Burynǵy qazaq tiltanýshylary tilimizdiń sıngormonızm zańyn maqtan tutyp, nasıhattap, tildiń aıtymy men jazymyn soǵan baǵyndyryp otyratyn. Qysqasy úndestik zańynan qur qalǵan qazaq tili sart tiline aınalý qateri barynsha qadaǵalanyp kelgen. Ol týraly talaı dıssertaııa men eńbekter jazyldy.
Búgingi qazaq tiliniń shekpeni sypyrylyp, úndestikten jurdaı bola bastady. Oǵan aýyz da ósh, saýsaq ta ósh - bári de tárk etýde. Aldyńǵy posta aıqaılatyp, "qadyr" jóninde ádeıi bir sóılem tastaǵanbyz. Oǵan bir orysy joq, túkpirdi týyp ósken aýyldas aqyn inim «endi búkil halyqtyń tilin buraısyz ba?» dep dúńk etkizdi. Shalǵaıdaǵy qazaqy óńirdiń týmasy tildiń úndesimsizdigin baıqamasa, bilmese, sezbese ne bolǵany? Neniń belgisi? Bul jeke bastyń emes,tipti halyqtyń da máselesi emes – til men tiltanýdyń máselesi. Sondyqtan inige renjýdiń jóni joq... Desem de.
Másele neden?
Áýeli adamnyń tili qalaı shyǵady degen saýalǵa jaýap tapsaq, bul suraqqa da tapqanymyz. Búgin álemdegi til úıretýshiler úırenetin tildiń «nosıtelin»/ tutýshysyn izdep, tapsa sony jarnamalap janyn salýda. Al buryn ári ketse, 30 jyldaı ýaqyt buryn til úırenýshiniń basyn grammatıkamen,ádistememen qatyratyn. Til úıretý ádisi barǵan saıyn tabıǵılanyp, «jabaıylanyp» barady. Ol ábden qısyndy da. Til úıretý ádisnamasy tildik ortadan artyq ustazdyń joǵyn endi bildi.
Adam týǵannan ádisteme men til úıretýshi kýrs izdep ketpeı, aınalasynyń ekotilinen ǵana úırenetini eskerilmeı keldi. Esti endi jınadyq.
Iaǵnı aýyzeki tildik orta kim bolsa, sonyń tilin ǵana ıgeresiń, úırenesiń. Al ıtterdiń arasynda bolsań jastaı, úrý tiline, qustyń arasynda shıqyldaý men qıqyldaý tiline kóndigesiń. Budan basqa, tipti óz tilińdi bile tura kóbinese aıýannyń arasynda ómir súrseń – óz tilińe aıýannyń dybystary aralasa bastaıdy da, jańa «til» shyǵady. Qazaq tiliniń ahýaly da búgin dál solaı: burynǵy biryńǵaı úndesken dybystar barǵan saıyn yǵysyp, ǵylymsha aıtqanda, agglıýtınatıv qazaq tili flektıv orys tilin ógeı sheshe etip, soǵan tartyp barady.
Buryn qazaqta «qadyr» sózi eki túrli qoldanysta bola beretin, biraq ekeýi de úndesken sózder edi: qadyr/kádir – osylardan aqyn Qadyr Myrzalıev pen Kádirbek Segizbaı sııaqty jýrnalıstiń nyspylary ornyqqan. Eki sózdiń maǵynasy da birdeı.
Búginde «qadyr» men «kádir» «qad+irge» jol berdi. Bul sóz mysal úshin ǵana alyndy. Býdan sóz, teksiz leksema. Qazaq tiliniń sıngarmo qasıetin jurdaı etý parametri, kórsetkishi, ındıkatory. Bul sózben emes, tilge túsken qurtpen jaýyǵý deńiz. Bul «halyqtyń tilin buraý» emes, osyǵan mán bermeı, kúrespeı otyrǵan ǵylymnyń qulaǵyn buraýǵa tyrysý ǵana. 2000 jyldarǵa deıin «Qazaq ádebıeti», «Ana tili»,tipti ara-tura «Egemen» de bundaı urysqa daıyn turatyn. Endi et ólip ketti. Búlk etpeımiz. Ǵalymdar jaǵy tipti boı kórsetpeıdi. Óıtkeni olardyń ózderi de sol býdan tilge kóshken, kádýilgi norma sanap, ol týraly aýyz aýyrtqandardy áýmeser kóredi.
Bundaı qubylys qaıdan oshyqty? Árıne mádenı jáne ekologııalyq (qorshaǵan orta) otarlaný men yqpalǵa boı usynýdan týyp, qalyptasty. Qazaq tiliniń úndestigin ońdy-soldy qurtyp jatqan óńir – ońtústik. Óıtkeni ol óńir aýyzeki tildiń ábden buzylý aımaǵynda. Buǵan birden bir yqpal etetin qazaq tiline týystas, biraq sıngormonızmnen ajyraǵan tilderden bolyp otyr. Ol fonetıkadan da, leksıkadan da anyq baıqalady.
Árıne, til jandy organızm, ózgeredi, yqpalǵa túsedi, sodan jańa dybys qabyldaıdy, biraq ol búgingi jasandy yqpal dáýirinde oǵan qarsy qoldanysy bar áleýetti qoldanbaı, jaıyna qoıa berý kerek degen sóz emes. Tilge mápe kerek, qorǵanysh pen qalqan qajet. Damytatyn tetikter men jańa sheshimder kerek. Qaıda solar? Máseleler nege talqylanbaıdy? Nege ǵylymı-áleýmettik, mádenı, psıhologııalyq, lıngvıstıkalyq aýqymda qarastyrylmaıdy? Nege tildi molaǵa ǵumyrynan buryn súıregen kúshterge berip qoıyp otyrý kerek? Nelikten qate men burmany normaǵa aınalǵandaı qabyldap, kóp aıtsa - kónip, jurt aıtsa – bolýymyz kerek?
Sıngormonızmge/úndestikke negizdelgen biregeı tilimizdiń qasıetin buzýǵa jaıbaraqat nege qaraımyz? Bul qasıet tildi ońaı aıtý men jeńil jazýdyń birden bir tetigi ekenin umytpaýymyz kerek qoı. Tildi damytý men nasıhat sol tildiń asyl qasıetine, zańyna mańdaı tiregeni durys emes pe.
Serik Erǵalı
