Mūhtar Äuezov pen şäkırtı, ruhani serıgı bolǧan Qaiym Mühamedhanovtyŋ arasyndaǧy ädebi, ǧylymi diskurs mäselelerı – bügıngı mūhtartanudyŋ zertteluge tiıstı özektı ärı maŋyzdy taqyryptarynyŋ bırı.
Osy künge deiın jaryq körmegen, özınıŋ jeke arhivınde saqtalǧan Qaiym Mühamedhanovtyŋ Mūhtar Äuezovtıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna qatysty qanşama tarihi qūjattar Dina Mūhamedhannyŋ «Ūstaz ben şäkırt: Mūhtar men Qaiym. Uchitel i Uchenik: Muhtar i Kaium (qazaq jäne orys tılderınde)» (Almaty, 2023. -336 bet, surettı) atgy eŋbegınde ädebi ainalymǧa engen. Kıtaptaǧy Ūly üstaz ben şäkırtınıŋ arasyndaǧy dialoggar uaqyt synyna qaramai älı de maŋyzdy ärı qūndy. Bız üşın Äuezovtıŋ ärbır sözı ŪLTTYQ ruhaniiatqa qosylǧan jaqsy jädıger.
Mūhtar Äuezovtıŋ Qaiym Mūhamedhanovty bala kezınen baptap, özıne ǧylymi tılşı etıp alyp, ädebiet älemıne äuestendırıp, ǧylymǧa baulyǧany mälım. Olardyŋ bärı közıqaraqty oqyrmandar üşın üzdık-üzdık bolsa da belgılı. Degenmen, atalmyş eŋbekte jaryq körgen jazuşynyŋ öz auzymen aitylǧan, şäkırtınıŋ qoljazbasynda ǧana saqtalgan mūraǧattyq materialdar, narratologiialyq mätınder, şyǧarmaşylyq şejıreler qazırgı mühtartanu üşın ülken olja, ūlt ruhaniiatyna qosylǧan qūndy dünieler.
1930 jyldardyŋ aiaǧynda Abai mūrasy, onyŋ şäkırtterı men ızbasarlarynyn şyǧarmalaryna joiylyp ketu kaupı tuyp, aqyn sözderı būrmalanyp, şyǧarmalary ǧylymi tūrǧydan zerttelmei, koljazbalary men jeke zattary joǧalyp, ömırının kuägerı bolǧan qariialar qatary sirep bara jatqanyn sezgen ūly suretker Mūhtar Äuezov şäkırtı Kaiym Mūhamedhanovqa qolqa salyp, naqty tapsyrmalar bergen. Eŋ bastysy, qazaq jazba ädebietınıŋ köşbasşysy Abai Qūnanbaevtyŋ jinalmai jatqan ädebi mūralaryn el ışınen jinau, jariialau jūmystaryn qolǧa alu üşın: «Abaidyŋ tūŋǧyş mūrajaiyn aşuǧa negız qalaudy, Abai şäkırtterı men ızbasarlarynyŋ mektebın qūrudy jäne saqtaudy, oişyl-aqynnyŋ qūndy sözderın tekstologiialyq taldau ädısımen saqtap qalu» kerektıgın tapsyrady.
1940 jyly M. Äuezovtın tıkelei jetekşılıgımen aqn mūrajaiyna laiyqgy alǧaşqy ǧimarat taŋdalyp, Leningradtan kelgen käsıbi maman Boris Akkermanmen bırge Abai auylyn aralaǧanda 500-dei jädıger tabylgan eken. Olarǧa ǧylymi sipattama berılıp, mūrajai üşın tūŋǧyş «jolbasşy» qūral jazylyp, naqty jūmystar jürgızıle bastady. Būl şyn mänındegı rūhani qūbylys edı. («Pamiatka dlia posetitelei muzeia Abaia. Literaturno-memrialnyi Muzei Abaia». Almaty, 1960 g.).
Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna tıkelei qatysy bar erekşe qūndy qoljazbalardy, mūraǧattyq, folklorlyq materialdardy jinaqtap, jeke şyǧarmaşylyq tūlǧaǧa arnalǧan qazaq ruhaniiatyndaǧy alǧaşqy memlekettık muzeidıŋ ūiymdastyruşy ärı basşysy bolǧan Q. Mūhamedhanovqa ūstazy ünemı baǧyt-baǧdar berıp otyrǧan. Qazaq mädenietınde erekşe tarihi orny bar mūrajaidyŋ negızın qalaǧan bırden-bır maman Qaiymnş ǧana basqaruǧa moraldyq qūqyǧy barlyǧyn aityp, demep, qoldau men qamqorlyq körsetken. Osy taqyryp töŋıregındegı Ūstaz ben şäkırttıŋ bırneşe qoljazba qoryna ainalǧan papkalaryndaǧy resmi emes aqparattar men tüpnūsqa jazbalaryn jankeştılıkpen zerdelep, mūqiiat jüielegen avtor aqynnyŋ ärbır mereitoiyna qatysty qūndy qoljazbalardy, ıssaparlar turaly kuälıkterdı tızıp keltıre otyryp, ekı ūly tūlǧanyŋ eŋbekterıne jan-jaqty taldau jasaidy.
Sol arqyly Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna tıkelei qatysy bar erekşe qūndy qoljazbalardy, mūraǧattyq, folklorlyk materialdardy jüielep, jariialap, ǧylymi ainalymǧa endırgen. Osy rette ol äkesı Qaiymnŋ: «Materialdar joq, eksponatgar joq. Muzeidı qalai qūru kerek?» degen saualyna orai Mūhtar Äuezovtıŋ erekşe baǧyt-baǧdar berıp otyrǧanyn eske alady.
1940 jyly Abai muzeiın kūru turaly ükımet qaulysyna säikes şūǧyl şarualar jürgızılıp, jankeştılıkpen B.Akkerman, fotograf Dolgunin üşeuı kün-tün demei saparǧa şyǧyp, şalǧai auyldaǧy aqynnyŋ zamandastarymen kezdesıp, estelıkterın, ol tūtynǧan zattardy jinap, qūndy qoljazbalardy qolmen jazyp alǧany jönınde qanşama qūndy tarihi derekter keltırılgen eŋbekte. 24 jasynda respublikamyzdaǧy jeke şyǧarmaşylyq tūlǧaǧa arnalǧan mūrajaida tūnǧyş ret ekskursiia jürgızgen Qaiym Mūhamedhanovtyn qairatkerlık qaisarlyǧy men bılım-qabıletı arhivtık jazbalar arqyly därıpteledı. Mūrajaida Qaiym Mūhamedhanovtyŋ bastamasymen Abai universitetı aşylyp, onyŋ tūraqty rektory boluy da būgıngı jastarǧa ülgı bolsa kerek.
«Abai ūldarymen, bır surettıŋ tarihy» degen tarauda 1941 jyly Qaiymǧa Mūhtar Äuezov «Abaidyŋ qasiettı tarihi fotosy» dep, Abaidyŋ balalary - Aqylbaimen jäne Tūraǧūlmen tüsken suretın körsetedı.Ūstaz ben şäkırt arasynda osy kezdesude örbıgen ekeuara dialog ta būtıngı mūhtartanu üşın tyŋ dünieler.
Dialogta abaitanu men mūhtartanu mamandary üşın qanşama kūndy tarihi derekter bar.
