Qazaqstandaǧy köne qoljazbalardyŋ saqtaluy tek talqylaudy ǧana emes, şeşım qabyldaudy da kütıp jatqan ırgelı mäselenıŋ bırı. Būl tek ǧalymdardyŋ zertteuı nemese sipattauymen şektelıp qalmaidy. Oǧan restavratordan bastap, sirek qordaǧy kıtaphanaşyǧa deiın at salysady. Mūndai keşendı şaruany retteudıŋ özındık joldary bar.
Juyrda Nūr-Mübärak Egipet islam mädenietı universitetı men İslam tarihy, önerı men mädenietın zertteu ortalǧy (İRSİKA) bırlese otyryp «Qazaqstandaǧy qoljazba qorlary: saqtau jäne zertteu» atty halyqaralyq seminar ötkızdı.
Seminarǧa Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Türkiia jäne İran elderınıŋ qoljazbamen tıkelei jūmys ısteitın bırqatar zertteuşılerı qatysyp qoljazba salasyna qatysty pıkır almasyp, özektı mäselelerdı jan-jaqty talqylauǧa mümkındık tapty. Ädettegı seminarlar soŋǧy kezderı asyǧys jäne esep beru üşın ötetını eşkımge jasyryn emes.
Bıraq būl jolǧy seminardyŋ erekşelıkterınıŋ bırı ärbır baiandamaşynyŋ öz zertteuımen tolyq oi bölısuıne uaqyt berıldı. Sonymen qatar ärbır 3-4 baiandamaşydan keiın sūraq-jauappen bırge pıkır almasuǧa qolaily jaǧdai jasaldy. Iаǧni, ärbır qatysuşy öz pıkırın ortaǧa emın-erkın salǧan, sūraqtarǧa jan-jaqty jauap bergen erekşe seminar boldy dep aituǧa bolady.
Qazaqstandaǧy, jalpy älemdegı qoljazba qorlarynyŋ jūmys ısteu tärtıbı, qoljazbalardyŋ saqtaluy, restavrasiia jasaluy, zertteluı men nasihattaluy üşın täjıribe almasuda mūndai jiyndar tiımdı bolyp tabylady.
QOLJAZBANYŊ JAUY – QUǦYN-SÜRGIN
Bırınşı kezekte qoljazbalardyŋ bärın nemese ülken bölıgın bolşevikter joiyp jıberdı degen pıkır jäne oǧan soŋǧy kezderı aitylyp jürgen qarsy pıkır: joq, būl sözdıŋ bärı mif, qoljazbalardyŋ bärı joiylyp kettı dep aitu bır toptardyŋ müddesı. Sondyqtan osy stereotipterden bastaǧanymyz jön bolar.
Bırınşı stereotipke qatysty aitatyn bolsaq, būlai dep aitudyŋ dälelı köp. Bolşevikterdıŋ arab jazuyndaǧy, onyŋ ışınde arabşa, parsyşa, türıkşe nemese qazaqşa ekendıgıne qaramastan qolyna tüskennıŋ bärın örtegenı, joiǧany turaly sol kezde ömır sürgen ziialy qauym ökılderınıŋ maqalalary men estelıkterınen köptep kezdestıruge bolady.
Ekınşıden, eger qoljazbalardyŋ ülken bölıgın joiuǧa degen ülken qauıp-qater tönbese, ne üşın köptegen mūsylmandar arab jazuyndaǧy qoljazbalaryn jer-jerlerge, ziratqa jäne kesenelerge aparyp jasyrdy jäne sandyqtarǧa salyp kiızderge orap jerge kömdı? Tau-taudyŋ üŋgırlerıne aparyp jasyrdy, ūzaq jyldar boiy, iaǧni keşegı täuelsızdık alǧan künımızge deiın üiınde atasy nemese äjesınen qalǧan köne kıtap jaily aitudan qoryqty degen zaŋdy saual tuyndaidy. Ärine, qauıp-qater bolǧandyqtan osylai ıstegenı tüsınıktı. Onyŋ üstıne kollektivtendıru men qoldan jasalǧan aşarşylyq jyldary, qūǧyn-sürgın jyldary mal-mülık, baspana jäne myŋdaǧan adamdardyŋ qūrban bolǧanyn eşkım de joqqa şyǧara almasa kerek.
Qoljazba tūrmaq bas qaiǧy bolǧan zamanda köptegen jazba mūralardyŋ qoldy bolǧany, joiylǧany jäne joǧalǧany da şyndyq. Būl jerde aita keter taǧy bır mäsele bar. Eşkım arnaiy közın qūrtpasa da qoljazba öte näzık dünie.
