Semeidıŋ eskı meşıtterınıŋ bırı Bır mūnaraly meşıtte saqtauly tūrǧan qoljazbalarǧa qamqorlyq qajet. Äzırge resmi tırkelmegen köne kıtaptar men qoljazbalardyŋ saqtaluy syn kötermeidı.
Semeidıŋ Tatar kvartaly atalatyn bölıgınde ornalasqan Bır mūnaraly aǧaş meşıtınde bırşama qoljazbalar saqtalǧan. Būl qoljazbalardy janaşyr jandar osy qaladaǧy bırneşe meşıtterde jäne jeke kolleksiialarda saqtalǧan qoljazbalardy jinap osy meşıtke äkelıp ötkızgen eken. Är jerde şaşylyp jatqanşa bır jerde saqtalsa degen nietten tuyndaǧan būl oi – qūptarlyq qadam. Bügıngı taŋda būl qoljazbalardy arnaiy zerttep jürgen adam joq deuge bolady. Arasynda qyzyǧuşylyq tanytqan adamdar kelıp oqyp tūratynyn da aita ketken jön.
Bır mūnaraly aǧaş meşıtte saqtalǧan qoljazbalardyŋ sany bırşama. Işındegı keibır qoljazbalar ügıtılıp ketkendıkten tüiınşekterge tüiılgen küide saqtauly. Tüiınşektıŋ ışınde bır qoljazba ma, älde ekeu me, ony anyqtau mümkın bolmady. Meşıttegı üş jüzge juyq kıtaptyŋ bärı qoljazba emes, arasynda litografiialyq sirek kezdesetın kıtaptar da bar. Būl qoljazbalardyŋ negızgı bölıgı arab tılınde jazylǧan.
Arab tılındegı qoljazbalardyŋ negızgı bölıgı Qūran Kärımnıŋ täpsırı, hadister, dıni hikaia-dastandar jäne fiqhqa qatysty şyǧarmalar. Qūran Kärımnıŋ otyz parasyn otyz bölık etıp köşırgen nūsqasy da kezdesedı bıraq barlyq paralary saqtalmaǧan. Sonymen qatar, Qūran Kärımnıŋ otyzynşy parasyndaǧy ärbır süre jeke, kışıgırım qoljazba retınde köşırılgendenı de bar. Būlardyŋ kölemı kışıgırım, iaǧni qaltaǧa siyp ketetın kölemde jazylǧan. Arab tılındegı Qūran täpsırlerınıŋ özı bırneşe jäne köbısınıŋ avtorlary belgısız.
Qoljazbanyŋ basy men aiaǧy joǧalǧandyqtan avtorlaryn anyqtau qazırşe mümkın bolmady. Bıraq ışınde «İbn Abbastyŋ täpsırı» dep kirill ärpımen jazylǧan üş tomdyq täpsırdıŋ bır emes ekı bırdei danasy saqtalǧan.
Sonymen qatar arab tılınıŋ grammatikasyna arnalǧan oqulyqtar da bar. 1983 jyly bırqatar qoljazbalar jüielenıp retke keltırılgen eken. Ärqaisysyn nomerlep, mümkın bolǧanşa atyn jazyp jüiege saluǧa tyrysqan. Bıraq būl jūmysty kım ıstegenı qazırşe belgısız. Arab tılındegı qoljazbalardan basqa būl meşıttegı qoljazbalardyŋ ışınde türık jäne parsy tılındegı qoljazbalardy da kezdestıruge bolady. Ärine, olardyŋ sany arab tılındegı qoljazbalardan az. Türık tılındegı qoljazba degende bırden ne şaǧatai türık, ne tatar tılınde degen stereotip bar ekenı jasyryn emes.
