Almatyda «Adyrna» birlestiginiń uıymdastyrýymen uly kompozıtor, ánshi, aqyn Úkili Ybyraı Sandybaıulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan konerttik kesh ótti. Qara muryn ustadan bekzat týǵan Ybyraı jaqsylardyń májilisin kórkeıtken, jan dýmanyna aınalǵan ónerimen, alty qyrdyń astynan estiler arýaqty ánimen týǵan elge hannan da qadirli bolǵany aıan. Án saýyqtyń jańa piri, jas perisi topty jaryp shyqqanda Aqan seri men Birjan sal bek lázzatlý qýanyp, qatarlaryna alǵan eken. 1927 jyly Býrabaıǵa aldyrtyp, Oqjetpestiń eteginde tyńdaǵan kezde ánshilik qııapatyna Sáken Seıfýllın qaıran qalyp, basyn ıgen. Al, mahabbat pen arman-ańsardyń aqqýyndaı «Gákkýi» 1936 jyly Máskeýde ótken qazaq óneri men mádenıetiniń alǵashqy dekadasynda E.Brýsılovskııdiń «Qyz Jibek» operasynda ǵajaıyp ánshi Kúláshtiń bas arııasyna aınalyp, alash ániniń abyroıyn asqaqtatqan edi. Árıne, bul tegin emes-tin. Bul ulttyń jan júıesine jalǵasqan Úkili Ybyraı óneriniń kıe-qudireti bolatyn.
Shyn máninde, án óneriniń barsha óresimen ólshesek, Sáken aıtsa aıtqandaı, «Birjan sal, Aqan seri, Ybyraılar Almaıdy Shalıapındi qaptalyna!». Bolmasa, Almatydan at shaptyrym kóshe atap, Shalıapınge alashtyń án ardagerlerin jyǵyp berip júrgen ózimizdiń sholaq oıly sheneýnikterimiz. Óz erlerimizdi, óz kemeńgerlerimizdi eskerý jaǵy kem soǵyp jatqany ótirik pe. Aqan men Birjan kósheleri bar ma, joq pa, bar bolsa ol sholtańdaǵan sholaq kósheler qaı jerde, qaı qýysta jasyrynyp jatyr, – eshkim tap basyp aıta almas. Sol sııaqty, qazaqtyń dástúrli áni men dombyrasy da teledıdar men úlken konerttik zaldardan shetke qaǵylyp, qaǵajý kórgen ógeıdiń kúıin keship júrgenine kóz jumýdyń jóni joq-aý.
Úkili Ybyraı ómirde de, óner de shyrǵalańdy kóp shekken qasiretti tulǵa. Sonymen birge, qaısar da asqaq. Ónerine qanshalyqty adal bolsa, aryna qyldaı qylaý túsirmeı ótken. Keńestiń keleńsiz kespirsizdigin ýytty ájýamen syqaqtaǵany áli kúnge el aýzynda ańyz bolyp aıtylady. «GPÝ degen sotyńyz. Júrip tur ǵoı hotyńyz…» dep alyp, úshtiktiń úkimimen sottalyp, barsa kelmeske aıdalar aldynda da tilin tartpaıdy, raıynan qaıtpaıdy. Keńes ókimetine de, kámpeskege de narazylyǵyn ay tilmen ashyq aıtady. Áýelde «qıqar shaldy» qutqarý nıetinde bolǵan Jumabaı Shaıahmetovtiń de endi ony aıdatpasqa sharasy qalmaıdy.
Sóıtip, Úkili babanyń súıegi qaıda qalǵany da belgisiz. Bul az bolǵandaı, «halyq jaýy» degen aıdar taǵylyp, atyn ataýǵa tyıym salynǵasyn, ánderi de barymtaǵa tústi.