«EBEDEISIZ ADAMDAR» MEN ORAŞOLAQ ÄREKETTER
Fransuz qoljazbatanuşysy belgılı ǧalym, professor Fransis Rişar aitpaqşy, qoljazbanyŋ jauy öte köp. Olar: kün, ystyq aua-raiy, ylǧaldyq, şekten tys qūrǧaq aua, elektr jaryǧynyŋ tıkelei qoljazbaǧa tüsıp tūruy, türlı jändıkter, bakteriialar, su, qar jäne adamnyŋ kez-kelgen oqys qimyly qoljazbany qūrtatyn faktorlar. Ǧalymnyŋ aituynşa osy künge deiın ǧasyrlar qoinauynan aman-sau jetken qoljazbany köptegen «ebedeisız adamdar» men oqyrmandar oqys äreketterımen bır künnıŋ ışınde bırneşe jylǧa tozdyryp jıberedı. Sondyqtan qoljazbanyŋ eŋ basty jauynyŋ bırı «ebedeisız adam» degen pıkırdı ūsynady.
Būl sözben de kelıspeuge bolmas. Sebebı qoljazbanyŋ ärbır paraǧyn aialap, aqyryn aşyp qarau qajet, sulamau, tüşkırmeu t.b. tolyp jatqan erejelerdı eskeru qajet. Ärine būl aitylǧan mäseleler batys elderındegı qoljazba qorlarynda şeşılgen deuge bolady. Qoljazbalardy sandyq jüiege tüsıru arqyly būl künde köptegen qoljazba qorlary oqyrmanǧa tek qana qoljazbanyŋ elektrondy nūsqasyn oquǧa beredı.
Alaida bızdıŋ elımızde jäne t.b. bırqatar elderde qoljazbalar sandyq jüiege älı tolyq tüspegendıkten köbınese tıkelei qoljazbanyŋ özın oqyrmannyŋ paidalanuyna beredı. Qordaǧy aua temperaturasy men oqyrman zalyndaǧy aua temperaturasynyŋ aiyrmaşylyǧyna qarai qoljazbalar bırte-bırte bülınedı. Sebebı qordaǧy aua temperaturasy bırqalypty jäne +17-18 gradustan aspaidy. Al oqyrman zalyndaǧy aua temperaturasy +30 gradustan da asyp ketetın kezder bolady. Osy oraida ärbır oqyrman bıluı tiıs erejeler köp. Ol turaly qoljazba qorlarynda oqyrmandarǧa arnaiy nūsqaulyqtar bar jäne qoljazba qorynda jūmys ısteitın oqyrman arnaiy hat äkeluı de mındetteledı.
Qazaqstan qoljazba qorlarynda, iaǧni eldegı eŋ ülken kıtaphana qorlaryndaǧy qoljazbalardyŋ sany özge körşıles elderdıŋ qoljazba qorlarymen salystyrǧanda az. Az boluyna sai bır kezderı barlyq qoljazbalar joiylǧan degen pıkır qalyptassa kerek. Onyŋ da sebepterı bar. Sonyŋ bır sebebı elımızdıŋ kölemınıŋ ülken boluyna bailanysty, iaǧni bır jerden ekınşı auylǧa jete almai halyqtyŋ jolda it-qūsqa jem boluy, qolyndaǧy zattarynyŋ näubet jyldary jer-jerlerde şaşylyp qaluy, köptegen qystaqtar men auyldardyŋ qarausyz qaluy jäne t.b. sebepter.
SANDYQ TÜBINDEGI SARY QAǦAZDAR
Soŋǧy jyldary üiımde ata-babamnan qalǧan qoljazba bar, sony oqyp beresızder me degen adamdar jiı habarlasatyn bolǧan. Olardyŋ özı bırneşe kategoriiaǧa bölınedı.
Bır toby jai ǧana ata-babasynyŋ köne qoljazbasy ne turaly ekenın bılgısı keledı jäne ony ary qarai atasynyŋ közı retınde saqtaudy közdeidı. Ekınşı bır top ata-babadan qalǧan qoljazbanyŋ tolyq ǧylymi sipatyn jazdyryp alyp, ony qara bazarda kolleksionerlerge satqylary keledı. Būl topqa jatatyn adamdar elımızde soŋǧy kezderı köbeigenın erekşe atap körsetken jön. Olardyŋ közdegenı būl qoljazbany saqtau emes, satu.
Endı bır top adamdar ata-babasynan qalǧan qoljazbalardyŋ zerttelgenın qalaidy, bıraq ony özderı zerttei almaityndyqtan zertteuşılerge jügınedı. Būl toptyŋ közdegenı satu emes, üiınde älı de bolsa saqtai beru. Bıraq mümkın bolsa zerttelıp jaryqqa şyqqanyn qalaidy. Būl topqa jatatyn adamdardyŋ da sany bırşama.
