Qazaqstandaǵy kóne qoljazbalardyń saqtalýy tek talqylaýdy ǵana emes, sheshim qabyldaýdy da kútip jatqan irgeli máseleniń biri. Bul tek ǵalymdardyń zertteýi nemese sıpattaýymen shektelip qalmaıdy. Oǵan restavratordan bastap, sırek qordaǵy kitaphanashyǵa deıin at salysady. Mundaı keshendi sharýany retteýdiń ózindik joldary bar.
Jýyrda Nur-Múbárak Egıpet ıslam mádenıeti ýnıversıteti men Islam tarıhy, óneri men mádenıetin zertteý ortalǵy (IRSIKA) birlese otyryp «Qazaqstandaǵy qoljazba qorlary: saqtaý jáne zertteý» atty halyqaralyq semınar ótkizdi.
Semınarǵa Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrkııa jáne Iran elderiniń qoljazbamen tikeleı jumys isteıtin birqatar zertteýshileri qatysyp qoljazba salasyna qatysty pikir almasyp, ózekti máselelerdi jan-jaqty talqylaýǵa múmkindik tapty. Ádettegi semınarlar sońǵy kezderi asyǵys jáne esep berý úshin ótetini eshkimge jasyryn emes.
Biraq bul jolǵy semınardyń erekshelikteriniń biri árbir baıandamashynyń óz zertteýimen tolyq oı bólisýine ýaqyt berildi. Sonymen qatar árbir 3-4 baıandamashydan keıin suraq-jaýappen birge pikir almasýǵa qolaıly jaǵdaı jasaldy. Iaǵnı, árbir qatysýshy óz pikirin ortaǵa emin-erkin salǵan, suraqtarǵa jan-jaqty jaýap bergen erekshe semınar boldy dep aıtýǵa bolady.
Qazaqstandaǵy, jalpy álemdegi qoljazba qorlarynyń jumys isteý tártibi, qoljazbalardyń saqtalýy, restavraııa jasalýy, zerttelýi men nasıhattalýy úshin tájirıbe almasýda mundaı jıyndar tıimdi bolyp tabylady.
QOLJAZBANYŃ JAÝY – QÝǴYN-SÚRGIN
Birinshi kezekte qoljazbalardyń bárin nemese úlken bóligin bolshevıkter joıyp jiberdi degen pikir jáne oǵan sońǵy kezderi aıtylyp júrgen qarsy pikir: joq, bul sózdiń bári mıf, qoljazbalardyń bári joıylyp ketti dep aıtý bir toptardyń múddesi. Sondyqtan osy stereotıpterden bastaǵanymyz jón bolar.
Birinshi stereotıpke qatysty aıtatyn bolsaq, bulaı dep aıtýdyń dáleli kóp. Bolshevıkterdiń arab jazýyndaǵy, onyń ishinde arabsha, parsysha, túrikshe nemese qazaqsha ekendigine qaramastan qolyna túskenniń bárin órtegeni, joıǵany týraly sol kezde ómir súrgen zııaly qaýym ókilderiniń maqalalary men estelikterinen kóptep kezdestirýge bolady.
Ekinshiden, eger qoljazbalardyń úlken bóligin joıýǵa degen úlken qaýip-qater tónbese, ne úshin kóptegen musylmandar arab jazýyndaǵy qoljazbalaryn jer-jerlerge, zıratqa jáne kesenelerge aparyp jasyrdy jáne sandyqtarǵa salyp kıizderge orap jerge kómdi? Taý-taýdyń úńgirlerine aparyp jasyrdy, uzaq jyldar boıy, ıaǵnı keshegi táýelsizdik alǵan kúnimizge deıin úıinde atasy nemese ájesinen qalǵan kóne kitap jaıly aıtýdan qoryqty degen zańdy saýal týyndaıdy. Árıne, qaýip-qater bolǵandyqtan osylaı istegeni túsinikti. Onyń ústine kollektıvtendirý men qoldan jasalǵan asharshylyq jyldary, quǵyn-súrgin jyldary mal-múlik, baspana jáne myńdaǵan adamdardyń qurban bolǵanyn eshkim de joqqa shyǵara almasa kerek.
