– Jolaman aǵa, siz Mádıdiń «Qarakesek», «Qarqaraly», «Úshqońyryn», Úkili Ybyraıdyń «Tolqyn», «Shalqymasyn», Aqan seriniń «Úsh toty qus», «Shámshi-qamar» ánderin, sondaı-aq Birjan saldyń da ánderin oryndap júrsiz. Dástúrli ánderdiń búgingi aýdıtorııasy qandaı?
– Dástúrli ánderdi tyńdaıtyn aýdıtorııa qazirgi tańda keń dep aıta almaımyn. Baıaǵyda keńestik dáýirde halqymyz Birjan, Aqan serilerdiń ánderin izdep júrip tyńdaýshy edi. Qazir ókinishke qaraı olaı emes. Mazmuny tereń, sózi baı ánderdi tyńdaýshylardyń sany az. Aqparat quraldarynyń kóbeıip, sheteldik baılanystardyń artýynan sońǵy ýaqytta jastarymyz ózimizdiń tól týyndylarymyzǵa qyzyǵýshylyq tanyta qoımaıtyn boldy. Osy jerde, «Dástúrli án» degen sózben kelise almaıtynymdy aıtqym keledi. Osy týrasynda ánshi Erlan Tóleýtaı da: «Ol qazaqtar úshin, túsingen adam úshin durys bolar. Biraq orystildiler men sondaı uǵymdaǵylar úshin ulttyq án ónerimizdi folklorlyq deńgeıge túsiretin ataý», – dep júr. Men de sol oıdamyn. Jalpy HIH ǵasyrda týǵan ánderdiń barlyǵy klassıkalyq shyǵarmalar ǵoı. Sheteldikter óz shyǵarmalaryn klassıkaǵa teńeıdi. Biz nege teńemeımiz? Qarap otyrsańyz, jańaǵy aıtyp ketken Mádı, Aqan seri, Birjan saldardyń týyndylary sol álem aıtyp júrgen klassıkadan artyq bolmasa kem emes. «Jıyrma bes», «Gaýhar tas» sııaqty kóptegen halyq ánderimizdiń áni de, sózi de baı, tárbıelik máni zor asyl muramyzdyń biregeıi. Keń dıapazondaǵy ánderimiz shetel tyńdarmandaryn qaıran qaldyryp jatady. Sondyqtan ulttyq klassıka dep tolyq aıtýǵa bolady. Qazirgi jastarymyzdyń osy tamyrdan ajyrap, qunarsyz qańǵyr-kúńgirge boı uryp bara jatqany qynjyltady. Osy dárejesi bıik týyndylarymyzdyń jastar tarapynan tys qalyp jatatyny qınaıdy. Bul jerde aýyl jastarynyń arasynan tyńdarmandardyń, oryndaýshylardyń tabylatyny sózsiz, biraq qala jastary alysta júr. Oǵan nasıhattyń azdyǵy sebep shyǵar…
– Osy ulttyq týyndylarymyzdyń qaı-qaısysyn almasańyz da mazmuny tereń fılosofııamen ushtasyp jatady. Sol tereńdiktiń túp maqsaty nede dep oılaısyz?
– Ol – halyqtyń oı-órisiniń bıiktigi, sana-seziminiń tereńdigi, parasatynyń joǵarylyǵynda jatyr. Kez kelgen shyǵarmada úlken oı jatyr. Astarynda tárbıelik, mán jatyr. Eń bastysy barlyq ánderden anaıylyq turpatty kezdestirmeısiz. Bir ǵana sózimen-aq jastarǵa tárbıelik maǵyna bere alady. Bir-aq aýyz sózimen kóp dúnıeni jetkizedi. Osyndaı qasıetterin eskeretin bolsaq, bir án – bir kitap. Árqaısysynyń mazmunynyń jan-jaqtylyǵy baıqalyp turady. Tipti ómirde de áńgime arasynda óz oıymyzdy dáldep jetkizý úshin sol ánderdiń arasyndaǵy ótkir sózderdi paıdalanyp jatamyz. Óıtkeni tól týyndynyń alar orny erekshe. Osy jerde aıta keteıin, Táýelsizdigimizdiń 20 jyldyǵyna oraı «Birjan dep atym shyqty alty Alashqa» atty taqyryppen Stýdentter saraıynda qazaqtyń birtýma perzenti Birjan Qojaǵululynyń ánderinen kesh ótedi. Bul keshte Birjan ánderi shyrqalyp, uly ánshiniń ómirinen syr shertiledi. Ony uıymdastyrýshylardyń biri «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq saıtynyń bas redaktory Arman Áýbákir ekeýmiz Birjannyń osy kúnge deıin aıtylmaǵan, muraǵatta shań basyp qalǵan ánderin izdestirip, birazyn taptyq. Olardyń da ózindik salmaǵy bar, qundy týyndylar ekeni anyq.
– Birjan saldyń jańa ánderi jaıynda tolyǵyraq aıtyp ketseńiz…
– Ahmet Jubanov aǵamyzdyń eńbegimen tabylǵan, sondaı-aq Birjannyń óz aýzynan estigen qarııalardyń birinen-birine jetip, el aýzynda júrgen ánderi tabyldy. Osy keshte Birjannyń 14-15 shaqty jańa ánderi oryndalatyn bolady. Mysaly, «Áıeli Ápishke aıtqany», Abaıǵa jazǵan óleńderi, «Men kórdim uzyn qaıyń qulaǵanyn», «Minezi júırikterdiń soqpa-soqpa», «Jastarǵa» degen ánderin áli eshkim estigen emes.
Án salsań, mánerlep aıt, mamyrlatyp,
Jigittiń jaraspaıdy tasyrlyǵy, – dep, Birjan atamyz aıtyp ketkenindeı, ár án óz mánerinde oryndalýy tıis. Osyny men shákirtterime de aıtýmen kelemin.
Áńgimelesken
Tolqyn SADYROVA
«Dala men qala».