Taǧy bır top adamdar bar, olar qoljazbalaryn kıtaphana qorlaryna aparyp ötkızgılerı keledı. Sebebı jyldan jylǧa tozyp bara jatqan qoljazbany saqtauǧa şamasy joq ärı aqyly restavrasiia jasaityn ortalyqtar da joqtyŋ qasy. Sondyqtan bırjolata joiylyp ketkenşe qoljazbany arnaiy saqtaityn orynǧa ötkızudı közdeidı. Bylaişa aitqanda qoljazbanyŋ obalynan qorqady. Būl topqa jatatyn adamdardyŋ sany az desek te, bar ekenınıŋ özı quantady.
Joǧaryda aitylǧandardy qorytyndylai kele, eldıŋ ışınde saqtalǧan qoljazbalardyŋ nemese köne kıtaptardyŋ köp ekenıne köz jetkızemız. Mysaly bır otbasynda 1-2 qoljazba saqtalǧan bolsa, endı bır otbasyda 400-ge juyq qoljazba men köne kıtap saqtalǧanyna kuä bolamyz.
Eger bükıl Qazaqstan boiynşa jeke kolleksiialarda saqtalǧan qoljazbalardy esepteitın bolsaq, resmi kıtaphanalarda saqtalǧan qoljazbalardan bırneşe ese köp qoljazbanyŋ bar ekenın köremız. Iаǧni, Qazaqstandaǧy resmi qoljazba qorlarynda saqtalǧan köne kıtaptar men qoljazbalar az bolǧanymen eldıŋ ışınde, jeke kolleksionerlerde jäne elımızdıŋ tükpır-tükpırınde qoljazbalar köp.
SAQTAUŞYLAR KIMDER?
Aldymen ata-babasynan qalǧan jazba mūrany qiyn-qystau zamannan qalai aman-esen saqtap qaldy jäne qoljazbalardy saqtap otyrǧandar kımder degen sūraqqa jauap ızdeimız. Būl adamdardyŋ özderı bırneşe topqa bölınedı.
Aldymen, molda, ahund, ūstaz bolǧan, bırneşe tıldı bılgen adamdardyŋ otbasylary oiǧa oralady. Būl jerde bolşevikter kelgenge deiın qazaqtar sauatsyz bolǧan degen stereotiptı joqqa şyǧaratyn dälel jatyr. Bırneşe tıldı bılgen (arab, parsy jäne türık) adamdardy tek qana orys tılın bılmegenı üşın sauatsyzdardyŋ qataryna jatqyzu qanşalyqty ädılettı?
Al şamamen osydan bır ǧasyr būryn ömır sürgen ata-babalarymyz üş tıldı bolǧanyn osy köne jädıgerler bızge däleldep otyr. Köptegen oqyǧan azamattar üş tıldı bılgen, üş tılde jazylǧan kıtaptar men qoljazbalardy oqyǧan jäne sony öz ūrpaqtaryna mūraǧa qaldyrǧan. Saqtalǧan qoljazbalardyŋ bırazy medreselerde oqyǧan şyǧarmalar bolsa, bırazy özderı jazǧan qoljazbalar.
Nūr-Mübarak Egipet islam mädenietı universitetınde ötken ekı kündık ǧylymi seminar aiasynda Syr öŋırınıŋ tumasy Aiqoja işan Temırūly (1773-1858) jäne onyŋ ūrpaqtarynan qalǧan jädegerlıkter, sirek kıtaptar men qoljazbalardyŋ körmesı öttı.
Odan basqa seminar barysynda qyzylordalyq Düisenbek Qabylbaiūlynyŋ jeke kıtaphanasynda saqtalǧan 400-den astam köne kıtaptar men qoljazbalardy ūrpaqtary äl-Farabi kıtaphanasyna zertteuge tapsyrǧany turaly aityldy. Būdan basqa türlı otbasylarda jüzden astam qoljazba saqtap otyrǧan azamattar turaly söz boldy. Būndai otbasylar turaly qanşalyqty köbırek aitylsa, sonşalyqty jaqsy. Sebebı būndai otbasylar özge da üilerınde qoljazba saqtap otyrǧan otbasylarǧa ülgı bolary anyq. Jeke kolleksiiada saqtau ekologiialyq ahual naşarlaǧan bügıngı taŋda tiımdı emes ekenın tüsınetın jäne osy jazba mūralardy halyqtyŋ ortaq paidalanuyna beru qajet ekenın sezınetın otbasylardyŋ bar ekendıgı erekşe quantady.
