الماتىدا «ادىرنا» بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ۇلى كومپوزيتور، ءانشى، اقىن ۇكىلى ىبىراي ساندىبايۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان كونتسەرتتىك كەش ءوتتى. قارا مۇرىن ۇستادان بەكزات تۋعان ىبىراي جاقسىلاردىڭ ءماجىلىسىن كوركەيتكەن، جان دۋمانىنا اينالعان ونەرىمەن، التى قىردىڭ استىنان ەستىلەر ارۋاقتى انىمەن تۋعان ەلگە حاننان دا قادىرلى بولعانى ايان. ءان ساۋىقتىڭ جاڭا ءپىرى، جاس پەرىسى توپتى جارىپ شىققاندا اقان سەرى مەن ءبىرجان سال بەك ءلاززاتلۋ قۋانىپ، قاتارلارىنا العان ەكەن. 1927 جىلى بۋرابايعا الدىرتىپ، وقجەتپەستىڭ ەتەگىندە تىڭداعان كەزدە انشىلىك قياپاتىنا ساكەن سەيفۋللين قايران قالىپ، باسىن يگەن. ال، ماحاببات پەن ارمان-اڭساردىڭ اققۋىنداي «گاككۋى» 1936 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ العاشقى دەكاداسىندا ە.برۋسيلوۆسكيدىڭ «قىز جىبەك» وپەراسىندا عاجايىپ ءانشى كۇلاشتىڭ باس ارياسىنا اينالىپ، الاش ءانىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان ەدى. ارينە، بۇل تەگىن ەمەس-ءتىن. بۇل ۇلتتىڭ جان جۇيەسىنە جالعاسقان ۇكىلى ىبىراي ونەرىنىڭ كيە-قۇدىرەتى بولاتىن.
شىن مانىندە، ءان ونەرىنىڭ بارشا ورەسىمەن ولشەسەك، ساكەن ايتسا ايتقانداي، «ءبىرجان سال، اقان سەرى، ىبىرايلار المايدى ءشالياپيندى قاپتالىنا!». بولماسا، الماتىدان ات شاپتىرىم كوشە اتاپ، شالياپينگە الاشتىڭ ءان ارداگەرلەرىن جىعىپ بەرىپ جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ شولاق ويلى شەنەۋنىكتەرىمىز. ءوز ەرلەرىمىزدى، ءوز كەمەڭگەرلەرىمىزدى ەسكەرۋ جاعى كەم سوعىپ جاتقانى وتىرىك پە. اقان مەن ءبىرجان كوشەلەرى بار ما، جوق پا، بار بولسا ول شولتاڭداعان شولاق كوشەلەر قاي جەردە، قاي قۋىستا جاسىرىنىپ جاتىر، – ەشكىم تاپ باسىپ ايتا الماس. سول سياقتى، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءانى مەن دومبىراسى دا تەلەديدار مەن ۇلكەن كونتسەرتتىك زالداردان شەتكە قاعىلىپ، قاعاجۋ كورگەن وگەيدىڭ كۇيىن كەشىپ جۇرگەنىنە كوز جۇمۋدىڭ ءجونى جوق-اۋ.
ۇكىلى ىبىراي ومىردە دە، ونەر دە شىرعالاڭدى كوپ شەككەن قاسىرەتتى تۇلعا. سونىمەن بىرگە، قايسار دا اسقاق. ونەرىنە قانشالىقتى ادال بولسا، ارىنا قىلداي قىلاۋ تۇسىرمەي وتكەن. كەڭەستىڭ كەلەڭسىز كەسپىرسىزدىگىن ۋىتتى اجۋامەن سىقاقتاعانى ءالى كۇنگە ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ ايتىلادى. «گپۋ دەگەن سوتىڭىز. ءجۇرىپ تۇر عوي حوتىڭىز…» دەپ الىپ، ۇشتىكتىڭ ۇكىمىمەن سوتتالىپ، بارسا كەلمەسكە ايدالار الدىندا دا ءتىلىن تارتپايدى، رايىنان قايتپايدى. كەڭەس وكىمەتىنە دە، كامپەسكەگە دە نارازىلىعىن اششى تىلمەن اشىق ايتادى. اۋەلدە «قيقار شالدى» قۇتقارۋ نيەتىندە بولعان جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ دە ەندى ونى ايداتپاسقا شاراسى قالمايدى.