Bıraq şaǧatai türık degen ataudyŋ qate atau ekendıgı köpten berı aitylyp jürgenın eskere otyryp, Ortalyq Aziia elderıne ortaq türık tılınde jazylǧan qoljazbalar dep qarapaiym sözben jetkızgendı jön sanadyq. Al tatar tılındegı qoljazbalar degenge kelsek, būl qoljazbalardy sol kezde tatar da, qazaq ta, başqūrt ta özbek te oqyǧan. Arab jazuyndaǧy şyǧarmalardy türık halyqtarynyŋ ärqaisysy öz tılınıŋ jatyǧyna salyp oqyǧany belgılı. Sondyqtan būl qoljazbalardyŋ mındettı türde tatar tılınde ekenın däleldeitın naqty qūjat ta, dälel de joq.
Sonymen qatar qoljazbalardyŋ ışınde Qazandaǧy tipo-litografiiadan jaryq körgen litografiialyq kıtaptar da bar. Tatar tılındegı qoljazbalar dep aituǧa sebep bolǧan jaidyŋ bır ūşy osy jerge kelıp tırelse kerek. Qazanda bırqatar tipo-litografiialar men litografiialar Resei patşalyǧynyŋ rūhsatymen türlı eŋbekterdı jaryqqa şyǧaryp otyrǧan. Olardyŋ ışınde arab, parsy jäne türık tılderındegı dıni, ädebi, sözdık, fälsäfa, audarma ädebiet, oqulyq, tarih, astronomiia jäne basqa da taqyryptarda jaryq körgen kıtaptardy kezdestıruge bolady. Ol üşın Mäskeu, Sankt-Peterburg, Taşkent, Duşanbe jäne Almaty qalalaryndaǧy sirek qorlarda saqtalǧan sirek kezdesetın arab, parsy jäne türık tılderındegı kıtaptardyŋ katalogtaryna jügınsek jetkılıktı.
Bır mūnaraly aǧaş meşıtte saqtalǧan parsy tılındegı barlyq qoljazbalardy körıp şyǧu qysqa uaqytta mümkın bolmady. Bır degende közge tüsken bırneşe eŋbek turaly qysqaşa mälımet bere ketsek.
Parsy tılındegı qomaqty şyǧarmanyŋ bırı «Fauaiid äl-Ziaiia» şyǧarmasy. Būl şyǧarma «Şärh-i Mulla Jämi» degen atpen keŋınen tanylǧan. Būl eŋbektıŋ avtory tanymal parsy aqyny ärı ǧūlamasy Äbdırahmn Jämi (1414-1492). Jämi arab tılınıŋ grammatikasyna arnalǧan İbn äl-Hajibtıŋ «äl-Kafiia» atty eŋbegıne (Nähv) tüsınıkter (şärh) jazyp ony özınıŋ ūly Ziauddin Iýsuftyŋ atymen «Fauaiid äl-Ziaiia» dep ataǧan. Äbdırahman Jämi arab tılın jaqsy bılgendıkten osy tıldı üirenuşılerge arnap tüsınıkter jazu arqyly tıl üirenudı jeŋıldetuge tyrysqan.
Atalmyş eŋbek arab tılın üirenuşı parsy tıldesterdıŋ arasyna keŋ taraǧan, atap aitqanda Ündıstan men Ortalyq Aziia elderınde oqulyq retınde qoldanylǧan. Semeidegı aǧaş meşıtte saqtalǧan «Şärh-i Mulla Jämi» şyǧarmasy Bombeidegı Haidar litografiiasynan jaryq körgen. Soŋǧy paraqtary jyrtylǧandyqtan jaryq körgen jyly belgısız. Qolda bar mälımetterge süiensek, būl eŋbektıŋ qoljazbalary köp saqtalǧan jäne 19-ǧasyrdyŋ soŋy men 20-ǧasyrdyŋ basynda Ündıstandaǧy litografiialardan bırneşe ret jaryq körgen. Osy kıtapqa degen sūranys bolǧandyqtan jiı jaryq körıp otyrǧandyǧyn irandyq ǧalymdar jan-jaqty zerttep būl turaly bırqatar eŋbekter jazyp tastaǧan. Sonymen qatar zertteuşıler Äbdırahman Jämidıŋ parsy tıldesterge arab tılın üiretudegı eŋbegıne joǧary baǧa bergen. Būdan basqa litografiiadan jaryq körgen taǧy bır parsy tılınde jazylǧan sirek kezdesetın kıtap bar. Ol kıtaptyŋ aty «Kimiia-ii saadat» (Baqyttyŋ äl-himiiasy), avtory – tanymal filosof Äbu Mūhammad äl-Ǧazali (1058-1111). Būl şyǧarma da Bombei qalasynda Fäth äl-Kärim litografiiasynan 1300/1882 jyly jaryq körgen. Äl-Ǧazalidyŋ būl eŋbegı filosofiialyq eŋbek ekenı barşaǧa belgılı.
