ديار قوناەۆ. ۇلى قالامگەردىڭ ءاربىر ءسوزى قازاق تاريحىمەن بىرگە جاساۋى ءتيىس...

وسى كۇنگە دەيىن جارىق كورمەگەن، ءوزىنىڭ جەكە ارحيۆىندە ساقتالعان قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى قانشاما تاريحي قۇجاتتار دينا مۇحامەدحاننىڭ «ۇستاز بەن شاكىرت: مۇحتار مەن قايىم. ۋچيتەل ي ۋچەنيك: مۋحتار ي كايۋم (قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە)» (الماتى، 2023. -336 بەت، سۋرەتتى) اتگى ەڭبەگىندە ادەبي اينالىمعا ەنگەن. كىتاپتاعى ۇلى ءۇستاز بەن شاكىرتىنىڭ اراسىنداعى ديالوگگار ۋاقىت سىنىنا قاراماي ءالى دە ماڭىزدى ءارى قۇندى. ءبىز ءۇشىن اۋەزوۆتىڭ ءاربىر ءسوزى ۇلتتىق رۋحانياتقا قوسىلعان جاقسى جادىگەر.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قايىم مۇحامەدحانوۆتى بالا كەزىنەن باپتاپ، وزىنە عىلىمي ءتىلشى ەتىپ الىپ، ادەبيەت الەمىنە اۋەستەندىرىپ، عىلىمعا باۋلىعانى ءمالىم. ولاردىڭ ءبارى كوزىقاراقتى وقىرماندار ءۇشىن ۇزدىك-ۇزدىك بولسا دا بەلگىلى. دەگەنمەن، اتالمىش ەڭبەكتە جارىق كورگەن جازۋشىنىڭ ءوز اۋزىمەن ايتىلعان، شاكىرتىنىڭ قولجازباسىندا عانا ساقتالگان مۇراعاتتىق ماتەريالدار، نارراتولوگيالىق ماتىندەر، شىعارماشىلىق شەجىرەلەر قازىرگى ءمۇحتارتانۋ ءۇشىن ۇلكەن ولجا، ۇلت رۋحانياتىنا قوسىلعان قۇندى دۇنيەلەر.

1930 جىلداردىڭ اياعىندا اباي مۇراسى، ونىڭ شاكىرتتەرى مەن ءىزباسارلارىنىن شىعارمالارىنا جويىلىپ كەتۋ كاۋپى تۋىپ، اقىن سوزدەرى بۇرمالانىپ، شىعارمالارى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلمەي، كولجازبالارى مەن جەكە زاتتارى جوعالىپ، ءومىرىنىن كۋاگەرى بولعان قاريالار قاتارى سيرەپ بارا جاتقانىن سەزگەن ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار اۋەزوۆ شاكىرتى كايىم مۇحامەدحانوۆقا قولقا سالىپ، ناقتى تاپسىرمالار بەرگەن. ەڭ باستىسى، قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ كوشباسشىسى اباي قۇنانباەۆتىڭ جينالماي جاتقان ادەبي مۇرالارىن ەل ىشىنەن جيناۋ، جاريالاۋ جۇمىستارىن قولعا الۋ ءۇشىن: «ابايدىڭ تۇڭعىش مۇراجايىن اشۋعا نەگىز قالاۋدى، اباي شاكىرتتەرى مەن ءىزباسارلارىنىڭ مەكتەبىن قۇرۋدى جانە ساقتاۋدى، ويشىل-اقىننىڭ قۇندى سوزدەرىن تەكستولوگيالىق تالداۋ ادىسىمەن ساقتاپ قالۋ» كەرەكتىگىن تاپسىرادى.

1940 جىلى م. اۋەزوۆتىن تىكەلەي جەتەكشىلىگىمەن اقن مۇراجايىنا لايىقگى العاشقى عيمارات تاڭدالىپ، لەنينگرادتان كەلگەن كاسىبي مامان بوريس اككەرمانمەن بىرگە اباي اۋىلىن ارالاعاندا 500-دەي جادىگەر تابىلگان ەكەن. ولارعا عىلىمي سيپاتتاما بەرىلىپ، مۇراجاي ءۇشىن تۇڭعىش «جولباسشى» قۇرال جازىلىپ، ناقتى جۇمىستار جۇرگىزىلە باستادى. بۇل شىن مانىندەگى رۇحاني قۇبىلىس ەدى. («پامياتكا دليا پوسەتيتەلەي مۋزەيا ابايا. ليتەراتۋرنو-مەمريالنىي مۋزەي ابايا». الماتى، 1960 گ.).

ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا تىكەلەي قاتىسى بار ەرەكشە قۇندى قولجازبالاردى، مۇراعاتتىق، فولكلورلىق ماتەريالداردى جيناقتاپ، جەكە شىعارماشىلىق تۇلعاعا ارنالعان قازاق رۋحانياتىنداعى العاشقى مەملەكەتتىك مۋزەيدىڭ ۇيىمداستىرۋشى ءارى باسشىسى بولعان ق. مۇحامەدحانوۆقا ۇستازى ۇنەمى باعىت-باعدار بەرىپ وتىرعان. قازاق مادەنيەتىندە ەرەكشە تاريحي ورنى بار مۇراجايدىڭ نەگىزىن قالاعان بىردەن-ءبىر مامان قايىمنشش عانا باسقارۋعا مورالدىق قۇقىعى بارلىعىن ايتىپ، دەمەپ، قولداۋ مەن قامقورلىق كورسەتكەن. وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ بىرنەشە قولجازبا قورىنا اينالعان پاپكالارىنداعى رەسمي ەمەس اقپاراتتار مەن تۇپنۇسقا جازبالارىن جانكەشتىلىكپەن زەردەلەپ، مۇقيات جۇيەلەگەن اۆتور اقىننىڭ ءاربىر مەرەيتويىنا قاتىستى قۇندى قولجازبالاردى، ءىسساپارلار تۋرالى كۋالىكتەردى ءتىزىپ كەلتىرە وتىرىپ، ەكى ۇلى تۇلعانىڭ ەڭبەكتەرىنە جان-جاقتى تالداۋ جاسايدى.

سول ارقىلى ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا تىكەلەي قاتىسى بار ەرەكشە قۇندى قولجازبالاردى، مۇراعاتتىق، فولكلورلىك ماتەريالداردى جۇيەلەپ، جاريالاپ، عىلىمي اينالىمعا ەندىرگەن. وسى رەتتە ول اكەسى قايىمنڭ: «ماتەريالدار جوق، ەكسپوناتگار جوق. مۋزەيدى قالاي قۇرۋ كەرەك؟» دەگەن ساۋالىنا وراي مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەرەكشە باعىت-باعدار بەرىپ وتىرعانىن ەسكە الادى.

1940 جىلى اباي مۋزەيىن كۇرۋ تۋرالى ۇكىمەت قاۋلىسىنا سايكەس شۇعىل شارۋالار جۇرگىزىلىپ، جانكەشتىلىكپەن ب.اككەرمان، فوتوگراف دولگۋنين ۇشەۋى كۇن-ءتۇن دەمەي ساپارعا شىعىپ، شالعاي اۋىلداعى اقىننىڭ زامانداستارىمەن كەزدەسىپ، ەستەلىكتەرىن، ول تۇتىنعان زاتتاردى جيناپ، قۇندى قولجازبالاردى قولمەن جازىپ العانى جونىندە قانشاما قۇندى تاريحي دەرەكتەر كەلتىرىلگەن ەڭبەكتە. 24 جاسىندا رەسپۋبليكامىزداعى جەكە شىعارماشىلىق تۇلعاعا ارنالعان مۇراجايدا تۇنعىش رەت ەكسكۋرسيا جۇرگىزگەن قايىم مۇحامەدحانوۆتىن قايراتكەرلىك قايسارلىعى مەن ءبىلىم-قابىلەتى ارحيۆتىك جازبالار ارقىلى دارىپتەلەدى. مۇراجايدا قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ باستاماسىمەن اباي ۋنيۆەرسيتەتى اشىلىپ، ونىڭ تۇراقتى رەكتورى بولۋى دا بۇگىنگى جاستارعا ۇلگى بولسا كەرەك.

«اباي ۇلدارىمەن، ءبىر سۋرەتتىڭ تاريحى» دەگەن تاراۋدا 1941 جىلى قايىمعا مۇحتار اۋەزوۆ «ابايدىڭ قاسيەتتى تاريحي فوتوسى» دەپ، ابايدىڭ بالالارى - اقىلبايمەن جانە تۇراعۇلمەن تۇسكەن سۋرەتىن كورسەتەدى.ۇستاز بەن شاكىرت اراسىندا وسى كەزدەسۋدە وربىگەن ەكەۋارا ديالوگ تا بۇتىنگى مۇحتارتانۋ ءۇشىن تىڭ دۇنيەلەر.

ديالوگتا ابايتانۋ مەن مۇحتارتانۋ ماماندارى ءۇشىن قانشاما كۇندى تاريحي دەرەكتەر بار.