«Qaratorǵaıyn» Syr boıyndaǵy bir kelinshek shyǵarǵan dep, «Ańshynyń ánin» Ásetke telidi. Eń shoqtyqty ánderiniń biri «Tolqyn» da Úkili Ybyraımen birge repressııaǵa ushyrap, sózi ózgertilip, kolhoz turmysyn jyrlaıtyn ánge aınaldyryldy, deıdi óner zertteýshi, ánshi Erlan Tóleýtaı. Sóıtip, «Tolqynnyń» áýenimen «Elim bar kolhoz bolyp kúlimdegen, Kólik bar traktordaı dúrildegen» dep ándetken eken kolhozdastyrý dáýirinde. Tek ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldary ǵana óner zertteýshi, sazger Ilııa Jaqanovtyń rýhanı qaırat kórsetýiniń arqasynda, ánshi Qaırat Baıbosynovtyń biregeı oryndaýshylyq sheberligi jáne septesip, qazaq mýzykasynyń altyn qoryna qaıta oralǵan eken. Toǵyz tolǵaýly «Tolqyndy» shyrqaǵanda ıtalıandyq án bilgirleri tań qalǵanyn kezinde Qaırat ánshiniń óz aýzynan estigenimiz bar edi. Ybyraı atamyzdyń basqa birqansha ánderiniń «halyq áni» degen jalpylama atty jamylýy da keshegi keńes zamanyndaǵy rýhanı jaıdaqtyq pen jetesizdiktiń kórinisi bolatyn.
Shúkir qudaıǵa, aınalaıyn halqy erkin tynystaǵan búgin tańǵa uly kompozıtordyń 50-ge tarta áni jetipti. «Gákký» men «Qaldyrǵannyń» keń taralǵan áldeneshe nusqalarymen birge. Úkili Ybyraı ánderiniń altyn qorda qordalanyp saqtalýyna, álbette, qazaqtyń 1000 ánin jınap notaǵa túsirgen ulty polıak A.Zataevıch sińirgen eńbek baǵa jetkisiz. Al endi sol kisige Úkili Ybyraı ánderin eń kóp aıtyp bergen adamnyń biri aıkól jazýshymyz Sábeń, kádimgi Sábıt Muqanov bolýy da bir ǵajap. Ekinshi bir polıak, kompozıtor ári hormeıstr Ivan Koyk qazaq fenomeniniń ánderine tánti bolyp, 1928 jyly ózi sabaq beretin Petropavl pedtehnıkýmynda Úkili Ybyraıdyń konertin uıymdastyrypty. Jalpy, Kókshetaýdaǵy qazaq ániniń Birjan sal, Aqan seri, Balýan Sholaqpen qatar atalatyn tórt báıtereginiń biri – Ybekeń ánderin búginge jetkizýshiler ishinde halyq aqyndary Taıjan Qalmaǵanbetuly, Moldahmet Tyrbıev, Sháken Otyzbaev, Musa Asaıynov, Dánesh, Báıseıit, Ábiqaı syndy ánshiler, mýzyka zertteýshi B.Erzakovıch, Ilııa Jaqanov, kókshetaýlyq mýzykatanýshy Gúlsim Báıtenova, soltústikqazaqstandyq aıtys aqyny Igibaı Álibaev, ádebıetshi Sárken Qulmaǵanbetov, aýyl aqsaqaly Qaıyrly Seıitjanov, t.b. esimderin erekshe ataýǵa bolady. Ahmet Jubanovty aıtpaǵanda, Úkili Ybyraı shyǵarmashylyǵyn tuńǵysh zertteýshilerdiń biri Esmaǵanbet Ysmaıylov ekendigin de bireý bilse, bireý bilmes. Ondaǵan jyldar boıy nota betterinde qalyp, buryn aıtylmaı júrgen ánderin qaıta jańǵyrtyp, el nazaryna usynýda dál qazirgi kúnderde belgili ánshimiz Jolaman Qujımanovtyń elgezektik tanytyp, dástúrli jas ánshilerge úıretýin de asa quptarlyq is sanaımyz.
Sonymen, Ǵ.Músirepov atyndaǵy akademııalyq jastar teatrynda ótken «Hannan da qadirlimin týǵan elge» dep atalatyn án keshi halqymyzdyń dástúrli óneriniń rýhyn asqaqtatty. Áýeli Qazaqstannyń eńbek sińirgen artısi, rejısser Saǵyzbaı Qarabalınniń sahnalaýymen qoıylǵan «Gákký» ániniń shyǵý tarıhynan shaǵyn kórinis jas Ybyraıdyń arman aqqýyn ádemi beınelegendeı. Osyndaı aqqý-arman teatr shymyldyqtaryn myń márte jelpip, álemdi sharlaǵan Kúlásh – «Gákkýge» jalǵasty. Qazaq ániniń abyroıyn uly bıikke kótergen, bulbul Kúláshti 24 jasynda KSRO halyq artısi atandyryp, muńdy qazaqty maqtanyshqa bólep, ult rýhyn aspandatqan ol jaıǵa barshamyz qanyqpyz.