Sondai-aq mūndai eŋbektı oqu, tüsınu köptegen daiyndyqty talap etetının aita ketken jön. Soǧan qaramastan būl eŋbek qoljazba türınde jäne keiınnen litografiialyq basylym retınde parsy tılınıŋ äserı bolǧan aimaqtardyŋ bärıne keŋ taraǧan. Äl-Ǧazalidıŋ parsy tılınde jazylǧan bıregei eŋbegı bolyp sanalatyn būl şyǧarma parsy tılındegı filosofiialyq terminder men ūǧymdardyŋ qalyptasuyna erekşe äserın tigızgen. Körıp tūrǧanymyzdai Semeidegı aǧaş meşıtte saqtalǧan qoljazbalardyŋ ışınde tek qana bırıŋǧai dıni eŋbekter emes, ǧylymi şyǧarmalar da bar ekenın köremız.
NE ÜŞIN MAŊYZDY?
Bırınşıden, būl qoljazbalar men sirek kıtaptar negızınen elımızdıŋ oŋtüstık öŋırlerınde qoljazbalar men sirek kezdesetın kıtaptar köp bolǧan, köp saqtalǧan, al soltüstık, şyǧys jäne t.b. öŋırlerde az degen közqarasty joqqa şyǧaruǧa dälel bola alady. Soŋǧy kezderı mūndai qoljazbalar Kökşetau, Qyzyljar jäne Semeiden jiı tabylyp jatqanyn da aita ketken jön. Aǧaş meşıttegı qoljazbalar men sirek kezdesetın kıtaptar üş tılde jazylǧan. Üş tıldı bılu, üş tıldegı ädebiettı paidalanu bır kezderı ädettegı jaǧdai bolǧanyn köremız. Ärine, ärkım öz şamasy jetkenşe ana tılınen basqa arabşa, parsyşa bılgen degen oiǧa toqtalamyz. Ekınşıden, keŋes ükımetı qūrylǧanǧa deiın jergılıktı halyq sauatsyz, tiısınşe bılımsız boldy degen közqarasty joqqa şyǧaratyn osy jazbaşa mūralar. Qalaişa arab, parsy jäne özınıŋ ana tılındegı eŋbekterdı oqi alǧan jäne balalarǧa oqytqan adamdardy sauatsyz jäne bılımsız dep aituǧa bolady? Jalpy orys tılın bılmegennıŋ bärın sauatsyz dep atauǧa bolady ma eken? Onda Omar Haiiam da, Hafiz da, Rumi de, äl-Ǧazali, İbn Sina jäne t.b. ǧūlamalar men aqyndar sauatsyz bolyp şyǧary anyq. Üşınşıden, osy qoljazbalar men sirek kıtaptardy köşıruşıler, tüpteuşıler jäne tapsyrys beruşıler de negızınen jergılıktı jäne körşıles aimaqtyŋ adamdary ekenın eskeru kerek. Qysqa uaqytta qarap şyqqan qoljazbalardyŋ köbısı «Semeifulad» jerınde köşırılgenın bıldık. Demek, būl eŋbekter jergılıktı halyq tarapynan sūranysqa ie bolǧan jäne sūranysqa qarai semeilık köşıruşıler köşırıp otyrǧan, bälkım köşıruşılerdı Semeige şaqyryp köşırtetın bolǧan. Qalai bolǧanda da Semeifulad şaharynda köşırılgen degen mälımettıŋ özı maŋyzdy derek.QAIDA SAQTALUY KEREK?