Qoljazba turmaq bas qaıǵy bolǵan zamanda kóptegen jazba muralardyń qoldy bolǵany, joıylǵany jáne joǵalǵany da shyndyq. Bul jerde aıta keter taǵy bir másele bar. Eshkim arnaıy kózin qurtpasa da qoljazba óte názik dúnıe.
«EBEDEISIZ ADAMDAR» MEN ORAShOLAQ ÁREKETTER
Franýz qoljazbatanýshysy belgili ǵalym, professor Fransıs Rıshar aıtpaqshy, qoljazbanyń jaýy óte kóp. Olar: kún, ystyq aýa-raıy, ylǵaldyq, shekten tys qurǵaq aýa, elektr jaryǵynyń tikeleı qoljazbaǵa túsip turýy, túrli jándikter, bakterııalar, sý, qar jáne adamnyń kez-kelgen oqys qımyly qoljazbany qurtatyn faktorlar. Ǵalymnyń aıtýynsha osy kúnge deıin ǵasyrlar qoınaýynan aman-saý jetken qoljazbany kóptegen «ebedeısiz adamdar» men oqyrmandar oqys áreketterimen bir kúnniń ishinde birneshe jylǵa tozdyryp jiberedi. Sondyqtan qoljazbanyń eń basty jaýynyń biri «ebedeısiz adam» degen pikirdi usynady.
Bul sózben de kelispeýge bolmas. Sebebi qoljazbanyń árbir paraǵyn aıalap, aqyryn ashyp qaraý qajet, sýlamaý, túshkirmeý t.b. tolyp jatqan erejelerdi eskerý qajet. Árıne bul aıtylǵan máseleler batys elderindegi qoljazba qorlarynda sheshilgen deýge bolady. Qoljazbalardy sandyq júıege túsirý arqyly bul kúnde kóptegen qoljazba qorlary oqyrmanǵa tek qana qoljazbanyń elektrondy nusqasyn oqýǵa beredi.
Alaıda bizdiń elimizde jáne t.b. birqatar elderde qoljazbalar sandyq júıege áli tolyq túspegendikten kóbinese tikeleı qoljazbanyń ózin oqyrmannyń paıdalanýyna beredi. Qordaǵy aýa temperatýrasy men oqyrman zalyndaǵy aýa temperatýrasynyń aıyrmashylyǵyna qaraı qoljazbalar birte-birte búlinedi. Sebebi qordaǵy aýa temperatýrasy birqalypty jáne +17-18 gradýstan aspaıdy. Al oqyrman zalyndaǵy aýa temperatýrasy +30 gradýstan da asyp ketetin kezder bolady. Osy oraıda árbir oqyrman bilýi tıis erejeler kóp. Ol týraly qoljazba qorlarynda oqyrmandarǵa arnaıy nusqaýlyqtar bar jáne qoljazba qorynda jumys isteıtin oqyrman arnaıy hat ákelýi de mindetteledi.
Qazaqstan qoljazba qorlarynda, ıaǵnı eldegi eń úlken kitaphana qorlaryndaǵy qoljazbalardyń sany ózge kórshiles elderdiń qoljazba qorlarymen salystyrǵanda az. Az bolýyna saı bir kezderi barlyq qoljazbalar joıylǵan degen pikir qalyptassa kerek. Onyń da sebepteri bar. Sonyń bir sebebi elimizdiń kóleminiń úlken bolýyna baılanysty, ıaǵnı bir jerden ekinshi aýylǵa jete almaı halyqtyń jolda ıt-qusqa jem bolýy, qolyndaǵy zattarynyń náýbet jyldary jer-jerlerde shashylyp qalýy, kóptegen qystaqtar men aýyldardyń qaraýsyz qalýy jáne t.b. sebepter.