KEZ-KELGEN KITAPHANA QOLJAZBAǦA MEKEN BOLA ALA MA?
Jeke kolleksiialarda saqtalǧan qoljazbalardy qaida saqtau kerek degen mäsele de özektı jäne seminar barysynda qyzu talqylandy. Qazırgı taŋda bır qyzylordalyq otbasy Äl-Farabi kıtaphanasyna qoljazbalaryn tapsyryp otyr. Bıraq atalmyş kıtaphanada qoljazba saqtaityn oryn joq ekenı jäne qarapaiym kıtaptar sekıldı saqtalatyny qynjyltady.
Eger qoljazba ielerı būndai kolleksiialaryn QR Ūlttyq kıtaphanasy nemese Astanadaǧy QR Ūlttyq akademiialyq kıtaphana qoryna özkızse, ol jerde būl qoljazbalardy tazalap, restavrasiiadan ötkızıp qolaily jerde saqtaǧan bolar edı. Onyŋ üstıne ırı kıtaphanalarǧa baratyn oqyrmandar da köp ekenın eskergen jön.
Ülken ahund nemese molda bolmaǧanmen medresede bılım alǧan azamattardan da qalǧan qoljazbalar bar. Sany köp bolmasa da būl topqa jatatyn adamdardyŋ kolleksiiasynda Qūran Kärım, «Siiar Şärıp», paiǧambar (s.a.s.) ömırbaianyna arnalǧan qissalar men arab jäne parsy tılınıŋ grammatikasyna arnalǧan eŋbekter jäne «Mūhtasar» jiı kezdesedı.
Būndai adamdardyŋ keibırınıŋ ūrpaqtary şyǧystanu fakultetıne oquǧa tüsıp, ata-baba jolyn quyp arab, parsy jäne türık tılderın meŋgerıp būl künde şyǧystanu ǧylymyna qyzmet etude. Al qalǧan bırazy ata-baba mūrasyn üide saqtap otyr.
Ärine, ortalyqtandyrylǧan qoljazba saqtaityn arnaiy oryn bolsa, qoljazbalaryn beruge daiyndary da bar.
Bır kezderı basşylyq qyzmette bolǧan jäne qolyndaǧy bilıktı paidalanyp eldıŋ qolyndaǧy qoljazbalardy jinap alǧan adamdar da kezdesedı. Būndai adamdardyŋ ūrpaqtary ädette qoljazbany saqtaǧylary kelmeidı, mümkın bolsa satqylary keledı. Būl künde negızınen qara bazarda qoljazba satuǧa beiımder – osy toptyŋ adamdary.
Soŋǧy kezde jariia türde qoljazba saqtap otyrǧan jeke kolleksionerlerdıŋ sanynyŋ künnen künge artuy jäne qara bazarda qoljazbany satudyŋ jiıleuı baiqalǧan. Būl mäselede bärı qara nemese bärı aq dep qarau stereotipınen arylu kerektıgın aitqymyz keledı. Iаǧni, bolşevikter qoljazba mūrany maqsatty türde qanşama joiuǧa tyrysqanymen, sandyq tübındegı qazynany tūtas qūrta almady.
Jazba mūrany jankeştı azamattar türlı joldarmen saqtap qaldy. Sahar tauynyŋ üŋgırıne qoljazbalary men köne kıtaptaryn jasyrǧan Orazmaǧambet Tūrmaǧanbetūlynyŋ (1881-1942) da atyn osy rette erekşe atap körsetken jön. Ündıstannyŋ Bombei qalasyndaǧy universitetten injener-geolog mamandyǧyn oqyǧan ol Keŋes odaǧynyŋ terıs nazaryna ılıgıp İranǧa köşuge mäjbür bolady. Bıraq Keŋes odaǧy İranmen kelısıp ǧalymdy kerı qaitaryp 1942-jyly azaptap öltıredı. Būndai azamattar el ışınde köp bolǧan. Bız onyŋ bırın bılsek, bırın älı bılmeimız...
Qoryta kelgende ekı künge sozylǧan «Qazaqstandaǧy qoljazba qorlary: saqtau jäne zertteu mäselelerı» halyqaralyq seminar köptegen mäselelerdı talqylauǧa mümkındık berdı.