Bırınşı kezekte būl qoljazbalar men sirek kıtaptardy qaita qalpyna keltıru kerek. Būndai jūmystar, iaǧni restavrasiia jasau jūmystary qazırşe Almaty jäne Astana qalalarynda jasalady. Restavrasiia jasalǧan soŋ jazba mūralardy arnaiy jasaqtalǧan qorda saqtau kerek bolady. Qordaǧy temperatura 17-18 gradus jäne älemdık standart boiynşa būl qorǧa künnıŋ közı tüspeitın boluy kerek. Jalpy qoljazbanyŋ jauy köp. Ol degenımız jaryq, künnıŋ säulesı, ystyq aua, asa suyq aua, ylǧaldyq, ört jäne olaq oqyrmannyŋ ne adamnyŋ özı kez-kelgen qoljazbanyŋ toz-tozyn şyǧaruy mümkın. Jalpy alǧanda qoljazba öte näzık dünie jäne erekşe kütımdı qajet etedı. Osyny üiınde qoljazba ne sirek kıtaptardy saqtap otyrǧan ärbır azamat bılse eken degen tılegımız de bar. Sondyqtan qoljazbalar men sirek kıtaptardyŋ orny bırınşı kezekte arnaiy jabdyqtalǧan Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq Kıtaphanasynyŋ Sirek kıtaptar men qoljazbalar qory dep aituǧa bolady. Ūlttyq kıtaphanadan basqa bırneşe kıtaphanada qoljazba saqtauǧa jaǧdai jasalǧan. Al öŋırlerdegı kıtaphanalarda osyndai mümkındık bar ma degenge kelsek, Semeidegı Abai atyndaǧy oblystyq kıtaphanasynda restavrasiia jäne konservasiia bölımı joq. Tiısınşe qoljazabalr men sirek kıtaptardy saqtaityn arnaiy temperaturamen jabdyqtalǧan oryn da joq. Semeidegı Bır mūnaraly aǧaş meşıtte saqtalǧan qoljazbalar men sirek kıtaptardyŋ rūhsaty osy meşıttıŋ bas imamynyŋ qolynda. İmamnyŋ aituynşa jeke tūlǧalar üilerındegı qoljazba mūralaryn osy meşıtke amanatqa bergen. Amanatqa közdıŋ qaraşyǧyndai qarau – meşıttıŋ mındetı. Sondyqtan bügıngı taŋda meşıtte jöndeu jūmystary jürgızılude jäne jöndeu jūmystarymen bırge meşıttıŋ bır būryşynan muzei aşpaq josparlary bar. Arnaiy vitrina şkaftar daiyndap qoljazbalardy sonda ornalastyrmaq. Būl ıstıŋ bärı qūptarlyq ärı adam süisınerlık qadam. Degenmen qazırşe mūqabasy bar, ūstauǧa keletın qoljazbalardy muzeige qoiar. Bıraq ügıtılıp ketken tüiınşektıŋ ışındegı qoljazbalardyŋ taǧdyry ne bolar eken. Odan tys restavrasiia jasalmaǧan, tüptelmegen, betterı rettelmegen, aty da avtory da belgısız qoljazbalar men sirek kıtaptardy muzeide qanşa jyl saqtauǧa bolady? Mäselege jan-jaqty qaraityn bolsaq, muzei aşu arqyly meşıt ūjymy qoljazbalardyŋ bärın saqtap qala almaitynyn baiqaimyz jäne mäselenıŋ osymen şeşılmeitını belgılı bolady. Osy tūrǧyda qoljazbalarmen ūzaq jyldar boiy jūmys ıstep jūrgen maman retınde bırneşe ūsynysymyz bar. Bır mūnaraly aǧaş meşıttıŋ basşylyǧy restavrasiia jäne konservasiia bölımı bar kıtaphanalarmen tyǧyz bailanys ornatuy qajet. Onyŋ syrtynda QR Ūlttyq kıtaphana basşylyǧy men basqa da qoljazba ortalyqtary jeke kolleksiialarda saqtalǧan qoljazbalar