Osyndai oily estelıkterdıŋ bırı şäkırttıŋ naratologiialyq mätını arqyly berıledı: «...1939 jyly Qazaqstan jazuşylarynyŋ ekınşı siezıne delegat bolyp Almatyǧa keldım. Siez jūmysy 21 iiun (mausym) künı bastalyp, jetı künge sozyldy. Siezdıŋ 23 iiun küngı keşkı mäjılısı Abaidyŋ dünieden qaitqanyna 35 jyl tolǧan künıŋ eske aluǧa arnalǧan edı. Aqynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy turaly Mūhtar Äuezov qazaqşa jäne orysşa ekı tılde baiandama jasady. Siezden soŋ Mūhanyŋ ūiınde 4-5 kündei boldym. Būl joly qūr qol kelgem joq. Kökbaidyŋ onşaqty öleŋın, «Sabalaq» atty Ablaihan turaly dastanyn jäne Ärıp aqynnyŋ köp öleŋın ala kelgen edım. Mūhan būryn tanys emes eken. Bırge oqyp şyqtyq. Mūhan qatty riza bolyp, köŋıldenıp «Bärekeldı, mıne, jaqsy jūmys bastapsyn. Osy betımen jinai ber.
Abai şäkırtterınıŋ şyǧarmalaryn bırşama jinaqtap alǧan soŋ, olardyŋ ömırbaianyn jazyp, şyǧarmalaryna ädebi taldau jasau qajet. Senıŋ būl enbegıŋ tübınde - «Abai mektebı», dälırek aitqanda, «Abaidyŋ ädebiettık mektebı» dep ataluy kerek», – dedı. Kıtapta bır būl emes, M.Äuezovtıŋ jetekşılıgımen ūzaq jyldar boiy ǧylymi ızdenıs jūmystaryn jürgızgen şäkırttıŋ şabytyna ie bola almai aitatyn narratologiialyq estelıkterı şaş-etekten ekendıgı de sözsız. Avtordyŋ aituynşa, olardyŋ bärın, ärine, bır kıtap kölemıne syidyru mümkın de emes. Qūndy qoljazba qorynyŋ altyn qazynasynyŋ auzy älı tolyq aşylmaǧan syŋaily. Mümkın olar keleşektıŋ enşısındegı jūmystar bolsa kerek.
Tuyndynyŋ ön boiynda jelısın üzbei jalǧasyp kele jatqan ūstaz ben şäkırttıŋ dialogyn avtor naqty mätındermen, arhivtık qūjattarmen tolyqtyryp, öz sözın naqty mysaldarmen däiektep, däleldı keltıredı. Qaiymnş jeke mūraǧatyndaǧy jazbalar, türtpe tırkester, oqşau oilar, üzık-üzık tüsken jazbalar älı zertteler, jariialanuǧa tiıstı qoljazbalar qory bar ekendıgınen aqlarat beredı. Būryndary jariialanbaǧan ekı tarihi tūlǧanş sūhbatynan syzdyqgatyp syr tarta otyryp, M.Äuezovtıŋ aitqan ärbır eskertpelerın eske ala otyryp, bügıngı kün talaby tūrǧysynan interpretasiialaidy.
Osyndai dialogtar negızınde tuyndaǧan ädebi derekter Qaiym qoljazbalaryndaǧy Äuezov älemın jana bır qyrynan tanuǧa bolatynyn, ondaǧy jazuşy mūralaryna tüskei tekstologiialyk tüzetuler, belgıler, jazbalar mūhtartanudy tyn mälımettermen, jaŋa akparat aǧynymen tanystyratynyn, onyŋ gylymi-şyǧarmaşylyq ömırbaianyn qordalandyra tüsetının tanytady.
Öz ısterı men ūstanymdaryna sengen, maksat-mūrattaryna, taqyryptaryna, mamandyqtaryna adal tūlǧalar qandai qiyndyqta da bır-bırıne qoldau körsetıp, ruhani medet bola bılgen.
Jalpy, «Ūstaz ben şäkırt:
Mūhtar men Qaiym» atty būl enbek «ūly kalamǧerdın kolynan şyqqan ärbır söz qazaq tarihymen bırge jasauy tiıs» qaǧidasyn tūjyrymdauymen de qūndy.
Diar QONAEV, «Äuezov üiı» jetekşesı.
«Almaty aqşamy» gazetı. 16 şılde, 2024 j.
Ūqsas jaŋalyqtar
