– جولامان اعا، ءسىز ءماديدىڭ «قاراكەسەك»، «قارقارالى»، «ۇشقوڭىرىن»، ۇكىلى ىبىرايدىڭ «تولقىن»، «شالقىماسىن»، اقان سەرىنىڭ «ءۇش توتى قۇس»، «ءشامشi-قامار» اندەرىن، سونداي-اق ءبىرجان سالدىڭ دا اندەرىن ورىنداپ ءجۇرسىز. ءداستۇرلى اندەردىڭ بۇگىنگى اۋديتورياسى قانداي؟
– ءداستۇرلى اندەردى تىڭدايتىن اۋديتوريا قازىرگى تاڭدا كەڭ دەپ ايتا المايمىن. باياعىدا كەڭەستىك داۋىردە حالقىمىز ءبىرجان، اقان سەرىلەردىڭ اندەرىن ىزدەپ ءجۇرىپ تىڭداۋشى ەدى. قازىر وكىنىشكە قاراي ولاي ەمەس. مازمۇنى تەرەڭ، ءسوزى باي اندەردى تىڭداۋشىلاردىڭ سانى از. اقپارات قۇرالدارىنىڭ كوبەيىپ، شەتەلدىك بايلانىستاردىڭ ارتۋىنان سوڭعى ۋاقىتتا جاستارىمىز ءوزىمىزدىڭ ءتول تۋىندىلارىمىزعا قىزىعۋشىلىق تانىتا قويمايتىن بولدى. وسى جەردە، «ءداستۇرلى ءان» دەگەن سوزبەن كەلىسە المايتىنىمدى ايتقىم كەلەدى. وسى تۋراسىندا ءانشى ەرلان تولەۋتاي دا: «ول قازاقتار ءۇشiن، تۇسiنگەن ادام ءۇشiن دۇرىس بولار. بiراق ورىستiلدiلەر مەن سونداي ۇعىمداعىلار ءۇشiن ۇلتتىق ءان ونەرiمiزدi فولكلورلىق دەڭگەيگە تۇسiرەتiن اتاۋ»، – دەپ ءجۇر. مەن دە سول ويدامىن. جالپى ءحىح عاسىردا تۋعان اندەردىڭ بارلىعى كلاسسيكالىق شىعارمالار عوي. شەتەلدىكتەر ءوز شىعارمالارىن كلاسسيكاعا تەڭەيدى. ءبىز نەگە تەڭەمەيمىز؟ قاراپ وتىرساڭىز، جاڭاعى ايتىپ كەتكەن ءمادي، اقان سەرى، ءبىرجان سالداردىڭ تۋىندىلارى سول الەم ايتىپ جۇرگەن كلاسسيكادان ارتىق بولماسا كەم ەمەس. «جيىرما بەس»، «گاۋھار تاس» سياقتى كوپتەگەن حالىق اندەرىمىزدىڭ ءانى دە، ءسوزى دە باي، تاربيەلىك ءمانى زور اسىل مۇرامىزدىڭ بىرەگەيى. كەڭ دياپازونداعى اندەرىمىز شەتەل تىڭدارماندارىن قايران قالدىرىپ جاتادى. سوندىقتان ۇلتتىق كلاسسيكا دەپ تولىق ايتۋعا بولادى. قازىرگى جاستارىمىزدىڭ وسى تامىردان اجىراپ، قۇنارسىز قاڭعىر-كۇڭگىرگە بوي ۇرىپ بارا جاتقانى قىنجىلتادى. وسى دارەجەسى بيىك تۋىندىلارىمىزدىڭ جاستار تاراپىنان تىس قالىپ جاتاتىنى قينايدى. بۇل جەردە اۋىل جاستارىنىڭ اراسىنان تىڭدارمانداردىڭ، ورىنداۋشىلاردىڭ تابىلاتىنى ءسوزسىز، بىراق قالا جاستارى الىستا ءجۇر. وعان ناسيحاتتىڭ ازدىعى سەبەپ شىعار…
