Būrynǧy qazaq tıltanuşylary tılımızdıŋ singormonizm zaŋyn maqtan tūtyp, nasihattap, tıldıŋ aitymy men jazymyn soǧan baǧyndyryp otyratyn. Qysqasy ündestık zaŋynan qūr qalǧan qazaq tılı sart tılıne ainalu qaterı barynşa qadaǧalanyp kelgen. Ol turaly talai dissertasiia men eŋbekter jazyldy.
Bügıngı qazaq tılınıŋ şekpenı sypyrylyp, ündestıkten jūrdai bola bastady. Oǧan auyz da öş, sausaq ta öş - bärı de tärk etude. Aldyŋǧy posta aiqailatyp, "qadyr" jönınde ädeiı bır söilem tastaǧanbyz. Oǧan bır orysy joq, tükpırdı tuyp ösken auyldas aqyn ınım «endı bükıl halyqtyŋ tılın būraisyz ba?» dep düŋk etkızdı. Şalǧaidaǧy qazaqy öŋırdıŋ tumasy tıldıŋ ündesımsızdıgın baiqamasa, bılmese, sezbese ne bolǧany? Nenıŋ belgısı? Būl jeke bastyŋ emes,tıptı halyqtyŋ da mäselesı emes – tıl men tıltanudyŋ mäselesı. Sondyqtan ınıge renjudıŋ jönı joq... Desem de.
Mäsele neden?
Äuelı adamnyŋ tılı qalai şyǧady degen saualǧa jauap tapsaq, būl sūraqqa da tapqanymyz. Bügın älemdegı tıl üiretuşıler üirenetın tıldıŋ «nositelın»/ tūtuşysyn ızdep, tapsa sony jarnamalap janyn saluda. Al būryn ärı ketse, 30 jyldai uaqyt būryn tıl üirenuşınıŋ basyn grammatikamen,ädıstememen qatyratyn. Tıl üiretu ädısı barǧan saiyn tabiǧilanyp, «jabaiylanyp» barady. Ol äbden qisyndy da. Tıl üiretu ädısnamasy tıldık ortadan artyq ūstazdyŋ joǧyn endı bıldı.
Adam tuǧannan ädısteme men tıl üiretuşı kurs ızdep ketpei, ainalasynyŋ ekotılınen ǧana üirenetını eskerılmei keldı. Estı endı jinadyq.
Iаǧni auyzekı tıldık orta kım bolsa, sonyŋ tılın ǧana igeresıŋ, üirenesıŋ. Al itterdıŋ arasynda bolsaŋ jastai, üru tılıne, qūstyŋ arasynda şiqyldau men qiqyldau tılıne köndıgesıŋ. Būdan basqa, tıptı öz tılıŋdı bıle tūra köbınese aiuannyŋ arasynda ömır sürseŋ – öz tılıŋe aiuannyŋ dybystary aralasa bastaidy da, jaŋa «tıl» şyǧady. Qazaq tılınıŋ ahualy da bügın däl solai: būrynǧy bıryŋǧai ündesken dybystar barǧan saiyn yǧysyp, ǧylymşa aitqanda, aggliutinativ qazaq tılı flektiv orys tılın ögei şeşe etıp, soǧan tartyp barady.
Būryn qazaqta «qadyr» sözı ekı türlı qoldanysta bola beretın, bıraq ekeuı de ündesken sözder edı: qadyr/kädır – osylardan aqyn Qadyr Myrzaliev pen Kädırbek Segızbai siiaqty jurnalistıŋ nyspylary ornyqqan. Ekı sözdıŋ maǧynasy da bırdei.
Bügınde «qadyr» men «kädır» «qad+ırge» jol berdı. Būl söz mysal üşın ǧana alyndy. Budan söz, teksız leksema. Qazaq tılınıŋ singarmo qasietın jūrdai etu parametrı, körsetkışı, indikatory. Būl sözben emes, tılge tüsken qūrtpen jauyǧu deŋız. Būl «halyqtyŋ tılın būrau» emes, osyǧan män bermei, kürespei otyrǧan ǧylymnyŋ qūlaǧyn būrauǧa tyrysu ǧana. 2000 jyldarǧa deiın «Qazaq ädebietı», «Ana tılı»,tıptı ara-tūra «Egemen» de būndai ūrysqa daiyn tūratyn. Endı et ölıp kettı. Bülk etpeimız. Ǧalymdar jaǧy tıptı boi körsetpeidı. Öitkenı olardyŋ özderı de sol budan tılge köşken, käduılgı norma sanap, ol turaly auyz auyrtqandardy äumeser köredı.
Būndai qūbylys qaidan oşyqty? Ärine mädeni jäne ekologiialyq (qorşaǧan orta) otarlanu men yqpalǧa boi ūsynudan tuyp, qalyptasty. Qazaq tılınıŋ ündestıgın oŋdy-soldy qūrtyp jatqan öŋır – oŋtüstık. Öitkenı ol öŋır auyzekı tıldıŋ äbden būzylu aimaǧynda. Būǧan bırden bır yqpal etetın qazaq tılıne tuystas, bıraq singormonizmnen ajyraǧan tılderden bolyp otyr. Ol fonetikadan da, leksikadan da anyq baiqalady.
Ärine, tıl jandy organizm, özgeredı, yqpalǧa tüsedı, sodan jaŋa dybys qabyldaidy, bıraq ol bügıngı jasandy yqpal däuırınde oǧan qarsy qoldanysy bar äleuettı qoldanbai, jaiyna qoia beru kerek degen söz emes. Tılge mäpe kerek, qorǧanyş pen qalqan qajet. Damytatyn tetıkter men jaŋa şeşımder kerek. Qaida solar? Mäseleler nege talqylanbaidy? Nege ǧylymi-äleumettık, mädeni, psihologiialyq, lingvistikalyq auqymda qarastyrylmaidy? Nege tıldı molaǧa ǧūmyrynan būryn süiregen küşterge berıp qoiyp otyru kerek? Nelıkten qate men būrmany normaǧa ainalǧandai qabyldap, köp aitsa - könıp, jūrt aitsa – boluymyz kerek?
Singormonizmge/ündestıkke negızdelgen bıregei tılımızdıŋ qasietın būzuǧa jaibaraqat nege qaraimyz? Būl qasiet tıldı oŋai aitu men jeŋıl jazudyŋ bırden bır tetıgı ekenın ūmytpauymyz kerek qoi. Tıldı damytu men nasihat sol tıldıŋ asyl qasietıne, zaŋyna maŋdai tıregenı dūrys emes pe.
Serık Erǧali