SANDYQ TÚBINDEGI SARY QAǴAZDAR
Sońǵy jyldary úıimde ata-babamnan qalǵan qoljazba bar, sony oqyp beresizder me degen adamdar jıi habarlasatyn bolǵan. Olardyń ózi birneshe kategorııaǵa bólinedi.
Bir toby jaı ǵana ata-babasynyń kóne qoljazbasy ne týraly ekenin bilgisi keledi jáne ony ary qaraı atasynyń kózi retinde saqtaýdy kózdeıdi. Ekinshi bir top ata-babadan qalǵan qoljazbanyń tolyq ǵylymı sıpatyn jazdyryp alyp, ony qara bazarda kollekıonerlerge satqylary keledi. Bul topqa jatatyn adamdar elimizde sońǵy kezderi kóbeıgenin erekshe atap kórsetken jón. Olardyń kózdegeni bul qoljazbany saqtaý emes, satý.
Endi bir top adamdar ata-babasynan qalǵan qoljazbalardyń zerttelgenin qalaıdy, biraq ony ózderi zertteı almaıtyndyqtan zertteýshilerge júginedi. Bul toptyń kózdegeni satý emes, úıinde áli de bolsa saqtaı berý. Biraq múmkin bolsa zerttelip jaryqqa shyqqanyn qalaıdy. Bul topqa jatatyn adamdardyń da sany birshama.
Taǵy bir top adamdar bar, olar qoljazbalaryn kitaphana qorlaryna aparyp ótkizgileri keledi. Sebebi jyldan jylǵa tozyp bara jatqan qoljazbany saqtaýǵa shamasy joq ári aqyly restavraııa jasaıtyn ortalyqtar da joqtyń qasy. Sondyqtan birjolata joıylyp ketkenshe qoljazbany arnaıy saqtaıtyn orynǵa ótkizýdi kózdeıdi. Bylaısha aıtqanda qoljazbanyń obalynan qorqady. Bul topqa jatatyn adamdardyń sany az desek te, bar ekeniniń ózi qýantady.
Joǵaryda aıtylǵandardy qorytyndylaı kele, eldiń ishinde saqtalǵan qoljazbalardyń nemese kóne kitaptardyń kóp ekenine kóz jetkizemiz. Mysaly bir otbasynda 1-2 qoljazba saqtalǵan bolsa, endi bir otbasyda 400-ge jýyq qoljazba men kóne kitap saqtalǵanyna kýá bolamyz.
Eger búkil Qazaqstan boıynsha jeke kollekııalarda saqtalǵan qoljazbalardy esepteıtin bolsaq, resmı kitaphanalarda saqtalǵan qoljazbalardan birneshe ese kóp qoljazbanyń bar ekenin kóremiz. Iaǵnı, Qazaqstandaǵy resmı qoljazba qorlarynda saqtalǵan kóne kitaptar men qoljazbalar az bolǵanymen eldiń ishinde, jeke kollekıonerlerde jáne elimizdiń túkpir-túkpirinde qoljazbalar kóp.
SAQTAÝShYLAR KIMDER?
Aldymen ata-babasynan qalǵan jazba murany qıyn-qystaý zamannan qalaı aman-esen saqtap qaldy jáne qoljazbalardy saqtap otyrǵandar kimder degen suraqqa jaýap izdeımiz. Bul adamdardyń ózderi birneshe topqa bólinedi.
Aldymen, molda, ahýnd, ustaz bolǵan, birneshe tildi bilgen adamdardyń otbasylary oıǵa oralady. Bul jerde bolshevıkter kelgenge deıin qazaqtar saýatsyz bolǵan degen stereotıpti joqqa shyǵaratyn dálel jatyr. Birneshe tildi bilgen (arab, parsy jáne túrik) adamdardy tek qana orys tilin bilmegeni úshin saýatsyzdardyń qataryna jatqyzý qanshalyqty ádiletti?