Atap aitqanda, Qazaqstandaǧy barlyq resmi qoljazba qorlaryndaǧy qoljazbalar men köne kıtaptardy jaŋa ädısterdı qoldana otyryp zertteu, ol üşın aldymen katalogtarǧa engızu, keiınnen ortaq elektrondy tızımın jasap şyǧu. Sondai-aq jeke kolleksiialardaǧy qoljazbalardy bır ortalyqqa jinau üşın arnaiy baǧdarlama daiyndau. Sonymen qatar, qoljazbalardy sandyq formatqa tüsıru jäne odan ary saqtau mäselelerı jan-jaqty talqylandy. Aldaǧy uaqytta mūndai seminar Bışkek qalasynda ötetını aityldy. Desek te qoldaǧy qoljazbalardy jinap alǧan künnıŋ özınde bır kezdegı myŋ-myŋdaǧan qoljazbalardyŋ orny tolady dep aita almaimyz jäne körşıles Özbekstan men Täjıkstandaǧy qoljazba qorlaryndaǧydai bırneşe myŋ qoljazba qory qūrylady dep aitu qiyn. Bıraq bastysy qolda bardy jinap, tızımın jasap ony katalogtarǧa engızu men ary qarai zertteuge jūmyla kırısu jäne osyndai ortaq ıske niettıŋ bar ekendıgı köŋılge ümıt ūialatady.
QOLJAZBANYŊ JAUY – QUǦYN-SÜRGIN
Bırınşı kezekte qoljazbalardyŋ bärın nemese ülken bölıgın bolşevikter joiyp jıberdı degen pıkır jäne oǧan soŋǧy kezderı aitylyp jürgen qarsy pıkır: joq, būl sözdıŋ bärı mif, qoljazbalardyŋ bärı joiylyp kettı dep aitu bır toptardyŋ müddesı. Sondyqtan osy stereotipterden bastaǧanymyz jön bolar.
Bırınşı stereotipke qatysty aitatyn bolsaq, būlai dep aitudyŋ dälelı köp. Bolşevikterdıŋ arab jazuyndaǧy, onyŋ ışınde arabşa, parsyşa, türıkşe nemese qazaqşa ekendıgıne qaramastan qolyna tüskennıŋ bärın örtegenı, joiǧany turaly sol kezde ömır sürgen ziialy qauym ökılderınıŋ maqalalary men estelıkterınen köptep kezdestıruge bolady.
Ekınşıden, eger qoljazbalardyŋ ülken bölıgın joiuǧa degen ülken qauıp-qater tönbese, ne üşın köptegen mūsylmandar arab jazuyndaǧy qoljazbalaryn jer-jerlerge, ziratqa jäne kesenelerge aparyp jasyrdy jäne sandyqtarǧa salyp kiızderge orap jerge kömdı? Tau-taudyŋ üŋgırlerıne aparyp jasyrdy, ūzaq jyldar boiy, iaǧni keşegı täuelsızdık alǧan künımızge deiın üiınde atasy nemese äjesınen qalǧan köne kıtap jaily aitudan qoryqty degen zaŋdy saual tuyndaidy. Ärine, qauıp-qater bolǧandyqtan osylai ıstegenı tüsınıktı. Onyŋ üstıne kollektivtendıru men qoldan jasalǧan aşarşylyq jyldary, qūǧyn-sürgın jyldary mal-mülık, baspana jäne myŋdaǧan adamdardyŋ qūrban bolǧanyn eşkım de joqqa şyǧara almasa kerek.
Qoljazba tūrmaq bas qaiǧy bolǧan zamanda köptegen jazba mūralardyŋ qoldy bolǧany, joiylǧany jäne joǧalǧany da şyndyq. Būl jerde aita keter taǧy bır mäsele bar. Eşkım arnaiy közın qūrtpasa da qoljazba öte näzık dünie.
«EBEDEISIZ ADAMDAR» MEN ORAŞOLAQ ÄREKETTER
Fransuz qoljazbatanuşysy belgılı ǧalym, professor Fransis Rişar aitpaqşy, qoljazbanyŋ jauy öte köp. Olar: kün, ystyq aua-raiy, ylǧaldyq, şekten tys qūrǧaq aua, elektr jaryǧynyŋ tıkelei qoljazbaǧa tüsıp tūruy, türlı jändıkter, bakteriialar, su, qar jäne adamnyŋ kez-kelgen oqys qimyly qoljazbany qūrtatyn faktorlar. Ǧalymnyŋ aituynşa osy künge deiın ǧasyrlar qoinauynan aman-sau jetken qoljazbany köptegen «ebedeisız adamdar» men oqyrmandar oqys äreketterımen bır künnıŋ ışınde bırneşe jylǧa tozdyryp jıberedı. Sondyqtan qoljazbanyŋ eŋ basty jauynyŋ bırı «ebedeisız adam» degen pıkırdı ūsynady.