وسىنداي ويلى ەستەلىكتەردىڭ ءبىرى شاكىرتتىڭ ناراتولوگيالىق ءماتىنى ارقىلى بەرىلەدى: «...1939 جىلى قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سيەزىنە دەلەگات بولىپ الماتىعا كەلدىم. سيەز جۇمىسى 21 يۋن (ماۋسىم) كۇنى باستالىپ، جەتى كۇنگە سوزىلدى. سيەزدىڭ 23 يۋن كۇنگى كەشكى ءماجىلىسى ابايدىڭ دۇنيەدەن قايتقانىنا 35 جىل تولعان كۇنىڭ ەسكە الۋعا ارنالعان ەدى. اقىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ قازاقشا جانە ورىسشا ەكى تىلدە بايانداما جاسادى. سيەزدەن سوڭ مۇحانىڭ ۇيىندە 4-5 كۇندەي بولدىم. بۇل جولى قۇر قول كەلگەم جوق. كوكبايدىڭ ونشاقتى ولەڭىن، «سابالاق» اتتى ابلايحان تۋرالى داستانىن جانە ءارىپ اقىننىڭ كوپ ولەڭىن الا كەلگەن ەدىم. مۇحان بۇرىن تانىس ەمەس ەكەن. بىرگە وقىپ شىقتىق. مۇحان قاتتى ريزا بولىپ، كوڭىلدەنىپ «بارەكەلدى، مىنە، جاقسى جۇمىس باستاپسىن. وسى بەتىمەن جيناي بەر.

اباي شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارىن ءبىرشاما جيناقتاپ العان سوڭ، ولاردىڭ ءومىربايانىن جازىپ، شىعارمالارىنا ادەبي تالداۋ جاساۋ قاجەت. سەنىڭ بۇل ەنبەگىڭ تۇبىندە - «اباي مەكتەبى»، دالىرەك ايتقاندا، «ابايدىڭ ادەبيەتتىك مەكتەبى» دەپ اتالۋى كەرەك»، – دەدى. كىتاپتا ءبىر بۇل ەمەس، م.اۋەزوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۇزاق جىلدار بويى عىلىمي ىزدەنىس جۇمىستارىن جۇرگىزگەن شاكىرتتىڭ شابىتىنا يە بولا الماي ايتاتىن نارراتولوگيالىق ەستەلىكتەرى شاش-ەتەكتەن ەكەندىگى دە ءسوزسىز. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ ءبارىن، ارينە، ءبىر كىتاپ كولەمىنە سىيدىرۋ مۇمكىن دە ەمەس. قۇندى قولجازبا قورىنىڭ التىن قازىناسىنىڭ اۋزى ءالى تولىق اشىلماعان سىڭايلى. مۇمكىن ولار كەلەشەكتىڭ ەنشىسىندەگى جۇمىستار بولسا كەرەك.

تۋىندىنىڭ ءون بويىندا جەلىسىن ۇزبەي جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ ديالوگىن اۆتور ناقتى ماتىندەرمەن، ارحيۆتىك قۇجاتتارمەن تولىقتىرىپ، ءوز ءسوزىن ناقتى مىسالدارمەن دايەكتەپ، دالەلدى كەلتىرەدى. قايىمنشش جەكە مۇراعاتىنداعى جازبالار، تۇرتپە تىركەستەر، وقشاۋ ويلار، ۇزىك-ۇزىك تۇسكەن جازبالار ءالى زەرتتەلەر، جاريالانۋعا ءتيىستى قولجازبالار قورى بار ەكەندىگىنەن اقلارات بەرەدى. بۇرىندارى جاريالانباعان ەكى تاريحي تۇلعانشش سۇحباتىنان سىزدىقگاتىپ سىر تارتا وتىرىپ، م.اۋەزوۆتىڭ ايتقان ءاربىر ەسكەرتپەلەرىن ەسكە الا وتىرىپ، بۇگىنگى كۇن تالابى تۇرعىسىنان ينتەرپرەتاتسيالايدى.

وسىنداي ديالوگتار نەگىزىندە تۋىنداعان ادەبي دەرەكتەر قايىم قولجازبالارىنداعى اۋەزوۆ الەمىن جانا ءبىر قىرىنان تانۋعا بولاتىنىن، ونداعى جازۋشى مۇرالارىنا تۇسكەي تەكستولوگيالىك تۇزەتۋلەر، بەلگىلەر، جازبالار مۇحتارتانۋدى تىن مالىمەتتەرمەن، جاڭا اكپارات اعىنىمەن تانىستىراتىنىن، ونىڭ گىلىمي-شىعارماشىلىق ءومىربايانىن قوردالاندىرا تۇسەتىنىن تانىتادى.

ءوز ىستەرى مەن ۇستانىمدارىنا سەنگەن، ماكسات-مۇراتتارىنا، تاقىرىپتارىنا، ماماندىقتارىنا ادال تۇلعالار قانداي قيىندىقتا دا ءبىر-بىرىنە قولداۋ كورسەتىپ، رۋحاني مەدەت بولا بىلگەن.

جالپى، «ۇستاز بەن شاكىرت:

مۇحتار مەن قايىم» اتتى بۇل ەنبەك «ۇلى كالامعەردىن كولىنان شىققان ءاربىر ءسوز قازاق تاريحىمەن بىرگە جاساۋى ءتيىس» قاعيداسىن تۇجىرىمداۋىمەن دە قۇندى.