Án keshin Erlan Tóleýtaı túrlendire júrgizip, Úkili Ybyraı ómirinen kóptegen tyń derekter keltirip, ár ánniń belgili-belgisiz tarıhtaryna toqtalyp, lekııa konert dárejesine jetkizdi deýimiz kerek. Ataqty «Gákký» ániniń bes túri oryndaldy, «Qaldyrǵannyń» eki nusqasy shyrqaldy. Zal toly halyq dombyranyń qońyr kúmbirine qosyla áýelegen dástúrli ánge sýsap qalǵan eken. Úkili Ybyraıdyń «Qarakózi» men «Hararaıy», «Kidik-aıy» men «Araraıy», «Kókeıkestisi» men «Qaratorǵaıy», «Shalqymasy» men «Jeldirmesi», «Al, gági» men «Jıyrma besi», «Tolqyny» men «Qyzyl asyǵy» qulaq quryshyn qandyrdy. «Úkili Ybyraıdyń qoshtasýyn» Kókshetaýdan at terletip arnaıy kelgen jyrshy-jyraý Jumabaı Esekeev aqsaqal oryndap, án ardagerine qatysty oralymdy oılaryn aıtty. Osyndaı uly dýǵa alǵash shyqqan Dıdar Jumabekqyzy, jas ánshiler Talǵat Ábýǵazy, Jaqsygeldi Maıasarov, Jasulan Saqaevtar kópshilik kóńilinen shyǵa bildi. Sonymen birge, Erkin Nurhanov, Sáýle Janpeıisova, Saıat Nurǵazın, Erlan Qujımanov, Ardaq Isataeva sııaqty dúldúl ánshiler Úkili baba ánderin bar babynda balqytty. Qarshyǵadaı Erlan Rysqalı bul joly da óziniń ánshilik darynyna tánti etti. Sahnaǵa birinen soń biri shyǵyp, keshti túıindegen Jolaman Qujımanov, Ramazan Stamǵazıev jáne Erlan Tóleýtaı syndy qazaq ániniń maıtalmandary Úkili Ybyraı rýhy elimen birge jasaı beretinin taǵy bir aıǵaqtady.
«Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt, nury tasysyn» demekshi, bul konertke «Atamura» korporaııasynyń prezıdenti Rahymǵalı Qul-Muhamed, «Jaı Aı» Shyǵys Tıbet medıınalyq ortalyǵynyń dırektory Jasan Zekeıuly, «Dáýlet» sharýa qojalyǵynyń ıesi Ótemis Mahanov, «Sarjaılaý» qymyz ortalyǵynyń dırektory Ahmetbek Nursılá, «Asyl kitap» baspasynyń basshysy Jasulan Seıdahmetovter demeýshilik jasaǵan eken.
Qoryta kele aıtarymyz, «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi 2010 jyldan beri Birjan sal, Aqan seri, Muhıt, Jaıaý Musa ánderinen konertter uıymdastyrdy. Ókinishke qaraı, sol kezde osynaý uly ónerpazdar týǵan óńirlerden demeýshilik qolushy sozyla qoımady. Iá, sol óńirlerdegi oblys ákimderiniń qulaqtaryna altyn syrǵa. Búgingi Úkili Ybyraı keshinde de baıaǵy jaıbaraqattyǵymyzdyń aıaǵy san soqtyrdy. Biraq soǵan qaramastan, ıgi bastama jalǵasyn tappaq. Alda Balýan Sholaq, Estaı, Áset, Mádı, Qapez, Kenen, Nartaı, Jambyl ánderinen úlken konertter berý josparlanýda. Osy rettegi birtalaı qıyndyqtarǵa qaramastan, «Adyrnanyń» jas jetekshisi Arman Áýbákir qazaq ániniń jalaýyn jelbiretýdi kózdegen izgilikti oı-muratyn aqyryna deıin aparady dep senemiz.
Qorǵanbek AMANJOL,
«Egemen Qazaqstan».