Būl sözben de kelıspeuge bolmas. Sebebı qoljazbanyŋ ärbır paraǧyn aialap, aqyryn aşyp qarau qajet, sulamau, tüşkırmeu t.b. tolyp jatqan erejelerdı eskeru qajet. Ärine būl aitylǧan mäseleler batys elderındegı qoljazba qorlarynda şeşılgen deuge bolady. Qoljazbalardy sandyq jüiege tüsıru arqyly būl künde köptegen qoljazba qorlary oqyrmanǧa tek qana qoljazbanyŋ elektrondy nūsqasyn oquǧa beredı.
Alaida bızdıŋ elımızde jäne t.b. bırqatar elderde qoljazbalar sandyq jüiege älı tolyq tüspegendıkten köbınese tıkelei qoljazbanyŋ özın oqyrmannyŋ paidalanuyna beredı. Qordaǧy aua temperaturasy men oqyrman zalyndaǧy aua temperaturasynyŋ aiyrmaşylyǧyna qarai qoljazbalar bırte-bırte bülınedı. Sebebı qordaǧy aua temperaturasy bırqalypty jäne +17-18 gradustan aspaidy. Al oqyrman zalyndaǧy aua temperaturasy +30 gradustan da asyp ketetın kezder bolady. Osy oraida ärbır oqyrman bıluı tiıs erejeler köp. Ol turaly qoljazba qorlarynda oqyrmandarǧa arnaiy nūsqaulyqtar bar jäne qoljazba qorynda jūmys ısteitın oqyrman arnaiy hat äkeluı de mındetteledı.
Qazaqstan qoljazba qorlarynda, iaǧni eldegı eŋ ülken kıtaphana qorlaryndaǧy qoljazbalardyŋ sany özge körşıles elderdıŋ qoljazba qorlarymen salystyrǧanda az. Az boluyna sai bır kezderı barlyq qoljazbalar joiylǧan degen pıkır qalyptassa kerek. Onyŋ da sebepterı bar. Sonyŋ bır sebebı elımızdıŋ kölemınıŋ ülken boluyna bailanysty, iaǧni bır jerden ekınşı auylǧa jete almai halyqtyŋ jolda it-qūsqa jem boluy, qolyndaǧy zattarynyŋ näubet jyldary jer-jerlerde şaşylyp qaluy, köptegen qystaqtar men auyldardyŋ qarausyz qaluy jäne t.b. sebepter.
SANDYQ TÜBINDEGI SARY QAǦAZDAR
Soŋǧy jyldary üiımde ata-babamnan qalǧan qoljazba bar, sony oqyp beresızder me degen adamdar jiı habarlasatyn bolǧan. Olardyŋ özı bırneşe kategoriiaǧa bölınedı.
Bır toby jai ǧana ata-babasynyŋ köne qoljazbasy ne turaly ekenın bılgısı keledı jäne ony ary qarai atasynyŋ közı retınde saqtaudy közdeidı. Ekınşı bır top ata-babadan qalǧan qoljazbanyŋ tolyq ǧylymi sipatyn jazdyryp alyp, ony qara bazarda kolleksionerlerge satqylary keledı. Būl topqa jatatyn adamdar elımızde soŋǧy kezderı köbeigenın erekşe atap körsetken jön. Olardyŋ közdegenı būl qoljazbany saqtau emes, satu.
Endı bır top adamdar ata-babasynan qalǧan qoljazbalardyŋ zerttelgenın qalaidy, bıraq ony özderı zerttei almaityndyqtan zertteuşılerge jügınedı. Būl toptyŋ közdegenı satu emes, üiınde älı de bolsa saqtai beru. Bıraq mümkın bolsa zerttelıp jaryqqa şyqqanyn qalaidy. Būl topqa jatatyn adamdardyŋ da sany bırşama.
Taǧy bır top adamdar bar, olar qoljazbalaryn kıtaphana qorlaryna aparyp ötkızgılerı keledı. Sebebı jyldan jylǧa tozyp bara jatqan qoljazbany saqtauǧa şamasy joq ärı aqyly restavrasiia jasaityn ortalyqtar da joqtyŋ qasy. Sondyqtan bırjolata joiylyp ketkenşe qoljazbany arnaiy saqtaityn orynǧa ötkızudı közdeidı. Bylaişa aitqanda qoljazbanyŋ obalynan qorqady. Būl topqa jatatyn adamdardyŋ sany az desek te, bar ekenınıŋ özı quantady.
Joǧaryda aitylǧandardy qorytyndylai kele, eldıŋ ışınde saqtalǧan qoljazbalardyŋ nemese köne kıtaptardyŋ köp ekenıne köz jetkızemız. Mysaly bır otbasynda 1-2 qoljazba saqtalǧan bolsa, endı bır otbasyda 400-ge juyq qoljazba men köne kıtap saqtalǧanyna kuä bolamyz.