ءسويتىپ، ۇكىلى بابانىڭ سۇيەگى قايدا قالعانى دا بەلگىسىز. بۇل از بولعانداي، «حالىق جاۋى» دەگەن ايدار تاعىلىپ، اتىن اتاۋعا تىيىم سالىنعاسىن، اندەرى دە بارىمتاعا ءتۇستى.
«قاراتورعايىن» سىر بويىنداعى ءبىر كەلىنشەك شىعارعان دەپ، «اڭشىنىڭ ءانىن» اسەتكە تەلىدى. ەڭ شوقتىقتى اندەرىنىڭ ءبىرى «تولقىن» دا ۇكىلى ىبىرايمەن بىرگە رەپرەسسياعا ۇشىراپ، ءسوزى وزگەرتىلىپ، كولحوز تۇرمىسىن جىرلايتىن انگە اينالدىرىلدى، دەيدى ونەر زەرتتەۋشى، ءانشى ەرلان تولەۋتاي. ءسويتىپ، «تولقىننىڭ» اۋەنىمەن «ەلىم بار كولحوز بولىپ كۇلىمدەگەن، كولىك بار تراكتورداي دۇرىلدەگەن» دەپ اندەتكەن ەكەن كولحوزداستىرۋ داۋىرىندە. تەك وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى عانا ونەر زەرتتەۋشى، سازگەر ءىليا جاقانوۆتىڭ رۋحاني قايرات كورسەتۋىنىڭ ارقاسىندا، ءانشى قايرات بايبوسىنوۆتىڭ بىرەگەي ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگى جانە سەپتەسىپ، قازاق مۋزىكاسىنىڭ التىن قورىنا قايتا ورالعان ەكەن. توعىز تولعاۋلى «تولقىندى» شىرقاعاندا يتالياندىق ءان بىلگىرلەرى تاڭ قالعانىن كەزىندە قايرات ءانشىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىمىز بار ەدى. ىبىراي اتامىزدىڭ باسقا بىرقانشا اندەرىنىڭ «حالىق ءانى» دەگەن جالپىلاما اتتى جامىلۋى دا كەشەگى كەڭەس زامانىنداعى رۋحاني جايداقتىق پەن جەتەسىزدىكتىڭ كورىنىسى بولاتىن.
شۇكىر قۇدايعا، اينالايىن حالقى ەركىن تىنىستاعان بۇگىن تاڭعا ۇلى كومپوزيتوردىڭ 50-گە تارتا ءانى جەتىپتى. «گاككۋ» مەن «قالدىرعاننىڭ» كەڭ تارالعان الدەنەشە نۇسقالارىمەن بىرگە. ۇكىلى ىبىراي اندەرىنىڭ التىن قوردا قوردالانىپ ساقتالۋىنا، البەتتە، قازاقتىڭ 1000 ءانىن جيناپ نوتاعا تۇسىرگەن ۇلتى پولياك ا.زاتاەۆيچ سىڭىرگەن ەڭبەك باعا جەتكىسىز. ال ەندى سول كىسىگە ۇكىلى ىبىراي اندەرىن ەڭ كوپ ايتىپ بەرگەن ادامنىڭ ءبىرى ايكول جازۋشىمىز سابەڭ، كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆ بولۋى دا ءبىر عاجاپ. ەكىنشى ءبىر پولياك، كومپوزيتور ءارى حورمەيستر يۆان كوتسىك قازاق فەنومەنىنىڭ اندەرىنە ءتانتى بولىپ، 1928 جىلى