Al shamamen osydan bir ǵasyr buryn ómir súrgen ata-babalarymyz úsh tildi bolǵanyn osy kóne jádigerler bizge dáleldep otyr. Kóptegen oqyǵan azamattar úsh tildi bilgen, úsh tilde jazylǵan kitaptar men qoljazbalardy oqyǵan jáne sony óz urpaqtaryna muraǵa qaldyrǵan. Saqtalǵan qoljazbalardyń birazy medreselerde oqyǵan shyǵarmalar bolsa, birazy ózderi jazǵan qoljazbalar.
Nur-Múbarak Egıpet ıslam mádenıeti ýnıversıtetinde ótken eki kúndik ǵylymı semınar aıasynda Syr óńiriniń týmasy Aıqoja ıshan Temiruly (1773-1858) jáne onyń urpaqtarynan qalǵan jádegerlikter, sırek kitaptar men qoljazbalardyń kórmesi ótti.
Odan basqa semınar barysynda qyzylordalyq Dúısenbek Qabylbaıulynyń jeke kitaphanasynda saqtalǵan 400-den astam kóne kitaptar men qoljazbalardy urpaqtary ál-Farabı kitaphanasyna zertteýge tapsyrǵany týraly aıtyldy. Budan basqa túrli otbasylarda júzden astam qoljazba saqtap otyrǵan azamattar týraly sóz boldy. Bundaı otbasylar týraly qanshalyqty kóbirek aıtylsa, sonshalyqty jaqsy. Sebebi bundaı otbasylar ózge da úılerinde qoljazba saqtap otyrǵan otbasylarǵa úlgi bolary anyq. Jeke kollekııada saqtaý ekologııalyq ahýal nasharlaǵan búgingi tańda tıimdi emes ekenin túsinetin jáne osy jazba muralardy halyqtyń ortaq paıdalanýyna berý qajet ekenin sezinetin otbasylardyń bar ekendigi erekshe qýantady.
KEZ-KELGEN KITAPHANA QOLJAZBAǴA MEKEN BOLA ALA MA?
Jeke kollekııalarda saqtalǵan qoljazbalardy qaıda saqtaý kerek degen másele de ózekti jáne semınar barysynda qyzý talqylandy. Qazirgi tańda bir qyzylordalyq otbasy Ál-Farabı kitaphanasyna qoljazbalaryn tapsyryp otyr. Biraq atalmysh kitaphanada qoljazba saqtaıtyn oryn joq ekeni jáne qarapaıym kitaptar sekildi saqtalatyny qynjyltady.
Eger qoljazba ıeleri bundaı kollekııalaryn QR Ulttyq kitaphanasy nemese Astanadaǵy QR Ulttyq akademııalyq kitaphana qoryna ózkizse, ol jerde bul qoljazbalardy tazalap, restavraııadan ótkizip qolaıly jerde saqtaǵan bolar edi. Onyń ústine iri kitaphanalarǵa baratyn oqyrmandar da kóp ekenin eskergen jón.
Úlken ahýnd nemese molda bolmaǵanmen medresede bilim alǵan azamattardan da qalǵan qoljazbalar bar. Sany kóp bolmasa da bul topqa jatatyn adamdardyń kollekııasynda Quran Kárim, «Sııar Shárip», paıǵambar (s.a.s.) ómirbaıanyna arnalǵan qıssalar men arab jáne parsy tiliniń grammatıkasyna arnalǵan eńbekter jáne «Muhtasar» jıi kezdesedi.
Bundaı adamdardyń keıbiriniń urpaqtary shyǵystaný fakýltetine oqýǵa túsip, ata-baba jolyn qýyp arab, parsy jáne túrik tilderin meńgerip bul kúnde shyǵystaný ǵylymyna qyzmet etýde. Al qalǵan birazy ata-baba murasyn úıde saqtap otyr.