Eger bükıl Qazaqstan boiynşa jeke kolleksiialarda saqtalǧan qoljazbalardy esepteitın bolsaq, resmi kıtaphanalarda saqtalǧan qoljazbalardan bırneşe ese köp qoljazbanyŋ bar ekenın köremız. Iаǧni, Qazaqstandaǧy resmi qoljazba qorlarynda saqtalǧan köne kıtaptar men qoljazbalar az bolǧanymen eldıŋ ışınde, jeke kolleksionerlerde jäne elımızdıŋ tükpır-tükpırınde qoljazbalar köp.
SAQTAUŞYLAR KIMDER?
Aldymen ata-babasynan qalǧan jazba mūrany qiyn-qystau zamannan qalai aman-esen saqtap qaldy jäne qoljazbalardy saqtap otyrǧandar kımder degen sūraqqa jauap ızdeimız. Būl adamdardyŋ özderı bırneşe topqa bölınedı.
Aldymen, molda, ahund, ūstaz bolǧan, bırneşe tıldı bılgen adamdardyŋ otbasylary oiǧa oralady. Būl jerde bolşevikter kelgenge deiın qazaqtar sauatsyz bolǧan degen stereotiptı joqqa şyǧaratyn dälel jatyr. Bırneşe tıldı bılgen (arab, parsy jäne türık) adamdardy tek qana orys tılın bılmegenı üşın sauatsyzdardyŋ qataryna jatqyzu qanşalyqty ädılettı?
Al şamamen osydan bır ǧasyr būryn ömır sürgen ata-babalarymyz üş tıldı bolǧanyn osy köne jädıgerler bızge däleldep otyr. Köptegen oqyǧan azamattar üş tıldı bılgen, üş tılde jazylǧan kıtaptar men qoljazbalardy oqyǧan jäne sony öz ūrpaqtaryna mūraǧa qaldyrǧan. Saqtalǧan qoljazbalardyŋ bırazy medreselerde oqyǧan şyǧarmalar bolsa, bırazy özderı jazǧan qoljazbalar.
Nūr-Mübarak Egipet islam mädenietı universitetınde ötken ekı kündık ǧylymi seminar aiasynda Syr öŋırınıŋ tumasy Aiqoja işan Temırūly (1773-1858) jäne onyŋ ūrpaqtarynan qalǧan jädegerlıkter, sirek kıtaptar men qoljazbalardyŋ körmesı öttı.
Odan basqa seminar barysynda qyzylordalyq Düisenbek Qabylbaiūlynyŋ jeke kıtaphanasynda saqtalǧan 400-den astam köne kıtaptar men qoljazbalardy ūrpaqtary äl-Farabi kıtaphanasyna zertteuge tapsyrǧany turaly aityldy. Būdan basqa türlı otbasylarda jüzden astam qoljazba saqtap otyrǧan azamattar turaly söz boldy. Būndai otbasylar turaly qanşalyqty köbırek aitylsa, sonşalyqty jaqsy. Sebebı būndai otbasylar özge da üilerınde qoljazba saqtap otyrǧan otbasylarǧa ülgı bolary anyq. Jeke kolleksiiada saqtau ekologiialyq ahual naşarlaǧan bügıngı taŋda tiımdı emes ekenın tüsınetın jäne osy jazba mūralardy halyqtyŋ ortaq paidalanuyna beru qajet ekenın sezınetın otbasylardyŋ bar ekendıgı erekşe quantady.
KEZ-KELGEN KITAPHANA QOLJAZBAǦA MEKEN BOLA ALA MA?
Jeke kolleksiialarda saqtalǧan qoljazbalardy qaida saqtau kerek degen mäsele de özektı jäne seminar barysynda qyzu talqylandy. Qazırgı taŋda bır qyzylordalyq otbasy Äl-Farabi kıtaphanasyna qoljazbalaryn tapsyryp otyr. Bıraq atalmyş kıtaphanada qoljazba saqtaityn oryn joq ekenı jäne qarapaiym kıtaptar sekıldı saqtalatyny qynjyltady.
Eger qoljazba ielerı būndai kolleksiialaryn QR Ūlttyq kıtaphanasy nemese Astanadaǧy QR Ūlttyq akademiialyq kıtaphana qoryna özkızse, ol jerde būl qoljazbalardy tazalap, restavrasiiadan ötkızıp qolaily jerde saqtaǧan bolar edı. Onyŋ üstıne ırı kıtaphanalarǧa baratyn oqyrmandar da köp ekenın eskergen jön.