ءوزى ساباق بەرەتىن پەتروپاۆل پەدتەحنيكۋمىندا ۇكىلى ىبىرايدىڭ كونتسەرتىن ۇيىمداستىرىپتى. جالپى، كوكشەتاۋداعى قازاق ءانىنىڭ ءبىرجان سال، اقان سەرى، بالۋان شولاقپەن قاتار اتالاتىن ءتورت بايتەرەگىنىڭ ءبىرى – ىبەكەڭ اندەرىن بۇگىنگە جەتكىزۋشىلەر ىشىندە حالىق اقىندارى تايجان قالماعانبەتۇلى، مولداحمەت تىربيەۆ، شاكەن وتىزباەۆ، مۇسا اسايىنوۆ، دانەش، بايسەيىت، ابىقاي سىندى انشىلەر، مۋزىكا زەرتتەۋشى ب.ەرزاكوۆيچ، ءىليا جاقانوۆ، كوكشەتاۋلىق مۋزىكاتانۋشى گۇلسىم بايتەنوۆا، سولتۇستىكقازاقستاندىق ايتىس اقىنى يگىباي الىباەۆ، ادەبيەتشى ساركەن قۇلماعانبەتوۆ، اۋىل اقساقالى قايىرلى سەيىتجانوۆ، ت.ب. ەسىمدەرىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى. احمەت جۇبانوۆتى ايتپاعاندا، ۇكىلى ىبىراي شىعارماشىلىعىن تۇڭعىش زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى ەسماعانبەت ىسمايىلوۆ ەكەندىگىن دە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. ونداعان جىلدار بويى نوتا بەتتەرىندە قالىپ، بۇرىن ايتىلماي جۇرگەن اندەرىن قايتا جاڭعىرتىپ، ەل نازارىنا ۇسىنۋدا ءدال قازىرگى كۇندەردە بەلگىلى ءانشىمىز جولامان قۇجيمانوۆتىڭ ەلگەزەكتىك تانىتىپ، ءداستۇرلى جاس انشىلەرگە ۇيرەتۋىن دە اسا قۇپتارلىق ءىس سانايمىز.
سونىمەن، ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى اكادەميالىق جاستار تەاترىندا وتكەن «حاننان دا قادىرلىمىن تۋعان ەلگە» دەپ اتالاتىن ءان كەشى حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ونەرىنىڭ رۋحىن اسقاقتاتتى. اۋەلى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى، رەجيسسەر ساعىزباي قاراباليننىڭ ساحنالاۋىمەن قويىلعان «گاككۋ» ءانىنىڭ شىعۋ تاريحىنان شاعىن كورىنىس جاس ىبىرايدىڭ ارمان اققۋىن ادەمى بەينەلەگەندەي. وسىنداي اققۋ-ارمان تەاتر شىمىلدىقتارىن مىڭ مارتە جەلپىپ، الەمدى شارلاعان كۇلاش – «گاككۋگە» جالعاستى. قازاق ءانىنىڭ ابىرويىن ۇلى بيىككە كوتەرگەن، بۇلبۇل كۇلاشتى 24 جاسىندا كسرو حالىق ءارتيسى اتاندىرىپ، مۇڭدى قازاقتى ماقتانىشقا بولەپ، ۇلت رۋحىن اسپانداتقان ول جايعا بارشامىز قانىقپىز.
