ءۇشىن ونى باتىرلىق جانكەشتىلىك يدەيا ارقىلى ۋاعىزداۋعا ابىزدار كەرەك بولعانعا ۇقسايدى. زامان قاي كەزدە دە وزىنە كەرەگىن تۋدىرادى. ابىزدىڭ ءسوزى ءارى يدەيا، ءارى يدەولوگيا، ءارى فيلوسوفيا، ياعني حالىقتىڭ ولارسىز جايلى بۇگىنى، ەرتەڭى جوقتىقتان ەلىنىڭ نىعايۋى ءۇشىن رۋحاني قۋاتىن، بولمىسىن بەينەلەيتىن دۋالى سوزدەر رەتىندە قاجەت بولعان. كوپتىڭ ساناسىن بيلەيتىن ونداي قاستەرلى سوزدەر جۇرتىنا تەز جەتۋى، تەز قابىلدانۋى جانە ورنىعۋى ءۇشىن ولاردى پوەتيكالىق ادىسپەن ورنەكتەيتىن اقىندىق شەبەرلىك قاجەت بولعاندا باتىستا – گومەر سياقتى، شىعىستا – يوللىعتەگىن – سىپىرا جىراۋ سەكىلدى ابىزدار شىققان. ولار مەيلى جىرلاردى وزدەرى شىعارسىن نەمەسە الگى ايتىلعانداي بۇرىننان باردى ۋاقىت پەن ونىڭ تالابىنا سايكەستەندىرىپ جاڭارتىپ ايتسىن – جۇرتىنىڭ مۇڭسىز ءومىر كەشۋى ءۇشىن ءىس پەن ارەكەتكە اينالاتىن نەندەي قادىرلى ۇعىمدار كەرەك ەكەندىگىن مۇقيات سەزىنگەن ابىزدار. مۇرىن – سول ابىزدىق ونەردىڭ بەرىدەگى شىڭىنان كورىنگەن بيىك ادام. گومەر جىرلاعان «يليادا» مەن «وديسسەيا» باتىستا گەتە سياقتى الىپتارعا جول اشتى دەدىك، ال «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرلارى» ەپوسى سىپىرادان مۇرىنعا جەتىپ، شىعىستا ماحامبەت سياقتى ءورشىل اقىنداردىڭ تالاي قاتارىن شىعاردى.
ادەبيەتتانۋداعى ءسىرا، تەكستولوگيالىق ءتاسىل-ىزدەنىستەردىڭ دە جەتكىلىكسىزدىگىنەن ەپوستارىمىز جۇرتشىلىق اراسىندا تەك ايتەۋىر باتىرلىقتى ماداقتاۋ جانە مىسالى، «اتىنىڭ تۇياعى كولدەنەڭ جاتقان كوك تاستى سار بالشىقتاي يلەيتىندىگى» سەندىرمەيتىندىكتەن، ايگىلى جىرلارىمىز تەك «تەرمە-جىر ەكەن» كۇيىندە قالۋلى. ەپوستى عىلىمي نەگىزدەي الماعانىمىزدان ونىڭ ايتۋشىسى مۇرىن دا سول تار ۇعىمنىڭ اياسىنان شىقپاي قالۋدا. جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم، ۇلىلىقتى تانيتىن، باعالايتىن، قامقورلىق جاسايتىن قانىش ساتباەۆ، الكەي مارعۇلان، نۇرتاس وڭداسىنوۆ… سياقتى تاعى دا ۇلى ىستەر جاساپ، ۇلى سويلەيتىن ۇلىلىق – تاريحىمىزدى زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋدىڭ جاڭا ءداۋىرى كەلگەن زور ءۇمىتتى مىنا زامانىندا، ءسوز جوق، پاراساتتى جاستار ارقىلى ورالار دەپ ويلايمىن. تەكستولوگيا دەگەننەن شىعادى، مۇرىننىڭ جىرلارىن باستاپ تۇرعان «اڭشاباي» مەن «پار-پاريانىڭ» ەكەۋى عانا ەگەر تەكستولوگيالىق زەرتتەۋگە تۇسسە، جىرلاردىڭ يوللىعتەگىندىك ورتا عاسىر ەمەس، تىپتەن ەستە قالماي ەسكىرگەن وتە كونە ۋاقىتتاردىڭ پوەتيكاسىنان سىپىرا – مۇرىنعا جەتكەن تۋىندى ەكەنىن ايعاقتار ەدى دەپ ويلايمىن. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، جىرلاردا حرونولوگيا جوق، ارينە، ونىڭ عىلىم ءۇشىن قاجەت ەكەنى بەلگىلى، الايدا، ابىزدىق جىرلار، ءسىرا، حرونولوگيانى ەمەس، يدەيا، يدەولوگيا رەتىندەگى پايىمداۋدى ماقسات ەتكەن. ال جىرداعى التىن وردا تۇسىندا ءومىر كەشكەن باتىرلار، بيلەر سول كونەدەن پايىمدالعان يدەيالاردى كەيىنگى ناقتى ادامدارعا پوەتيكالىق تاسىلمەن تاڭۋ ارقىلى بايانداۋى وقيعانى شىنايى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسۋ ءادىسى بولسا كەرەك.
ەندەشە، عۇلاما جىرشىنىڭ ەرەك تە، ەرەن دە ونەر يەسى رەتىندەگى الەمدىك مادەنيەتتەگى ەرەكشە ورنى مەن ءرولىن الەمگە كورسەتۋ، تانىتۋ – تۋعان ەلىنىڭ پارىزى. جوعارىدا اتالعان قانىش سياقتى كوشكەن الىپتارىمىز – ەلىمىز تۋدىرعان الىپتار. الىپتار كوشكەنمەن ەل كوشكەن جوق، ورنىندا. قىسىلتاياڭ ۋاقىتتىڭ وزىندە قادىرلىسىن تانىپ، قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتىپ كەتكەن سول الىپتاردىڭ مۇراتتارىن ەلى ۇمىتپاۋى ءتيىس.
يدوش اسقار،
اقتوبە قالاسى