Ülken ahund nemese molda bolmaǧanmen medresede bılım alǧan azamattardan da qalǧan qoljazbalar bar. Sany köp bolmasa da būl topqa jatatyn adamdardyŋ kolleksiiasynda Qūran Kärım, «Siiar Şärıp», paiǧambar (s.a.s.) ömırbaianyna arnalǧan qissalar men arab jäne parsy tılınıŋ grammatikasyna arnalǧan eŋbekter jäne «Mūhtasar» jiı kezdesedı.
Būndai adamdardyŋ keibırınıŋ ūrpaqtary şyǧystanu fakultetıne oquǧa tüsıp, ata-baba jolyn quyp arab, parsy jäne türık tılderın meŋgerıp būl künde şyǧystanu ǧylymyna qyzmet etude. Al qalǧan bırazy ata-baba mūrasyn üide saqtap otyr.
Ärine, ortalyqtandyrylǧan qoljazba saqtaityn arnaiy oryn bolsa, qoljazbalaryn beruge daiyndary da bar.
Bır kezderı basşylyq qyzmette bolǧan jäne qolyndaǧy bilıktı paidalanyp eldıŋ qolyndaǧy qoljazbalardy jinap alǧan adamdar da kezdesedı. Būndai adamdardyŋ ūrpaqtary ädette qoljazbany saqtaǧylary kelmeidı, mümkın bolsa satqylary keledı. Būl künde negızınen qara bazarda qoljazba satuǧa beiımder – osy toptyŋ adamdary.
Soŋǧy kezde jariia türde qoljazba saqtap otyrǧan jeke kolleksionerlerdıŋ sanynyŋ künnen künge artuy jäne qara bazarda qoljazbany satudyŋ jiıleuı baiqalǧan. Būl mäselede bärı qara nemese bärı aq dep qarau stereotipınen arylu kerektıgın aitqymyz keledı. Iаǧni, bolşevikter qoljazba mūrany maqsatty türde qanşama joiuǧa tyrysqanymen, sandyq tübındegı qazynany tūtas qūrta almady.
Jazba mūrany jankeştı azamattar türlı joldarmen saqtap qaldy. Sahar tauynyŋ üŋgırıne qoljazbalary men köne kıtaptaryn jasyrǧan Orazmaǧambet Tūrmaǧanbetūlynyŋ (1881-1942) da atyn osy rette erekşe atap körsetken jön. Ündıstannyŋ Bombei qalasyndaǧy universitetten injener-geolog mamandyǧyn oqyǧan ol Keŋes odaǧynyŋ terıs nazaryna ılıgıp İranǧa köşuge mäjbür bolady. Bıraq Keŋes odaǧy İranmen kelısıp ǧalymdy kerı qaitaryp 1942-jyly azaptap öltıredı. Būndai azamattar el ışınde köp bolǧan. Bız onyŋ bırın bılsek, bırın älı bılmeimız...
Qoryta kelgende ekı künge sozylǧan «Qazaqstandaǧy qoljazba qorlary: saqtau jäne zertteu mäselelerı» halyqaralyq seminar köptegen mäselelerdı talqylauǧa mümkındık berdı.
Atap aitqanda, Qazaqstandaǧy barlyq resmi qoljazba qorlaryndaǧy qoljazbalar men köne kıtaptardy jaŋa ädısterdı qoldana otyryp zertteu, ol üşın aldymen katalogtarǧa engızu, keiınnen ortaq elektrondy tızımın jasap şyǧu. Sondai-aq jeke kolleksiialardaǧy qoljazbalardy bır ortalyqqa jinau üşın arnaiy baǧdarlama daiyndau. Sonymen qatar, qoljazbalardy sandyq formatqa tüsıru jäne odan ary saqtau mäselelerı jan-jaqty talqylandy. Aldaǧy uaqytta mūndai seminar Bışkek qalasynda ötetını aityldy. Desek te qoldaǧy qoljazbalardy jinap alǧan künnıŋ özınde bır kezdegı myŋ-myŋdaǧan qoljazbalardyŋ orny tolady dep aita almaimyz jäne körşıles Özbekstan men Täjıkstandaǧy qoljazba qorlaryndaǧydai bırneşe myŋ qoljazba qory qūrylady dep aitu qiyn. Bıraq bastysy qolda bardy jinap, tızımın jasap ony katalogtarǧa engızu men ary qarai zertteuge jūmyla kırısu jäne osyndai ortaq ıske niettıŋ bar ekendıgı köŋılge ümıt ūialatady.
Ǧaliia Qambarbekova
şyǧystanuşy
Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU
Şyǧystanu fakultetı
Taiau Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia kafedrasy
Ūqsas jaŋalyqtar
Qazaqstan men Türkiia BŪŪ-nyŋ Livandaǧy missiiasy aiasynda yntymaqtastyq jönınde kelısımge qol qoidy