ءان كەشىن ەرلان تولەۋتاي تۇرلەندىرە جۇرگىزىپ، ۇكىلى ىبىراي ومىرىنەن كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەر كەلتىرىپ، ءار ءاننىڭ بەلگىلى-بەلگىسىز تاريحتارىنا توقتالىپ، لەكتسيا كونتسەرت دارەجەسىنە جەتكىزدى دەۋىمىز كەرەك. اتاقتى «گاككۋ» ءانىنىڭ بەس ءتۇرى ورىندالدى، «قالدىرعاننىڭ» ەكى نۇسقاسى شىرقالدى. زال تولى حالىق دومبىرانىڭ قوڭىر كۇمبىرىنە قوسىلا اۋەلەگەن ءداستۇرلى انگە سۋساپ قالعان ەكەن. ۇكىلى ىبىرايدىڭ «قاراكوزى» مەن «حارارايى»، «كىدىك-ايى» مەن «ارارايى»، «كوكەيكەستىسى» مەن «قاراتورعايى»، «شالقىماسى» مەن «جەلدىرمەسى»، «ال، گاگى» مەن «جيىرما بەسى»، «تولقىنى» مەن «قىزىل اسىعى» قۇلاق قۇرىشىن قاندىردى. «ۇكىلى ىبىرايدىڭ قوشتاسۋىن» كوكشەتاۋدان ات تەرلەتىپ ارنايى كەلگەن جىرشى-جىراۋ جۇماباي ەسەكەەۆ اقساقال ورىنداپ، ءان ارداگەرىنە قاتىستى ورالىمدى ويلارىن ايتتى. وسىنداي ۇلى دۋعا العاش شىققان ديدار جۇمابەكقىزى، جاس انشىلەر تالعات ابۋعازى، جاقسىگەلدى ماياساروۆ، جاسۇلان ساقاەۆتار كوپشىلىك كوڭىلىنەن شىعا ءبىلدى. سونىمەن بىرگە، ەركىن نۇرحانوۆ، ساۋلە جانپەيىسوۆا، سايات نۇرعازين، ەرلان قۇجيمانوۆ، ارداق يساتاەۆا سياقتى ءدۇلدۇل انشىلەر ۇكىلى بابا اندەرىن بار بابىندا بالقىتتى. قارشىعاداي ەرلان رىسقالي بۇل جولى دا ءوزىنىڭ انشىلىك دارىنىنا ءتانتى ەتتى. ساحناعا بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ، كەشتى تۇيىندەگەن جولامان قۇجيمانوۆ، رامازان ستامعازيەۆ جانە ەرلان تولەۋتاي سىندى قازاق ءانىنىڭ مايتالماندارى ۇكىلى ىبىراي رۋحى ەلىمەن بىرگە جاساي بەرەتىنىن تاعى ءبىر ايعاقتادى.
«جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن» دەمەكشى، بۇل كونتسەرتكە «اتامۇرا» كورپوراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى راحىمعالي قۇل-مۇحامەد، «جاي اي» شىعىس تيبەت مەديتسينالىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى جاسان زەكەيۇلى، «داۋلەت» شارۋا قوجالىعىنىڭ يەسى وتەمىس ماحانوۆ، «سارجايلاۋ» قىمىز ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى احمەتبەك ءنۇرسيلا، «اسىل كىتاپ» باسپاسىنىڭ باسشىسى جاسۇلان سەيداحمەتوۆتەر دەمەۋشىلىك جاساعان ەكەن.
قورىتا كەلە ايتارىمىز، «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى 2010 جىلدان بەرى ءبىرجان سال، اقان سەرى، مۇحيت، جاياۋ مۇسا اندەرىنەن كونتسەرتتەر ۇيىمداستىردى. وكىنىشكە قاراي، سول كەزدە وسىناۋ ۇلى ونەرپازدار تۋعان وڭىرلەردەن دەمەۋشىلىك قولۇشى سوزىلا قويمادى. ءيا، سول وڭىرلەردەگى وبلىس اكىمدەرىنىڭ قۇلاقتارىنا التىن سىرعا. بۇگىنگى ۇكىلى ىبىراي كەشىندە دە باياعى جايباراقاتتىعىمىزدىڭ اياعى سان سوقتىردى. بىراق سوعان قاراماستان، يگى باستاما جالعاسىن تاپپاق. الدا بالۋان شولاق، ەستاي، اسەت، ءمادي، قاپەز، كەنەن، نارتاي، جامبىل اندەرىنەن ۇلكەن كونتسەرتتەر بەرۋ جوسپارلانۋدا. وسى رەتتەگى ءبىرتالاي قيىندىقتارعا قاراماستان، «ادىرنانىڭ» جاس جەتەكشىسى ارمان اۋباكىر قازاق ءانىنىڭ جالاۋىن جەلبىرەتۋدى كوزدەگەن ىزگىلىكتى وي-مۇراتىن اقىرىنا دەيىن اپارادى دەپ سەنەمىز.
قورعانبەك امانجول،
«ەگەمەن قازاقستان».