Árıne, ortalyqtandyrylǵan qoljazba saqtaıtyn arnaıy oryn bolsa, qoljazbalaryn berýge daıyndary da bar.
Bir kezderi basshylyq qyzmette bolǵan jáne qolyndaǵy bılikti paıdalanyp eldiń qolyndaǵy qoljazbalardy jınap alǵan adamdar da kezdesedi. Bundaı adamdardyń urpaqtary ádette qoljazbany saqtaǵylary kelmeıdi, múmkin bolsa satqylary keledi. Bul kúnde negizinen qara bazarda qoljazba satýǵa beıimder – osy toptyń adamdary.
Sońǵy kezde jarııa túrde qoljazba saqtap otyrǵan jeke kollekıonerlerdiń sanynyń kúnnen kúnge artýy jáne qara bazarda qoljazbany satýdyń jıileýi baıqalǵan. Bul máselede bári qara nemese bári aq dep qaraý stereotıpinen arylý kerektigin aıtqymyz keledi. Iaǵnı, bolshevıkter qoljazba murany maqsatty túrde qanshama joıýǵa tyrysqanymen, sandyq túbindegi qazynany tutas qurta almady.
Jazba murany jankeshti azamattar túrli joldarmen saqtap qaldy. Sahar taýynyń úńgirine qoljazbalary men kóne kitaptaryn jasyrǵan Orazmaǵambet Turmaǵanbetulynyń (1881-1942) da atyn osy rette erekshe atap kórsetken jón. Úndistannyń Bombeı qalasyndaǵy ýnıversıtetten ınjener-geolog mamandyǵyn oqyǵan ol Keńes odaǵynyń teris nazaryna iligip Iranǵa kóshýge májbúr bolady. Biraq Keńes odaǵy Iranmen kelisip ǵalymdy keri qaıtaryp 1942-jyly azaptap óltiredi. Bundaı azamattar el ishinde kóp bolǵan. Biz onyń birin bilsek, birin áli bilmeımiz...
Qoryta kelgende eki kúnge sozylǵan «Qazaqstandaǵy qoljazba qorlary: saqtaý jáne zertteý máseleleri» halyqaralyq semınar kóptegen máselelerdi talqylaýǵa múmkindik berdi.
Atap aıtqanda, Qazaqstandaǵy barlyq resmı qoljazba qorlaryndaǵy qoljazbalar men kóne kitaptardy jańa ádisterdi qoldana otyryp zertteý, ol úshin aldymen katalogtarǵa engizý, keıinnen ortaq elektrondy tizimin jasap shyǵý. Sondaı-aq jeke kollekııalardaǵy qoljazbalardy bir ortalyqqa jınaý úshin arnaıy baǵdarlama daıyndaý. Sonymen qatar, qoljazbalardy sandyq formatqa túsirý jáne odan ary saqtaý máseleleri jan-jaqty talqylandy. Aldaǵy ýaqytta mundaı semınar Bishkek qalasynda ótetini aıtyldy. Desek te qoldaǵy qoljazbalardy jınap alǵan kúnniń ózinde bir kezdegi myń-myńdaǵan qoljazbalardyń orny tolady dep aıta almaımyz jáne kórshiles Ózbekstan men Tájikstandaǵy qoljazba qorlaryndaǵydaı birneshe myń qoljazba qory qurylady dep aıtý qıyn. Biraq bastysy qolda bardy jınap, tizimin jasap ony katalogtarǵa engizý men ary qaraı zertteýge jumyla kirisý jáne osyndaı ortaq iske nıettiń bar ekendigi kóńilge úmit uıalatady.
Ǵalııa Qambarbekova
shyǵystanýshy
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ
Shyǵystaný fakýlteti
Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azııa kafedrasy