men sirek kıtaptardy anyqtap, tızımge alyp kelısım-şarttar jasauǧa bırınşı bolyp özderı qadam jasaulary kerek. Ärbır qoljazba iesıne alǧys hattan basqa kışıgırım bolsa da syi-siiapatyn jasap el ışındegı qoljazbalardyŋ bärın jinaqtaityn uaqyt keldı. Al jeke kolleksionerler nemese meşıtter qoljazbany saqtaityn orny joq ärı zertteitın adamy joq bolǧan jaǧdaida jazbaşa mūrany kıtaphanalarǧa ötkızu arqyly ülken sauapty ıs jasaityny anyq. Eger meşıtke qoljazbany amanatqa beruge bolsa, kıtaphanaǧa nege amanatqa beruge bolmas! Qoljazbalar men sirek kıtaptardyŋ orny söz joq kıtaphana. Kıtap ne qoljazba bırınşı kezekte oqyrmanǧa mūhtaj. Eger ony eşkım oqymasa, qoljazba ölı düniege ainalady. Qoljazbalar men sirek kıtaptardyŋ ärqaisysy ǧasyrlar qoinauynda qalǧan ärtürlı adamdar turaly syr şertedı. Atap aitqanda kıtaptyŋ avtory, mazmūny, köşıruşısı, jazylǧan qalasy, tapsyrys beruşı, mūqabaşy, tüpteuşı, ony alǧaş oqyǧan adam, keiınırek oqyǧan adamdar, demeuşı bolǧan adam, satyp alǧan adam jäne t.b. köptegen mälımettı saqtaidy. Osynyŋ bärın anyqtau arqyly eŋ az degende 19-20 ǧasyr basyndaǧy qazaq dalasyndaǧy oqu-aǧartu ısterı jaily, halyqtyŋ sauattylyǧy pen bılım deŋgeiı, közqarasy, tanymy turaly orasan mol mälımet alarymyz anyq. Būl jūmys bır künnıŋ jäne bır meşıttıŋ ne bolmasa bır zertteuşınıŋ jūmysy emes. Būl jūmys jazbaşa mūrany saqtauǧa müddelı ülken ūiymdasqan janaşyr toptyŋ ortaq jūmysy. Būl topqa zertteuşı de, kıtaphanaşy da, imam da qarapaiym adam da kırıp özındık ülesın qosa alady. Eŋ bastysy ortaq müdde üşın jūmys ısteuge degen şyn niet bolsa, jetkılıktı. Ortaq müdde – qazaq dalasynda saqtalǧan jazbaşa mūrany saqtap qalu jäne onyŋ bärın tızımge alyp, katalogtaryn jasap, restavrasiiadan ötkızıp bolaşaq ūrpaqqa amanatqa qaldyru. Bügıngı jastar men bolaşaq ūrpaqqa ata-babalarynyŋ kemınde üş tıldı bılgenın tüsındıru üşın de būl mūralardy bırınşı kezekte saqtap qalu, ekınşı kezekte zertteu qajet. Juyrda ǧana Nūr-Mübärak Egipet islam mädenietı universitetı men İslam tarihy, önerı men mädenietın zertteu ortalǧy (İRSİKA) bırlese otyryp «Qazaqstandaǧy qoljazba qorlary: saqtau jäne zertteu» atty halyqaralyq seminarynda Qazaqstandaǧy qoljazba qorlaryna qatysty bırqatar stereotipter men taǧy da basqa mäseleler qozǧaldy. Semeidıŋ Bır mūnaraly meşıtındegı ǧana qoljazbalar men sirek kıtaptardyŋ kıtaphana qarauynan tys qaluy tiıstı mäselenıŋ maŋyzdy ekenın körsetedı. Al el ışınde mūndai mysaldar qanşama?! Bıraq uaqyt eşkımdı kütpeidı...Ǧaliia Qambarbekova şyǧystanuşy Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU Şyǧystanu fakultetı Taiau Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia kafedrasynyŋ oqytuşysy
Ūqsas jaŋalyqtar