– وسى ۇلتتىق تۋىندىلارىمىزدىڭ قاي-قايسىسىن الماساڭىز دا مازمۇنى تەرەڭ فيلوسوفيامەن ۇشتاسىپ جاتادى. سول تەرەڭدىكتىڭ ءتۇپ ماقساتى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– ول – حالىقتىڭ وي-ءورىسىنىڭ بيىكتىگى، سانا-سەزىمىنىڭ تەرەڭدىگى، پاراساتىنىڭ جوعارىلىعىندا جاتىر. كەز كەلگەن شىعارمادا ۇلكەن وي جاتىر. استارىندا تاربيەلىك، ءمان جاتىر. ەڭ باستىسى بارلىق اندەردەن انايىلىق تۇرپاتتى كەزدەستىرمەيسىز. ءبىر عانا سوزىمەن-اق جاستارعا تاربيەلىك ماعىنا بەرە الادى. ءبىر-اق اۋىز سوزىمەن كوپ دۇنيەنى جەتكىزەدى. وسىنداي قاسيەتتەرىن ەسكەرەتىن بولساق، ءبىر ءان – ءبىر كىتاپ. ارقايسىسىنىڭ مازمۇنىنىڭ جان-جاقتىلىعى بايقالىپ تۇرادى. ءتىپتى ومىردە دە اڭگىمە اراسىندا ءوز ويىمىزدى دالدەپ جەتكىزۋ ءۇشىن سول اندەردىڭ اراسىنداعى وتكىر سوزدەردى پايدالانىپ جاتامىز. ويتكەنى ءتول تۋىندىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. وسى جەردە ايتا كەتەيىن، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىنا وراي «ءبىرجان دەپ اتىم شىقتى التى الاشقا» اتتى تاقىرىپپەن ستۋدەنتتەر سارايىندا قازاقتىڭ ءبىرتۋما پەرزەنتى ءبىرجان قوجاعۇلۇلىنىڭ اندەرىنەن كەش وتەدى. بۇل كەشتە ءبىرجان اندەرى شىرقالىپ، ۇلى ءانشىنىڭ ومىرىنەن سىر شەرتىلەدى. ونى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق سايتىنىڭ باس رەداكتورى ارمان اۋباكىر ەكەۋمىز ءبىرجاننىڭ وسى كۇنگە دەيىن ايتىلماعان، مۇراعاتتا شاڭ باسىپ قالعان اندەرىن ىزدەستىرىپ، ءبىرازىن تاپتىق. ولاردىڭ دا وزىندىك سالماعى بار، قۇندى تۋىندىلار ەكەنى انىق.
– بiرجان سالدىڭ جاڭا اندەرi جايىندا تولىعىراق ايتىپ كەتسەڭىز…
– احمەت جۇبانوۆ اعامىزدىڭ ەڭبەگىمەن تابىلعان، سونداي-اق ءبىرجاننىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن قاريالاردىڭ بىرىنەن-بىرىنە جەتىپ، ەل اۋزىندا جۇرگەن اندەرى تابىلدى. وسى كەشتە ءبىرجاننىڭ 14-15 شاقتى جاڭا اندەرى ورىندالاتىن بولادى. مىسالى، «ايەلى اپىشكە ايتقانى»، ابايعا جازعان ولەڭدەرى، «مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن»، «مىنەزى جۇيرىكتەردىڭ سوقپا-سوقپا»، «جاستارعا» دەگەن اندەرىن ءالى ەشكىم ەستىگەن ەمەس.
ءان سالساڭ، مانەرلەپ ايت، مامىرلاتىپ،
جىگىتتىڭ جاراسپايدى تاسىرلىعى، – دەپ، ءبىرجان اتامىز ايتىپ كەتكەنىندەي، ءار ءان ءوز مانەرىندە ورىندالۋى ءتيىس. وسىنى مەن شاكىرتتەرىمە دە ايتۋمەن كەلەمىن.
اڭگىمەلەسكەن
تولقىن سادىروۆا
«دالا مەن قالا».
